Мемлекеттік билік жйесі жне оны трлері.
Мемлекеттік билік - тікелей мемлекетті зі жргізетін немесе зіні атынан жргізуге кілеттілік беріп, з жрдемімен зге бір йым, мекеме арылы жргізетін оамды билікті бір трі, мемлекеттік басару органдарыны жиынтыы. Мемлекеттік билік з ырын згелерге тану шін мжбрлеу кштеріне ара сйейді. Мжбрлеу жо жерде Мемлекеттік билік те жо, мжбрлеу тек тарихи жадайа жне билік болмысына арай баса мазмнда, р трлі нысанда крініс береді. Сондай-а, Мемлекеттік билік атынастары ыры жргізу сипатында болады жне з рылысына орай стемдік пен баыныштылы рі жетекшілік пен мойынсынушылытан рылады. Мемлекеттік билік органдарыны мынадай трт негізгі трі ерекшеленеді: азастан Республикасыны кіметі жне азастан Республикасы соттарыны жйесі. Осы органдарды брі жинатала келе азастан Республикасындаы мемлекеттік билік органдарыны бірыай жйесін райды. азастан Республикасыны Президенті — мемлекет басшысы, мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін е жоары лауазымды тла. Республиканы Президенті — халык пен мемлекеттік билік бірлігіні, Конституцияны мызымастыыны, адам жне азамат ытары мен бостандытарыны нышаны рі кепілі. Президент мемлекеттік билікті барлы тармаыны келісіп жмыс істеуін жне кімет органдарыны халы алдындаы жауапкершілігін камтамасыз етеді.
азастан Республикасыны Парламенті—азастан Республикасыны за шыару ызметін жзеге асыратын Республиканы е жоары кілді органы. траты негізде жмыс істейтін екі Палатадан — Сенаттан жне Мжілістен трады.
азастан Республикасы Парламентіні тменгі Палатасы — Мжіліс жалпыа бірдей, те жне тте сайлау кыы негізінде жасырын дауыс беру арылы сайланады. азастан Республикасы Парламентіні жоары Палатасы — Сенат жанама сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. азастан Республикасыны кіметі — атарушы билікті маызды тармаы болып табылады, аткарушы органдардын жйесін басарады жне олардын, ызметіне басшылы жасайды. Оны Казастан Республикасыны Президенті рады. Сот билігін — сотта іс жргізуді азаматты, ылмыстык жне замен белгіленген зге де нысандары арылы тек сот ана жзеге асырады.
Замен рылан Республиканы Жоары Соты жне Республиканы жергілікті соттары Республиканы соттары болып табылады. андай да бір атаумен арнаулы жне ттенше соттар руа жол берілмейді (75-бап). Судьялар сот трелігін іске асыру кезінде туелсіз жне тек Конституция мен Зана ана баынады. Сот трелігін іске асыру жніндегі сотіы ызметіне кандайда болсын араласуа жол берілмейді жне ол за бойынша жауапкершілікке кеп соады. Наты істер бойынша судьялар есеп бермейді. Судьяны ызметі депутаттык мандатпен, окытушылы, ылыми немесе зге шыармашылык кызметтерді оспаанда, зге де аы тленетін жмысты атарумен, ксіпкерлікпен айналысумен, коммерциялы йымны басшы органыны немесе байаушы кенесіні рамына кірумен сыйыспайды.
Мемлекеттік билікті бірынай жйесінде азастан Республикасы Президентіні орны айрыша. Мемлекет басшысы ретінде нак Президент билік тарматарынын ркайсысыны кызметіне белсене араласады.
Президент деген ым конституциялы ылык маынада мемлекет басшысы дегенді білдіреді. Бл кызмет сол шін елемдік тжірибеде таайындалан (АШ, Франция).
Президент кызметі тныш рет азастанда 1990 жылы 24 суірде Жоары Кеес абылдаан Замен таайындалды, онда алашы Президентті Жоары Кеес алты жыл мерзімге сайлайды деп белгіленді. Н. . Назарбаев тыш Президент болып сайланды.
Соьшан, 1998 жылы 7 азандаы Конституцияа енгізілген згерістерге сйкес Президенттік мерзім 7 жыла дейін зартылды.
Демек, Президент мемлекеттік билікті шыы. Президентке азастан Республикасы Конституциясыны 44-бабында крсетілген мідеттерді орындауы шін ажетті ке кілеттіктер берілген.
Президент атарушы билік саласында:
Парламентті келісімімен Республика Премьер-министрін ызметке таайындайды; оны кызметінен босатады; Премьер-министрді сынуьшен Республика кіметінін крьтлымын белгілейді; оны мшелеріы кызметке таайындайды жне ызметтен босатады; Республиканы кімет рамына кірмейтін орталы атарушы органдарын рады, таратады, кайта рады; кімет мшелерінін антын абылдайды; кіметті аса маызды мселелер бойьшша отьфыстарында траалы етеді; кіметке Зан жобасын Парламент Мжілісіне енгізуді тапсырады; Республика кіметіні жне облысташ, республикалык маызы бар алалары мен астанасы кімдеріні актілеріні кшін жояды не толы немесе ішінара тотата трады; Республика Премьер-министріні сынуымен Республиканы мемлекеттік бюджеті есебінен сталатын барлык органдарды кызметкерлеріне арналан аржыландыру мен ебекаы тлеудін бірьщай жйесін бекітеді; Республика Президенті з бастамасы бойынша кіметті кілеттігін токтатуа шешім абылдауа жне оны кез келген мшесін ызметтен босатуа аылы. Президентті басты міндеті — ел ішінде жне халыкаралы атынастарда азастан атынан кілдік ету . Парламент — азастан Республикасыны за шыару ызметін жзеге асыратын Республиканы е жоары кілді органы. Парламент траты негізде жмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан жне Мжілістен трады.
Сенат р облыстан, республикалык, маызы бар каладан жне азастан Республикасыны астанасынан екі адамнан, тиісінше облыстьщ, республикалы маызы бар аланы жне Республика астанасьшы барлы кілді органдары депутаттарыны бірлескен отырыстарьшда сайланатын депутаттардан ралады. Сенаттьщ жеті депутатын Сенат кілеттігі мерзімше Республиканы Президенті таайындайды. Сенат депутатгары жанама сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру жолымен сайланады. азастан Республикасыны кемінде бес жыл азаматы болан, жасы отыза толан, жоары білімі жне кемінде бес жыл жмыс стажы бар, тиісті облысты, республикалы маызы бар аланы не Республика астанасынын, аумаында кемінде ш жыл траты тран азаматы алты жыл кілеттік мерзімге Сенат депутаты бола алады.
Сенатты ерекше арауына: азастан Республикасы Президентіні сынуымен Республика Жоары Сотыны Траасын, Алалар трааларын жне Жоары Соттын судьяларын сайлау жне ызметтен босату, оларды антын абылдау; Республика Президентіні Республиканы Бас Прокурорын жне лтты ауіпсіздік комитетінін Траасын таайьшдауына келісім беру жне азастан Республикасы Конституциясыны 55-бабында кзделген баса да мселелер жатады.
Мжіліс— Парламентті тменгі палатасы. Ол жетпіс жеті депутаттан трады. Алпыс жеті депутат Республиканын кімшілік-ауматы блінісі ескеріле отырьш рылатын жне шамамен сайлаушыларды саны те бір мандатты аумактык сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат бара-бар кілдік жйесі бойышпа жне бірттас Жалпылтты сайлау округіні аумаы бойынша партиялы тізімдер негізінде саиланады. Мжіліс депутаттарын сайлау жалпыа бірдей те жне тте сайлау ыы негізіде жасырын дауыс беру арылы жзеге асырылады. Республиканы жасы жиырма беске толан азаматы бес жыл екілеттік мерзімге Мжіліс депутаты бола алады.
азастан Республикасыны Президенті мынадаи жадайларда: Парламент кіметке сенімсіздік білдіргенде, Парламент Премьер-Министрді таайындауа екі мрте келісім бермегенде, Парламентті Палаталары арасындаы немесе Парламент пен мемлекеттік кіметтін баса тарматары арасындаы есерілмейтін келіспеушілік салдарынан саяси дадарыс боланда Парламентті тарата алады. Біра, Парламентті ттенше жадай немесе соыс жадайы кезеінде, Президент кілеттілігінін. соны алты айында, сондайа осыны алдындаы таратудан кейінгі бір жыл ішінде таратуа болмайды.
Парламентті аымдаы ызметі траты комитеттерде атарылады, оларды саны р Палатада жетеуден аспауы тиіс. Палаталарды бірлескен кызметіне катысты мселелерді шешу шін Сенат пен Мжіліс тепете негізде бірлескен комиссиялар руа аылы. Заны Палата отырыстарында талкылануы окылым деп аталады. За жобасы Мжілісті траты комитетінде алдын ала аралып, комитет ол бойынша орытынды бергеннен кейін Мжілісті жалпы отырысывда талыланады. детге, талылау екі оылымда теді. Конституцияа згерістер мен тольщтырулар енгізу жне конституциялы задар абылдау немесе олара згерістер мен толытырулар енгізу мселелері бойынша кемінде екі оылым ткізу міндетті.
аралан за жобасы бойынша Сенатты Президент сияты арсылы білдіру ыы бар. Ттас аланда, Сенат депутаттары жалпы саныны кпшілік дауысымен абылданбаан жоба Мжіліске айтарылады. Егер Мжіліс депутаттары жалпы саныны штен екісінін кшпілік дауысымен жобаны аитадан малдаса, ол Сената айта талылауа жне дауыса салуа беріледі. айта абылданбаан за жобасын сол сессия барысында кайтадан енгізуге болмайды.
38.Мемлекет нысаны ( басару нысаны, мемлекеттік рылым, саяси режим)
Мемлекет нысаны – бл оамны басару, мемлекеттік рылым жне саяси режим нысандарынан ралан рылымды йымдастырылуы.
Басару нысаны – бл мемлекеттік билікті жоары органдарыны кілеттіктеріні зара атынасы,оларды рамы мен рылу тртібі. Басару нысаны жоары билікті жалыз адамны немесе сайланбалы алалы органны жзеге асыруына байланысты ерекшеленеді.Осыан сйкес,басаруды негізгі трлері болып монархия мен республика болып табылады.
Монархия – бл жоары мемлекеттік билікті бір тлада ана, монархта, болуымен сипатталатын басару нысаны. Монарх билікті мрагерлік бойынша мір бойы иеленеді.
Егер монарх мемлекеттік билікті жалыз органы болып табылса, бл монархия шектелмеген деп аталады, ал жоары билік монарх пен баса бір органны арасында блінсе, бл монархия шектелген деп аталады. Шектелген монархиялар, з кезегінде, кілдік жне парламентарлы болып екіге блінеді. кілдік монархияда монарх атарушылы билікті жзеге асыра алады, ол кіметті ру, министрлерді таайындау, вето жне парламентті тарату ытарын иеленеді. Ал парламентарлы монархияда монархты ыты жадайы лдеайда шектелген болады, монарх таайындаан министрлер парламентті сенімсіздік вотумына туелді болады жне монарх заа кзделген жекеленген жадайларда ана парламентті тарата алады.
Республика – жоары мемлекеттік билік белгілі бір мерзімге сайланатын сайланбалы органа тиесілі басару нысаны. Халыты ай блігіні мемлекеттік билікті жоары органдарын сайлауа атыса алатынына байланысты республика аристократиялы жне демократиялы болып екіге блінеді. Демократиялы мемлекеттер, з кезегінде, тмендегідей трлерге блінеді:
· Парламенттік, бл мемлекетте саяси мірдегі шешуші рл парламент сайлаан кіметке тиесілі болады;
· Президенттік, бл мемлекетте сайланан ел басшы кіметті де басшысы болып табылады, сол себепті, ол кімет мшелерін таайындайды жне оларды ызметінен босатады;
· Аралас, бл мемлекетте кіметті президент пен парламент бірлесе отырып райды.
Мемлекет формасыны екінші элементіне мемлекеттік рылымыны нысаны жатады. Бл мемлекетті кімшілік-жергілікті блінуі, сол блімдерді бір-бірімен атынасы, жне мемлекетті, жне блімдерді арасындаы байланыстары. Мемлекеттік рылым – лтты мемлекеттік атынастарды, кімшілік-территориялы жйені, оларды еркшеліктерін бейнелейді. Мемлекеттер бл элемент бойынша унитарлы, федеративтік жне конфедеративтік мемлекеттерге блінеді.
Ттас мемлекеттер. азасатан Республикасыны жері ттас, ол блінбейді жне оан ол суа болмайды, деген Конституцияны кіріспесінде (унус деген сз – бір, жалыз деп латын тілінен аударылады ).
Федерация. («федус» деген сз – ода деп латын тілінен аударылады ). рама мемлекет бірнеше зиялы мемлекеттерден трады. рама мемлекет – крделі мемлекет, ол федерацияны мшелерін біріктіреді.
Конфедерация. Бл те клемді жне крделі конфедерациялы мемлекеттерді одаына жне халыаралы йымнан айыру те иын. Конфедерация – белгілі масата жету шін бірнеше ерікті мемлекеттерді уаытша одаы.
Саяси режим. Саяси режим – саяси кіметті іске асыруа арналан ралдарды, жолдарды жне дістерді жиынтыы. Берілген кейіптегі мемлекетті негізіндегі болатын ртрлі згерістер, е алдымен оны режимінде крініп, мемлекеттік рылым нысанына жне мемлекеттік басару нысанына тікелей ыпал жасайды.
Саяси режим – саяси режимні динамикалы (ыймылдыы), функционалды (ызметтік) сипаты. «саяси режим» жне «саяси жйе» бір-бірімен тыыз байланыстаы категориялар. Егер біріншісі, оамны саяси міріндегі атынасатын комплекстегі институттарды крсетсе, екіншісі, сол билік алай іске асырылады, ол институттар алай рекет жасайтынын (демократиялы не демократиялы емес) крсетеді.