Субъективті ы жне зады міндет

Субъективтік ы^[1] – адамны не йымны заа сйкес ой-пікірін білдіру жне іс-рекетін жзеге асыру ммкіндігі. Субъективтік ыты бастапы алышарты ы абілеттілігі (ы иелену абілеті) болып табылады. Субъективтік ы абстрактілік жне наты трге, сондай-а абсолюттік жне атыстылы трге де блінеді. Наты субъективтік ытар ы нормасына сйкес ыты фактіден туындайды. атыстылы ыы (шарттан, зиян келтіруден, т.б. ыты фактіден туындайтын ы) белгілі бір тлалардан наты бір рекетті жзеге асыруды талап етуге зады ммкіндік береді.Абсолюттік наты ы з рекетін іске асыру еркіндігі мен ол рекетке ешкімні бгет болмауын талап етушілікті білдіреді. Абстрактілі субъективтік ыа адам мен азаматты табии жне ажыраысыз ытары мен бостандытары жатады. Блар ы субъектілігіні мазмнын ашады жне тланы халыары ы пен конституция кепілдік беретін жалпы ыты мртебесін райды. Мндай ытар мен бостандытар ркімге тумысынан тиесілі. Мселен, наты бір млікке меншіктену кілеттігін иеленуіне-иеленбеуіне арамастан адамда меншіктенуге деген абстрактілі ыы болады; сотпен орануа деген абстрактілі субъективтік ы бзушылы кезінде пайда болмайды, ол абстрактілі ммкіндік ретінде брыннан бар. Адамны абсолюттік ытары (мір сру, адамды адір-асиетіне ол сылмаушылы, бостандыы мен жеке басты оралуы, меншік, сайлау жне сайлану ыы) оамда з орнын табуа баытталан мтылысы. Абсолюттік ы индивидті за шегіндегі еркін леуметтік белсенділік аясын білдіреді жне оан зге адамны да, мемлекетті де араласуа ыы жо. ыты атынасты субъектілері болу шін, олар ыты субъектілікке (ыты рекет абілеттілігі) ие болуы ажет. ыты субъектілік ш элементтен трады: 1) ыты абілет; 2) рекет абілеттілігі; 3)деликт абілеттілігі. 1) Жеке субъектілер (жеке тлалар); блара азаматтар, азаматттыы жо тлалар, осазаматтыы бар тлалар, шетелдік тлалар жатады. Азаматтыы жо тлалар мен шетелдік азаматтар азастанны аумаында азастан азаматтары сияты ытарды иеленіп, ыты атынастара тсе алады, алайда, олара атысты занамамен орнытырылан шектеулер бар, мысалы, олар азастан Республикасыны кілдік органдарына сайлана жне сайлауа атыса алмайды, арулы Кштер атарында ызметін темейді, мемлекеттік аппаратта белгілі бір лауазымды иелене алмайды жне т.б.
2) жымды субъектілер; блара мыналар жатады: мемлекет (ол баса мемлекеттермен халыаралы-ыты атынастара тскен жадайда); мемлекеттік йымдар; мемлекеттік емес йымдар (жеке фирмалар, коммерциялы банкілер, оамды бірлестіктер жне т.б.).
ысубъектілік – бл тланы ы субъектісі ретінде сипаттайтын ыабілеттік пен рекетабілеттікті жиынтыы.

ыты атынастарды субъектілері болу шін тлалар ыабілеттік пен рекетабілеттікті иеленуі тиіс.

1.Субъектіні ы абілтеттілігі зады трде бекітілген ыа ие бола алу жне міндеттерді орындай алу абілеттілігі. Зады тлаларды ы абілеттілігі мемлекеттік ресми тіркеуден ткеннен кейін пайда болып, оны жойылуымен тотатылады.

Жеке тлаларды ы абілеттілігі туанда пайда болады. Ал, егер мрагер беруші айтыс болан жадайда, іште алан бала мрагер бола алады. Жеке тлаларды ы абілетттілігі олар айтыс боланда, азаматтарды сот шешімі бойынша хабар-ошарсыз кетті деп мойындаланда тотатылады.

2.рекет абілеттілігі дегеніміз тланы зіні рекетімен ыты алу жне іске асыру, міндеттерді орындай алу абілтеттілігі. Тланы рекет абілеттілігіні рекет абілеттілігі жо, жартылай, толы емес, толы, шектелген сияты трлері кездеседі.

6 жаса дейінгі балаларды рекет абілеттілігі жо деп есептеледі.

Жартылай рекет абілеттілігі 6-14 жаса дейінгі балалара тн.

Толы емес рекет абілеттілігі 14-18 жастаы азаматтар шін мойындалады.

Жеке тлаларды толы рекет абілеттілігі 18 жаса, яни кмелетке толан кезде пайда болады.

Шектелген рекет абілеттілігі сотты шешімімен ішімдікке, нашаорлыа салынып, зін-зі стай алмайтын азаматтара олданылады.

Деликтабілеттілік — тланы азаматты ы бзушылы (деликттер) шін жауап беру абілеті. Деликтабілеттілік белгілі бір жастан бастап пайда болады. Мысалы, азаматты жауапкершілік 16 жастан бастап туындайды.

рекетабілеттік шектелуі ммкін. Конституцияда бекітілгендей, азаматтарды ытары мен міндеттері замен ана жне конституциялы рылымды, адамгершілікті, баса тлаларды ытары мен міндеттерін, денсаулыын орау, елді оранысы мен мемлекетті ауіпсіздігін амтамасыз ету масаттарында ажет болан шамада ана шектелуі ммкін.

ыабілеттік пен рекетабілеттік бір-бірінен ажыратылмайды жне кп жадайда бір мезетте пайда болады. Азаматты ытан баса кптеген салаларда осындай жадай орын алан. Азаматты ытаы ыабілеттік пен рекетабілеттікті ажыратылуын былай тсіндіруге болады:

а) мліктік атынастар оларды жасына, еркіні жадайына арамастан барлы азаматтар шін ажет;

) мліктік ыты атынастар саласында ыабілеттігі бар, алайда рекетке абілетсіз тланы орнына оны зады кілі атыса алады.