Тербеліс периоды деп дене озалысы толыымен айталанып отыратын е аз уаыт аралыын (интервалын) атайды.

Адиабатты процесс — оршаан ортамен жылу алмаспайтын физикалы жйеде тетін термодинамикалы процесс. Адиабаталы процесс жылу ткізбейтін (адиабаталы) абышалармен оршалан жйелерде теді деп есептелінеді. Сырты орта мен жйе арасында жылу алмасып лгере алмайтындай уаытта тез тетін процестер (жылу ошаулаыш абышалары болмайтын) адиабаталы процесс ретінде арастырылады. Оан мысалы, дыбысты ауада таралуы, жылу озалтыштарыны цилиндрі ішіндегі газды сыылуы (немесе лаюы) т.б. жатады. Газ сыыланда температура ктеріледі, лайанда — тмендейді. Адиабаталы процесс айтымды жне айтымсыз процесс трінде туі ммкін. Адиабаталы процесс - атмосферада адиабаталы процесс — оршаан ортамен жылу алмасуынсыз болып тратын (жер бетімен, арышпен, жанасатын ауа массасымен) ауаны термосерпіндік згерісі.

Ампер кшi. Тогы бар ткiзгiшке магнит рiсi тарапынан сер ететiн кштi Ампер кшi деп атайды.

Ампер кшiнi баыты сол ол ережесi бойынша аныталады: егер сол олды магнит индукциясыны векторы алаана кiретiндей етiп, ал трт шыыы сауса ток баытына нсайтындай етiп орналастырса, онда 90^o-а иiлген лкен сауса ткiзгiш кесiндiсiне сер ететiн кштi баытын крсетедi.

Архимед заы – аэростатикамен гидростатиканы сйыа (газа) батырылан денеге, клемі сол денені клеміндей сйыты салмаына те рі онан рашан да жоары арай баытталан кері итеруші кш сер ететіндігін анытайтын негізгі заы. Денені ыыстырып шыаран сйыыны ауырлы центріне (орталыына) тсетін итеруші кшті архимедтік не гидростатикалы ктеруші кш деп атайды. Егер денені салмаы архимедтік кштен кем болса, онда дене сйы бетіне алып шыады, ал денені салмаы архимедтік кштен арты болса, онда дене сйыа батып кетеді. Денені салмаы архимедтік кшке те болса, дене сйы ішінде жзіп жреді. Бл зады Архимед б.з.б. 3 асырда ашан. Архимед заы денелерді сйыта, не газда жзуіні теориялы негізі болып саналады.

Ауырлы кші — жер бетіне жаын орналасан кез келген материялы блшекке сер ететін кш (Р); Жерді айналуымен шартталан центрден тепкіш инерция кші мен денені Жермен гравитациялы серлесуіні орыты кші.

Бернулли тедеуі — гидромеханиканы негізгі тедеулеріні бірі. Бл тедеуді швейцариялы алым Д. Бернулли (1700 — 1782) зіні 1738 жылы Страсбургте жары крген “Гидродинамика” деген ебегінде тжырымдаан. Бернулли тедеуі біртекті ауырлы кші рісіндегі сыылмайтын сйытыты біралыпты озалысы шін тмендегіше рнектеледі: мн. — сйыты тыыздыы, — сйыты жылдамдыы, — белгілі бір горизонталь жазытытан бастап есептелетін сйыты блшектеріні биіктігі, — сйыты ысымы, — еркін тсу деуі.

Бгде кштер. Ток траты болуы шiн ткiзгiштi штарындаы потенциалдарды айырымы траты болуы ажет, яни ткiзгiште згермейтiн электр рiсi болуы керек. Ол шiн денелердi зарядтара сер ететiн электростатикалы кшiнi баытына арама-арсы баытта зарядтарды бiр денеден екiншi денеге тасымалдайтын ерекше рылы – ток кзi керек. Мндай рылыда зарядтара, электр кштерден баса тегi электрлiк емес кштер сер ету тиiс. Мндай кштердi бгде кштер дейдi.

Брышты жылдамды — атты денені айналу шапшадыын сипаттайтын векторлы шама; денені айналмалы озалысыны кинематикалы млшері, модулі те аз уаыт ішінде айналу брышыны сол уаыта атынасымен, ал баыты айналу осіні бойымен денені айналуы саат тіліні баытына арсы баытта крінетін баытымен баыттас вектор. Модулі айналу брышыны модулінен уаыт бойынша алынан туындыа те.

Брышты жылдамды деп денені брылу брышыны осы брылуа кеткен уаыта атынасымен лшенетін шаманы айтады. Брылу брышы рпімен белгіленеді.

Брышты жылдамды пен сызыты жылдамдыты жоарыда алынан формулалары есеп шыару кезінде жиі колданылады.

Брышты деу — брышты жылдамдыты згеру шапшадыын сипаттайтын векторлы шама; - брышты жылдамды згерісіні осы згеріс ткен уаыт аралыына атынасымен аныталатын брышты жылдамдыты згеруіні лездігі. Брышты деу векторы () айналу осіні бойымен баытталады жне ол дене w векторымен баыттас, ал кемімелі айналанда w демелі айналанда векторына арсы баытта болады. Брышты деуді бірліктерді халыаралы жйесіндегі бірлігі: рад/с²

Бкіл лемдік тартылыс заы, Ньютонны тартылыс заы — кез келген материялы блшектер арасындаы тартылыс кшіні шамасын анытайтын за. Ол И. Ньютонны 1666 ж. шыан “Натурал философияны математикалы негіздері” деген ебегінде баяндалан. Бл за былай тжырымдалады: кез келген материялы екі блшек бір-біріне здеріні массаларыны (m1, m2) кбейтіндісіне тура пропорционал, ал ара ашытыыны квадратына (r2) кері пропорционал кшпен (F) тартылады: , мндаы G — гравитациялы траты. Гравитациялы тратыны (G) сан мнін 1798 ж. аылшын алымы Г. Кавендиш анытаан.

Біралыпты айнымалы озалыс –– материалды нктені деуі шама жаынан траты болан кездегі озалыс; деудi нл емес векторды жанында модула жне баыт бойынша згерiссiз болатын озалыс. s=v0t+1/2at²

Біралыпты озалыс –– жылдамдыты санды мні уаыта туелсіз кездегі озалыс; денені кез келген те уаыт аралыында те ашытытарды тетiн озалыс. x=x0+vt

Видеман-франц заы - металдарды жылу ткізгіштік коэффициентіні оларды электр ткізгіштігіне атынасы абсолюттік температураа тура пропорционал.

Гидростатикалы ысым — тыныштытаы сйытыты берілген нктесіндегі сыымдаушы тегеурін. Оны шамасы: 0(P) жне оны сер ету баытына туелсіз.Гидростатикалы ысым тегеурінні лшем бірлігімен лшенеді (кшті аудана атынасы): кг/см², т/м², кг/м.сек² немесе 1 атм. 1кг/см²-а те гидростатикалы ысыма жне 10 м су баанасыны биіктігіне сйкес келеді. Ауырлы кшіні серінен туындайтын гидростатикалы ысым: P = P₀ + xh , мндаы P₀ — бастапы гидростатикалы ысым деп аталатын сйытыты бет абатына тсірілетін ысым; xh — арты гидростатикалы ысым деп аталатын сйытыты бір лшемді салмаыны сйыты арастырылып отыран нктесіні батырылу терендігіне кбейтіндісі.

Дене салмаы - ауырлы кшіні рісінде орналасан денені еркін тсуіне иынды тсіретін аспаа немесе тіреуге тсіретін кші.

Денені шебер бойымен озалысын арастыранда, денені тзусызыты озалысын сипаттайтын жылдамды та колданыла береді. Біра денені шебер бойымен озалысы жадайында оны сызыты жылдамды деп атау келісілген.

Диполь (электр) моментi. Электр диполiнi негiзгi сипаттамасы диполь (электр) моментi деп аталатын векторлы физикалы шама болып табылады. Бл моменттi модулi заряд q модулiнi араашытыа L кбейтiндiсiне те:

Диффузия(лат. dіffusіo – таралу, жайылу) – натылы дене блшектеріні жылулы озгалыстарга шырай отырып, сол дене конентрациясыны селдір аудандарына арай жылжуы;молекулаларды жылулы озалысы салдарынан шеаралас орналасан р трлі заттарды бір-біріне ту былысы. Диффузия денені бкіл клеміндегі концентрация млшеріні бірте-бірте теелуін, сйтіп оны біралыпты сипат алуын амтамасыз етеді. Кейбір денелерді те шаын блшектері ана емес (атомдар,молекулалар, иондар), біршама ірі тйіршіктері де диффузиялы асиетті иемденуі ммкін. Диффузия жылдамдыы температураа тікелей байланысты, алайда бл процесс газдарда те тез, сйытарда одан грі баяу, ал атты заттарда те баяу теді.

Диэлектриктердi екi трге ажыратады: полярлы емес жне полярлы.

Егер денелер арасындаы араашыты оларды лшемдерiмен салыстыранда бiрнеше есе арты болса, онда зарядталан денелердi формасы да, лшемдерi де оларды зара серлесуiне елеулi сер етпейдi. Бндай жадайда ол денелердi нктелiк дене ретiнде арастыруа болады

Жазы конденсатор бiр-бiрiнен аз араашытыта орналасан бiрдей екi параллель пластинадан трады. Жазы конденсаторды электр сыйымдылыы мынаан те: мнда S – р пластинаны ауданы, d – пластиналар арасындаы араашыты.

Жылдамды, механикада – физикалы шама згерісінін осы згеріс ткен уаыт аралыына атынасымен аныталатын, осы айнымалы шаманы уаыт бойынша згеруіні лездігі.

Зарядталан конденсаторды энергиясы деп оларды электр рiсiн жасайтын энергияны айтады. Зарядталан конденсатор энергиясы мына формуламен аныталады: мнда q – конденсатор орамыны заряды, U – орамдар арасындаы потенциалдар айырымы.

Идеал сйыты гидростатикалы ысымы наты, біра ттырлыы аз сйытытара да олдануа болатын зіне тн мынадай ш асиетке ие: 1) Гидростатикалы ысым — оны абылдайтын аудана, сйыты клеміні ішіне тікелей баытталып сер етеді; 2) сйытыты кез келген нктесіндегі гидростатикалы ысым сер ететін ауданны орналасу баытына туелсіз, яни гидростатикалы ысым барлы баытта бірдей сер етеді. P_x = P_y = P_z тедігі гидростатикалы ысымны екінші асиетін рнектейді; 3) нктедегі гидростатикалы ысым оны кеістіктегі координаттарына туелді, йткені нктелерді бату тередігі артан сайын оны ысымы сіп отырады жне бан керісінше, батырылу терендігі азайан сайын — ысым кемиді.

Изобаралы процесс – сырты траты ысымда физикалы жйеде тетін процесс.

Изотермиялы процесс – физикалы жйеде траты температурада жретін процесс; термодинамикалы кй диаграммасында изотермамен кескінделеді.

Импульс (лат. іmpulsus – соы, трткі), физикада – 1. механикалы озалысты лшемі (озалыс млшері ыммен бірдей). Материяны барлы формаларыны, оны ішінде электрмагниттік жне гравитациялы рісті де импульсті болады; 2. андай да бір уаыт аралыындаы кш. Импульс – масса мен жылдамдыты кбейтіндісі

Индуктивтілік(лат. іnductіo – келтіру, бейімдеу, оздыру) – электр тізбегіні магниттік асиетін сипаттайтын шама.

Инерция моменті — айналмалы озалыстаы атты денені инерттілігіні лшемі.

Карно циклы екі изотермиядан 1-2 жне 3-4 жне екі адиабаттан 2-3 жне 4-1 трады. 1-2 жолыны жылуберуші траты температураа T1, млшерлі жылулы (q1) жеткізіледі, 3-4 жолымен (q2) жылулы T2 траты температурасымен жылу алмастырушыа алып кетіледі. Kepi Карно циклын іске асыру шін, барлыы екі жылулы кзі ажет - жылу беруші жне жылу абылдаыш.

Кернеу - электрлік электр тізбегіні не электр рісіні екі нктесі арасындаы потенциалдар айырмасы.

Кинетикалы энергия– механикалы жйе нктелеріні жылдамдыы бойынша аныталатын энергия. Материалды нктені Кинетикалы энергиясы –u2/2, мндаы m – материалды нктені массасы, u×(Т) мынаан те: T=m материалды нктені жылдамдыы. Мех. жйені Кинетикалы энергиясы сол жйе рамындаы нктелерді Кинетикалы энергияларыны осындысы бойынша аныталады: , мндаы k – жйе рамындаы нктелерді саны. Мех. жйені Кинетикалы энергиясын трінде де рнектеуге болады, с – массалар центріні жылдамдыы,uмндаы M – бкіл жйені массасы, Tc – жйені массалар центрі маында озаландаы Кинетикалы энергиясы. лгерілемелі озалыс жасайтын атты денені Кинетикалы энергиясы, массасы сол денені массасындай, материалды нктені Кинетикалы энергиясына те. Белгілі -а те брышты жылдамдыпен айналатын аттыwбір осьті (z) маында денені Кинетикалы энергиясы былай есептеледі: 2wT=1/2, мндаы – инерция моменті. Кез келген жйені Кинетикалы энергия сы сырты серді не сол жйені жеке бліктеріні серлесуі салдарынан згереді. Бл згерісті шамасы (T2 – T1) ішкі жне сырты кштер тарапынан істелген жмыстарды осындысына те: T2–T1=. К. э-ны згеруі туралы теореманы рнектейтін бл тедікті кмегімендинамиканы кптеген есептері шешіледі. Жары жылдамдыымен (с) шамалас жылдамдыпен озалан денені Кинетикалы энергия сы былай рнектеледі: , мндаы m0 – материалды нктені тыныштытаы массасы, с вакуумдаы жары жылдамдыы, m0c2 – нктені тыныштытаы энергиясы. Дене аз uжылдамдыпен озаланда (<<2/2uс) оны К. э-сы деттегі m0 формуласы бойынша есептеледі.

Конденсатор деп диэлектриктердi жа абатымен блiнген модульдары бойынша те р аттас зарядталан зарядтарды екi ткiзгiштен тратын жйесiн айтады. Бл жадайда конденсаторды орамдары деп аталатын ткiзгiштердi формасымен бiр-бiрiне атысты орналасуы оларды тудыратын электр рiсi кеiстiктi шектеулi аймаына баытталатындай болуы керек. Конденсаторлар жазы, сфералы жне цилиндрлiк деп ажыратылады.

Конденсаторды электр сыйымдылыы жоарыда крсетiлген формуладаыдай екi ткiзгiштi электр сыйымдылыынан есептеледi:

Кризистік температура – 1) 'затты кризистік кйдегі температурасы.' Жеке заттар шін Кризистік температура тепе-тедікте тран сйыты пен буды арасындаы асиеттеріні айырмашылыы жойылатын темп-ра ретінде аныталады. Кризистік температурада аныан бу мен сйытыты ыыздытары бір-бірімен теесіп, оларды арасындаы шекара жойылады да, булану жылуы нлге те болады. Кризистік температура – затты тратыларыны бірі. 2) Шекті трде еритін раушылары бар сйытытар оспасындаы сол раушыларды бір-бірінде шектеусіз ери бастайтын температурасы. Мны ерігіштікті 'Кризистік температурасы 'деп те атайды. 3) Кейбір ткізгіштерді асын ткізгіш кйге ауысатын температурасы. 'Кризистік ток' – [асын ткізгіш]тегі шпейтін траты токты шектік мні. Токты мні бл шамадан артатын болса, асын ткізгіш белгілі кедергісі бар кдімгі ткізгішке айналып, одан едуір [энергия] блінеді де, атты ызады.

Кулон заы: Бостытаы екi озалмайтын зарядталан нктелiк денелердi зара серлесу кшi F (кулон кшi) жне зарядтарды модульдерiнi кбейтiндiсiне тура пропорционал жне оларды зара r араашытыыны квадратына керi пропорционал.

Кш - материалды нктеге немесе денеге баса денелер немесе ерістер тарапынан болатын механикалы серді лшемі. Кнделікті мірде біз «кш» ымы арылы бір денені екінші бір денеге рекетін сипаттаймыз. Кш деп денені баса денелер тарапынан болатын рекетті нтижесінде деу алатынын сипатптайтын жне осы рекетті лшемі болып табылатын физикалы шаманы айтады.

Кш моменті - кшті сер ету сызыынан кш рекеті арастырылатын ске дейінгі ара кашытыымен кшті кбейтіндісіне те шама.Кш моменті векторы - ось баытымен араанда кшті денені саат тіліне арсы баытта айналдырандай крінетін кш пен моменттік нктеден тетін жазытыа перпендикуляр боп баытталады.

озалыс траекториясыдегеніміз денені немесе материялы нктені сана денесімен салыстырандаы озалысы кезінде сызы трінде алдыран ізі озалыс траекториясы деп аталады.

ос кш– атты денеге =–P), зара¢сер ететін, шамалары те, баыттары арама-арсы (P параллель екі кшті жйесі . ос кш зі тскен денені айналдыруа тырысады. Оны те серлі кші болмайды. ос кшті атты денеге сер ететін сызытарыны араашытыы оны иіні (l), ал ос кшті денеге серін сипаттайтын векторлы физикалы шама ос кшті моменті (М) деп аталады: M=[Рxl]. ос кшті шамасы мен иінін згерткенде оны моменті (M) траты болса, онда ос кшті денеге сері де траты болады. Сондытан ос кшті моменті (M) еркін вектор болып есептеледі; оны денені кез келген нктесіне тсіруге болады. Бір денеге тсірілген, моменттері бірдей (M1=M2) екі ос кш бір-біріне механикалы эквивалентті болып табылады. Кез келген жйені ос кштеріні моменттеріні геометриялы (векторлы) осындысы нлге те болса, ондай жйе тегерілген жйе деп саналады.

йынды рiстер. Тйы кштiк сызытары бар рiстердi йынды рiстер деп атайды. Магнит рiсi йынды рiс болып табылады. Магнит индукциясы сызытарыны тйытыы табиаттаы еркiн магнит зарядтарыны бар болуыны длелденбегендiгiмен тсiндiрiледi.

Ленц — Джоуль заы. Электр энериясыны жылу энергиясына туі Ленц — Джоуль заымен аныталады. Бл зады токты жылулы сер заы деп те атайды. Орыс алымы жне аылшын физигі Джоуль бір мезгілде жне бір-бірінен туелсіз электр тогы ткізгіш арылы ткенде, ткізгіште блінетін жылу млшері ток квадратына, ткізгіш кедергісіне жне токты ткізгіштен ту мерзіміне тура пропорционал болатындыын анытады. Бл ереже Ленц — Джоуль заы деп аталады. Егер ток рекеті жасалан жылу мљлшерін Q рпімен ткізгіштен тетін ток кшін I рпімен, ткізгіш кедергісін R рпімен жне, токты ткізгіштен аып ту уаытын t рпімен белгілесек, онда Ленц — Джоуль заыны рнегін былай жазуа болады: I=U/R жне R=U/t, боландытан: Q = UІt = U²t/R.

Магнит индукциясы сызытары – р нктедегi жанамалары рiстi осы нктелерiндегi векторыны баытымен сйкес келетiндей етiп жргiзiлген бейне сызытар. Магнит индукциясыны сызытары рашан да тйы жне рiс туызатын тогы бар ткiзгiштердi амтиды. Магнит индукциясы сызытарыны тйытыы табиаттаы еркiн магнит зарядтарыны бар болуыны длелденбегендiгiмен тсiндiрiледi.

Магнит индукциясыны векторы магнит рiсiнi кштiк сипаттамасы болып табылады.

Магнит рісіні энергиясыны клемдік тыыздыыны формуласы.

Магниттік алырлыы О-ден кіші заттар – диамагнетиктер ,

Магниттік индукция магниттік индукция векторы (В) — магнит рісіні негізгі сипаттамасы. Жеке электрондар, т.б. элементар блшектер тудыратын микроскопиялы магнит рістері кернеуліктеріні осындысыны орташа мнін крсетеді. Магниттік индукциясын магнит рісіні кернеулігі векторы (Н) жне магниттелушілік векторы (J) арылы да рнектеуге болады.

Магниттік момент —затты магниттік асиеттерін сипаттайтын негізгі шама.

Магниттік тімділігі m>>1 заттар парамагнетиетер мен ферромагнетиктер деп аталады.

Магниттік тімділігі m<1 - Диамагнетиктер.

Магниттік тімділік абсолют — , салыстырмалы — сырты магнит рісінен затты серленуін (реакция алуын) сипаттайтын физикалы шама.

Масса – материяны инерциялы жне гравитациялы асиетін анытайтын физикалы шама. Латынны massa – йінді, кесек деген сзінен алынан. “Масса” ымын механикаа Исаак Ньютон енгізген.

Материялы нкте деп озалысты арастырылып отырган жадайында лшемдерін елемеуге болатын денені айтады.

Механикалы жмыс — кшті жне орын ауыстыруды векторына баынышты физикалы шама; белгілі бір физикалы процес стінде энергияны бір трден екінші трге айналуын сипаттайтын шама.

Молекулалы кинетикалы теориясы деп барлы денелер жеке бейберекет озалыстаы блшектерден трады деген кзарас негiзiнде макроскопты денелердi асиеттерi мен жылу процестерiне тсiнiк беретiн iлiмдi айтады.Молекулалы-кинетикалы теория (МКТ) негiзi мынадай ш асиеттен трады: 1. барлы денелер блшектерден – атомдардан, молекулалардан, о жне терiс зарядталан иондардан – трады; 2. бл блшектер барлы уаытта здiксiз жне бейберекет озалыста болады; 3. блшектер арасында зара серлесу кштерi – тартылу жне тебiлу кштерi бар. Ол кштер электрлiк сипата ие. Блшектердi зара гравитациялы серлесуi те аз.

Нормаль деу (Центрге тартыш деу) - шебер радиусыны бойымен, оны орталыына баытталан, шебер бойымен озалатын нкте деуіні раушысы.

Ньютон екінші заы - материалды нкте импульсіні уаыт бойынша бірінші туындысы нктеге сер ететін барлы кштерді осындысына тедігі туралы механиканы заы.

Ньютонны бірінші заы деп атайды егер денеге баса денелер рекет етпесе немесе оларды рекеті тегерілген болса, онда дене не тыныштытаы кйін сатайды, не тзусызыты жне біралыпты озалысын жаластырады. Бл — инерция заы. И. Ньютон инерция заын механика негізіне енгізді, сондытан бл зады Ньютонны бірінші заы деп атайды. Денеге баса денелер рекет етпегенде немесе оларды рекеті тегерілгенде, дене біралыпты жне тзусызыты озалатын (немесе тынышты кйін сатайтын) сана жуйесі инерциялы сана жйесі ретінде алынады..

Ньютонны шінші заы былайша тжырымдалады: рекет етуші кшке рашан те арсы рекет етуші кш бар болады. Басаша айтанда, денелерді бір-біріне рекет етуші кштері модулі бойынша зара те жне баыттары арама-арсы:

Ом заы. Траты кернеу (ток) жадайында тізбек блігіндегі электрлік кедергі–R – скаляр шама, ток кздеріні электр озаушы кші бл блікте болмаан кезде оны штарындаы U кернеуді І ток кшіне атынасына те болады.Бл за Ом заы деп аталады.

здік индукция – ткізгіш контурдаы ток кші згергенде сол контурда индукциялы ЭІК-ні пайда болу былысы.

рiстердi суперпозиция принципi. Егер кеiстiктi берiлген нктесiнде магнит рiстерi магнит индукциясыны векторлары ₁, ₂, ₃ жне т.б. болып келген ртрлi магнит кздерiнен ралса, онда орытынды магнит рiсiнi векторы мынаан те болады: = ₁+ ₂+ ₃+…

рiстердi суперпозиция принципi: кеiстiктi берiлген нктесiнде ртрлi зарядталан блшектер электр рiсiн тудырады (жасайды), оларды кернеулiгi жне басалар, онда бл нктеде рiстi орыты кернеулiгi мынаан те:

ткiзгiштi кедергiсi оны материалына жне геометриялы лшемдерiне туелдi. зындыы l жне клдене имасыны ауданы S болатын ткiзгiштi кедергiсi мынаан те: мндаы -ткiзгiштi меншiктi кедергiсi. Меншiктi кедергiнi санды мнi берiлген материaлдан жасалан зындыы 1 метр жне клдене имасыны ауданы 1 м² болатын цилиндiрлiк ткiзгiштi кедергiсiне те.

ткiзгiштер параллель осыланда:

а) тарамдалмаан блiктегi ток кшi тарамдалан блiктердегi ток кштерiнi осындысына те

б) параллель осылан тiзбек блiктерiндегi кернеулер бiрдей

в) тарамдалан тiзбектi блiктерiндегi ток кштерi оларды кедергiлерiне керi пропорционал

ткiзгiштер тiзбектей осыланда:

а) барлы ткiзгiштердегi ток кшi бiрдей

б) тiзбектегi кернеу блiктер кернеулерiнi осындысына те ,

в) ткiзгiштердегi кернеу оларды кедергiлерiне тура пропорционал

г) тiзбектей осылан n ткiзгiштердi толы кедергiсi блiктердi кедергiлерiнi осындысына те:

Параллель жалаанда. Сыйымдылытары конденсаторларды параллель жалаанда батареяны орыты электр сыйымдылыы мына формуламен есептеледi: бл жадайда конденсаторлар орамдары арасындаы потенциалдар айырымы бiрдей.

Паскаль Заы - осылай дейді: Тепе-тедік кйде жатан сйы не газа сер етілген ысым сол сйы не газды кез келген нктесіне барлы баыттара бірдей таралады.

Поляризация деп диэлектриктi о жнен терiс байланысан зарядтарыны арама-арсы баыттарда араласуын айтады. Диэлектриктi iшкi электр рiсiне орынауыстыру кезiнде поляризация процесi жредi

Полярлы диэлектриктер молекулаларында о жне терiс зарядтарды центрлерi сйкес келмейдi. Мысала, ас тзыны NaCl пайда болуы кезiнде, жетi валенттiк электрондары бар хлор атомы натрий атомыны бiр валенттiк электронын iлестiредi. з ядросымен лсiз байланысан. Нейтраль атомдарды райсысы табалары арама-арсы екi ионнан тратын жйеге айналады. лкен араашытыта молекуланы модульдерi бойынша те жне зарядтары бойынша бiр-бiрiнен L араашытыта арама-арсы екi нктелiк зарядтарды жиынтыы ретiнде арастыруа болады. Бндай зарядтарды бтiндей нейтраль жйесiн электр диполi деп атайды.

Полярлы емес диэлектриктер молекулаларында жне атомдарында о жне терiс зарядтарды таралу центрлерi сйкес келедi. Мысала, сутегi атомында о заряд – протон – центрде болады, терiс заряд – электрон – ядро маайында те жоары жылдамдыпен айналады, сондытан уаыт бойынша орташа терiс зарядты таралу центрi ортасына келедi, яни о зарядталан ядромен сйкес келедi

Потенциал - электростатикалы рiстi энергетикалы сипаттайтын скаляр шама. Ол рiс зарядыны потенциалды энергиясыны осы заряда атынасына те...

Потенциалдар айырымы (кернеу)Екi нкте арасындаы потенциалдар айырымы (кернеу) зарядты бастапы нктеден соы нктеге орынауыстыранда электростатикалы рiс жмысыны заряда атынасына те:

Потенциалды энергия — жйені толы механикалы энергиясыны бір блігі. Ол жйені райтын материалды блшектерді зара орналасуына жне оларды сырты кш рісіндегі (мысалы, гравитация рісі) орнына байланысты аныталады. Жйені арастырылып отыран орнындаы потенциалды энергиясыны санды мні жйені осы орнынан потенциалды энергиясы шартты трде нлге те (П=0) болатын орына ауысуы кезінде жйеге сер ететін кштерді атаратын жмысына те. Потенциалды энергия ымы тек консервативтік жйелерге ана, яни сырттан сер етуші кштерді атаратын жмысы жйені бастапы жне соы орындарына ана туелді болатын жйелерге олданылады.

Радиус-вектор (детте немесе жй деп белгіленеді) — координаттар басы деп аталатын лдебір берілген траты нктеге атысты нктені кеістіктегі орнын анытау шін енгізіледі; кеістікті андай да бір нктесіне белгіленген нктеден баытталан вектор. Кез келген кеістіктегі нкте шін радиус-вектор – координаттар басын сол нктемен осатын вектор болып табылады.

Резонанс (лат. resono, фр. resonance — н осу, дыбыс айтару) — периодты трде сырттан сер етуші кшті жиілігі тербелмелі жйені меншікті жиілігіне жаындаанда сол тербелмелі жйедегі еріксіз тербелістер амплитудасыны крт арту былысы; мжбр етуші кшті жиілігі жйе тербелісіні меншікті жиілігіне жуытаан кезде жйедегі мжбр тербеліс амплитудасыны кенеттен артып кету кбылысы.

Сана жйесі, механикада — материалды денелер мен нктелерді озалысын (немесе тепе-тедігін) салыстырып зерттеуге арналан бір не бірнеше денелерге орналасан координаттар жйесі мен сааттар жиынтыы; ртрлі уаытта озалыстаы денелерді (немесе механикалы жйені) салыстырмалы орнын анытайтын наты немесе шартты алынан атты дене.

Сублимация (лат sublіmo – биікке ктеремін) – затты кристалды кйден газ трізді кйге ауысуы; жылуды жтылуымен жретін процесс. Сондай-а сублимация атты жне газ трізді фазалар атар мір сретін температура мен ысымны барлы интервалында болатын булануды бір трі. Сублимация шін ажетті энергия сублимация жылуы деп аталады. Сублимация жылуы мен атты дене бетіндегі аныан бу ысымы мен температура арасындаы туелділік Клапейрон-Клаузиус тедеуімен рнектеледі. Металды кристалдар сублимациясыны нтижесінде бір атомды булар пайда болады; ионды кристалдар буланып, газды фазада полярлы молекулалар рады; молекулалы кристалдар молекулалардан тратын бу тзеді. Сублимацияны негізгі кинетикалы сипаттамасы – сублимация жылдамдыы. Сублимация жылдамдыы – уаыт бірлігі ішінде сублимацияланатын затты массасы. Зат сублимациясыны шекті жылдамдыыны температура жне газ трізді фаза асиеттеріне туелділігі арылы Жер маындаы орбиталардан жерге тсетін арышты аппараттара жылуораныштыы шін олданылатын затты тадауды анытайды. Сублимация атты заттарды тазалау шін кеінен олданылады.

Сызыты жне брышты шамаларды арасында андай байланысыМеханикада брылу брышын радианмен лшеу келісілген. Радиан — доасыны щындыы R радиусына те болатын центрлік брыш. Брылу брышыны уаыт туімен згеруін брышты жылдамды арылы сипаттайды.

Тiзбектей жалаанда. Конденсаторларды тiзбектей жалаанда батареяны сыйымдылыы келесi формуламен аныталады: бл кезде конденсаторларды заряды те. Бл жадайда орыты сыйымдылы батареяа кiретiн кез-келген конденсаторды е кiшi сыйымдылыынан кiшi болады.

Тасымалдау былыстары – физикалы жйеде электр заряды, масса, импульс, энергия, энтропияны, т.б. физикалы шамаларды кеістікте тасымалдануы (блінуі) арылы тетін кинетикалы процестер. Бл блінулер затты ттас жйе ретінде “таза” мех. озалысымен де, эл.-магн. кштерді серінен де жне затты рамындаы микроблшектерді (газ жне сйыты молекулалары, металл торыны электрондары мен о табалы иондары, электролитті иондары, т.б.) жылулы озалысымен де байланысты болады. Жйеге сырты электр рісіні сер етуі нтижесінде, жйе температурасыны рамыны жне жйені райтын блшектерді (атом, молекула) орташа жылдамдыыны кеістіктік біртекті болмауы салдарынан да Тасымалдау былыстары пайда болады. Физ. шамаларды тасымалдануы оларды градиентіне кері баытта жреді.

Тербелмелі контур - тізбектей жаланан конденсаторлардан, индуктивтілік катушкадан жне резистордан тратын электр тізбегі

Тербеліс амплитпудасы деп денені тепе тедік кйінен е лкен ыысуыны мнін айтады. Амплитуда А рпімен белгіленеді, яни A = хmax.

Тербеліс жиілігі – Тербелістерді санды сипаттамасы уаыт бірлігіндегі тербелістер саны, герцпен лшенеді =1/T. мндаы T - тербеліс периоды

Тербеліс периоды деп дене озалысы толыымен айталанып отыратын е аз уаыт аралыын (интервалын) атайды.

Тербеліс периоды. Механикалы тербелістерді физикалы процесс ретіндегі жалпы белгісі озалысты белгілі уаыт аралыында айталанып отыруы болып табылады. Дене озалысы толыымен айталанып отыратын е аз уаыт аралыын (интервалын) тербеліс периоды деп атайды. Басаша айтанда, тербеліс периоды дегеніміз — бір толы тербеліс жасауа кеткен уаыт. Тербеліс периоды секундпен (с) лшенеді жне оны Т рпімен белгілейді.

Тербеліс фазасы - тербелмелі немесе толынды процестерді сипаттайтын функцияны мерзімді згеретін аргументі

Термодинамиканы бірінші бастамасы— термодинамикалы жйелер шін энергияны саталу заы; бл за бойынша жйеге берілетін жылу оны ішкі энергиясын згертуге жне жйені сырты кштерге арсы жмысына жмсалады.

Термодинамиканы екінші бастамасы — статистикалы нысандарды (мысалы, атомбеидарды, молекулаларды) лкен санынан тратын жйелерді з бетінше ытималдыы аздау кйден ытималдыы молыра кйге ауысу процесін сипаттайтын табиатты тбегейлі заы.

Ток кші. t уаыт аралыында ткізгішті клдене имасынан тасымалданан q зарядты осы t уаыт аралыына атынасы ток кші I деп аталады: I=q/t

Ток элементiмен брышын райтын индукциясы болатын магнит рiсi тарапынан I тогы бар ткiзгiштi аз ана кесiндiсiне сер ететiн Ампер кшiнi модулi F мына формула бойынша аныталады:

Толы тiзбек шiн Ом заы. ЭК-i , кедергiсi r (iшкi кедергi) ток кзiнен кедергiсi R болатын сырты тiзбек блiгiнен тратын тйы тiзбек шiн Ом заы формуласымен рнектеледi.Тйы тiзбектегi ток кшi ток кзiнi ЭК-нi, тiзбектi сырты жне iшкi кедергiлер осындысына атынасына те.

Трын толын - ортаны, амплитудалары задылыкты кеністікте лесуі - тйіндер мен шоктарды болуымен сипатталатын, бір фазада тетін тербелістері.

Ттырлы – сйытар мен газдарды негізгі асиеттеріні бірі. Мысалы, машиналарды майлау шін жанармайды алдын ала ттырлыына арап тадап алады. Сйы ттырлыыны температураа байланыстылыын те кшті болады. Себебі сйыты температурасы жоарылап кризистік температураа жеткенде (мысалы, суды алса ол 1000с-та айнап буа айналады) баса фазаа теді. сіресе майлар ттырлыыны туелділігі кшті , мысалы, температурасы 180 С-тан 400 С-а дейін ктерілгенде кастор майыны ттырлыы трт еседей кемиді. Ттырлы коэффициенті нерлым лкен болан сайын сйыты идеал сйытан айырмашылыы мен йкеліс кші сорлым лкен болады. Егер екі сйы абаты шексіз жаын болса, онда Динамикалы ттырлы коэффициенті - ттырлыты мінездейтін физикалы лшем; СИ жйесінде [пас] лшемін олданады. Сйыты ттырлы коэффициенті: . Газ ттырлыы Бір-бірімен жарыса, біра р трлі жылдамдытармен жылжыан газ абаттары аралыында пайда болатын оларды ішкі йкеліс кші (ттырлыы). Сйыты ттырлыы Сйыты озалысы барысында оны з ірінде йкеліс кшін тудыру абілеті. Сйыты ттырлыы атты жылдамдыпен озалан сйы абаттарыны озалысын азыра жылдамдыпен озалан сйы абаттарына беруге абілетті. Сйыты ттырлыыны млшері температура крсеткішіне жне ерітіндіні йірімділігіне туелді. Физикалы трыдан сйыты ттырлыы ттырлы коэффицентімен бааланады.

деу — нктені жылдамдыыны мні мен баытыны згеруін сипаттайтын векторлы шама.

штік нкте, термодинамикада — затты ш фазасыны да бірдей бір мезгілдегі тепе-тедік кйіне сйкес келетін кй диаграммасындаы нкте. Фазалар ережесі бойынша жеке химиялы зат (бір раушылы жйе), тепе-тедік кезінде, ш фазадан арты кйде бола алмайды. Бл ш фазаны (атты, сйы жне газ) бір мезгілде тепе-тедікте болуы температура (Т) мен ысымны (р) белгілі бір мндерінде ана жзеге асады. Мысалы, кмір ышыл газы (СО₂) шін Т.н.T 216,6 К, р.н.р 5,12 атм, су шін Т.н.Т 273,16 К (дл), р.н.4,58 мм сын. ба.

Фаза термодинамикада — затты физикалы асиеттері бойынша баса ммкін болатын тепе-тедік кйлерден згеше термодинамик. тепе-тедік кйі (. Термодинамикалы тепе-тедік). Кейде затты тепе-те емес метатраты кйі де Фаза (метатраты фаза) деп аталады. Затты бір Фазадан екінші Фазаа кшуі фазалы ауысу деп аталады. Ол зат асиеттеріні сапалы згерістеріне туелді. Мысалы, затты газ, сйы жне кристалды кйлері рылымды блшектерді (атомдарды, молекулаларды) озалыс сипатымен жне реттелген рылымны болуымен немесе болмауымен ерекшеленеді. р трлі кристалды Фазалар бір-бірінен кристалды рылым типімен, электр ткізгіштігімен, электрлік жне магниттік, асын ткізгіштік асиеттерімен, т.б. ерекшеленеді. Сйы Фазалар бір-бірінен раушыларыны шоырымен, асындатышты асиетіні болуы немесе болмауымен, серпімділік жне электрлік асиеттеріні анизотропиясымен згешеленеді. атты орытпалардаы кристалды рылым Фазалары тыыздыымен, серпімділік модулімен, балу температурасымен, т.б. асиеттерімен ерекшеленуі ммкін. Кп жадайларда Фазалар кеістік бойынша біртекті таралады, біра оан жатпайтындары да бар. Олар: екінші текті ткізгішті аралас кйі (асын ткізгіштік), лсіз магнит рісіндегі ферромагнетиктер, т.б;

Фазалы ауысу (фазалы трлену) — ке маынасында сырты жадайлар (температура, ысым, магниттік жне электрлік ріс, т.б.) згергенде затты бір фазадан екінші фазаа ауысуы; тар маынасында сырты параметрлер здіксіз згергенде физикалы асиеттерді секірмелі згеруі. Температураны, ысымны немесе андай да бір баса физ. шаманы Фазалы ауысу тетін мні ауысу нктесі деп аталады. Фазалы ауысуды екі тегін ажыратады. Бірінші текті Фазалы ауысуда затты тыыздыы, раушыларыны концентрациясы сияты термодинамикалы сипаттамалары секірмелі трде згереді; масса бірлігінде Фазалы ауысу жылуы деп аталатын жылуды толы аныталан млшері блінеді немесе жтылады. Екінші текті Фазалы ауысу кезінде андай да бір нлге те физикалы шама ауысу нктесіні бір жаынан екінші жаына арай ыысу нктесінен алыстаанда нлден бастап біртіндеп седі. Мнда тыызды здіксіз згереді, жылу блінбейді жне жтылмайды. Бірінші текті Фазалы ауысу табиатта ке таралан былыс. Оан булану мен конденсаттану, балу мен атаю, атты фазаа сублимациялану мен конденсаттану, атты денелердегі кейбір рылымды ауысулар, мысалы, темір-кміртек орытпасында мартенситті тзілуі жатады. Таза асын ткізгіштерде жеткілікті кшті магнит рісі асын ткізгіштік кйден алыпты кйге бірінші текті Фазалы ауысутуызады. Екінші текті Фазалы ауысуа: макроскоп. магниттік моментті пайда болуымен бірге жретін пара-ферромагнетик. ауысу, пара-антиферромагнетик. ауысу, т.б. жатады. Фазалы ауысу температураны, т.б. шамаларды ата аныталан мндеріндегі блшектер санына шек ойылмайтын жйеде ана тетін былыс.

Ферромагнетизм электрондарды магниттiк асиеттерiмен тсiндiрiледi. Атом ядросыны айналасында айналып жрген рбiр электронды меншiктi (спиндiк) магнит рiсi тудыратын шебер бойындаы электр тогы ретiнде арастыруа болады. Кптеген заттарда спиндiк магнит рiстерi бiрiн-бiрi толытырып отырады.(6.7 - сурет). Бiра кейбiр кристалдарда, мысалы темiрдi кристалдарында электрон блшектерiнi спиндiк магнит рiсiнi индукция векторларыны паралелль баытталуына жадай туады. Осыны нэтижесiнде кристаллдарды iшiнде бойы 10^-2-10^-4 болатын магниттелген айматар пайда болады. Осылай з бетiнше магниттелетiн айматарды домендер деп атайды.

Ыысу тоы - электрлік индукцияны згеру жылдамдыына тэуелді жэне ткізгіштік тока ксас магнит рісін аныктайтын физикалык шама.

Эквипотенциал беттер. Электростатикалы рiстегi эквипотенциал бет деп потенциалдары те геометриялы нктелер орнын айтады. Эквипотенциал беттер кш сызытары сияты кеiстiкте рiстi таралуын сипаттайды. Эквипотенциал беттi рбiр нктесiнде кернеулiк вектор осы бетке перпендикуляр жне потенциалды кему жаына баытталан. Эквипотенциал беттер ешуаытта да иылыспайды Эквипотенциал бет бойымен зарядты орынауыстыруы кезiнде рiстi жмысы нлге те.

Электр зарядыны саталу заы. Дененi электрлену кезiнде электр зарядыны саталу заы орындалады: тйы жйеде барлы блшектердi зарядтарыны алгебралы осындысы згерiссiз алады. Жйе тйы деп аталады, егер зарядталан блшектер одан сырта шыпаса жне сырттан оан енбесе.

Электр озаушы Кш – электр тізбегіне жаланан, табиаты электрстатикалы емес энергия кзі.

Электр рісі – электрмагниттік рісті дербес бір трі. Ол электр зарядыны айналасында немесе бір уаыт ішіндегі магнит рісіні згерісі нтижесінде пайда болады. Э. -ні магнит рісінен згешелігі – ол озалатын да, озалмайтын да электр зарядтарына сер етеді. Э. -ні бар екендігін оны озалмайтын заряда сер ететін кші бойынша байауа болады.

Электр рісіні кернеулігі – электр рісіні зарядталан блшектер мен денелерге кштік серін сипаттайтын векторлы шама (Е).

Электр рісіні кш сызытары деп рістегі о зарядталан блшекке рекет ететін кшті баытын крсететін сызытарды айтады.

Электр тоы – электр зарядтарыны реттелген баытталан озалысы.Электр тоыны пайда болуы шін сырты электр рісімен еркін электр зарядын тасымалдаушыларды болуы жеткілікті.

Электр тоыны тыыздыы – электр тогыны векторлы сипаттамасы. Э. т. т. векторыны модулі – зарядты озалу баытына перпендикуляр бірлік аудан арылы бірлік уаытты ішінде тетін электр зарядына те.