Клдене жне бойлы толындар. ума толын тедеуі. Толын зындыы.
Толындар клдене жне бойлы болып блінеді. Клдене толында орта блшектері толынны таралу баытына перпендикуляр баытта, бойлы толында – таралу баыты бойында тербеледі. 6.7-суретте х сі бойымен таралан клдене толынны пайда болуы мен таралуы крсетілген. р атарда бірнеше блшекті берілген уаыттаы орындары бейнеленген. Орта блшектері тепе-тедік нктесіні маайында жоары-тмен тербеледі
6.7 – сурет. Клдене толын
Блшектеріні тербелісі толынны таралуы бойында жзеге асатын толынды бойлы толын деп атайды. Ортаны блшектеріні тербеліс баыты толындарды таралу баытына сйкес келсе толындар бойлы деп аталады. Бойлы толындар атты, сйы жне газ трізді денелерде таралады.
Бірдей фазада тербелетін е жаын нктені ара ашытыы толын зындыы 
деп аталады. Бл шама толынны тербеліс Т периоды мен жылдамдыыны кбейтіндісіне те: 
. (6.21)
Мндаы: 
– толынны таралу жылдамдыы; 
– тербеліс жиілігі.
Толын тедеуі тербелістегі блшектерді 
ыысуыны 
координаталар мен 
уаыта туелділігін сипаттайды:
.
6.8 – сурет. ума толын
Толын кзі орналасан координатасы 
жазытытаы нктелер тербелісі 
болсын. Онда толын кзінен х ашытытаы В нктесіндегі (6.8 – сурет) орта блшектері де осы за бойынша, біра 
(мндаы – толыны таралу жылдамдыы) уаыта кешігіп тербеледі:
6.23)
В нктесін кез-келген жерден тадауа болады. Сондытан (6.23) тедеуін жазыума толын тедеуі деп атайды.
50. . Элементар электр заряды. Электр зарядыны саталу заы. Электр заряды – блшектер мен денелерді сырты электрмагниттік ріспен зара серін, сондай-а оларды электрмагниттік рістеріні зара байланысын анытайтын негізгі сипаттамаларды бірі.Электр заряды 2 трге ажыратылады жне ол шартты трде о заряд жне теріс заряд деп аталады. Аттас зарядтар бірін-бірі тебеді, ал р аттас зарядтар бірін-бірі тартады. Зарядты саталу заы – кез келген тйы жйені (электрлік ошауланан) электрзарядтарыны алгебралы осындысыны згермейтіндігі (сол жйе ішінде андай да бір процестер жрсе де) туралы табиатты іргелі дл задарыны бірі. Теріс электр зарядын тасушы электронны жне электр зарядыны шамасы электрон зарядына те о электр зарядты протонны ашылуы, электр зарядтарыны здігінше емес, блшектермен байланыста мір сретіндігін длелдеді (заряд блшектерді ішкі асиеті болып саналады). Кейінірек электр заряды шамасы жнінен электрон зарядына те о не теріс зарядты элементар блшектер ашылды. Сонымен, электр заряды дискретті: кез келген денені заряды элементар электр зарядына еселі болып келеді. рбір блшекті зіне тн белгілі бір электр заряды болатындытан, блшектерді бір-біріне трлену процесі болмаан жадайда, зарядты саталу заын блшектер саны саталуыны салдары ретінде арастыруа болады. Блшектерге бір-біріне трлену процесі тн – элементар блшектер физикасында бір блшек жоалады, бір блшек жаадан пайда болады. Бл жадайда да зарядты саталу заы ата саталады, яни блшектерді зара серлесуі жне трленуі кезінде осынды заряд згермейді. “Жаа” зарядты блшекті пайда болуы не сондай заряды бар “ескі” блшекті жоалуымен, не заряды оан арама-арсы зарядтар жбыны пайда болуымен (мысалы, блшек-антиблшек жбыны пайда болу процесі) бір мезгілде теді. Оны стіне, мндай трленулер кезінде зарядты саталу заынан баса да саталу задары (энергияны саталу заы, озалыс млшеріні саталу заы, т.б.) орындалады.Зарядты саталу заы энергияны саталу заымен бірге электронны орнытылыын “тсіндіреді”. Электрон (жне позитрон) – зарядталан блшектерді е жеілі. Сондытан да ол ешуаытта ыдырамауа тиіс. Электронны зінен грі ауыр зарядталан блшектерге (мысалы, мюона, p-мезона) ыдырауына энергияны саталу заы, ал оны зінен грі жеіл бейтарап (нейтрал) блшектерге (мысалы, фотона, нейтриноа) ыдырауына зарядты саталу заы кедергі болады. Зарядты саталу заыны дл орындалатындыын электронны з зарядын 5×1021 жыл бойы жоалтпайтындыынан круге болады.