Ылмысты санаттарыны тсінігі
ылмыс санаттары жайлы айтпас юрын ылмысты не екендігіне тоталу дрыс болар. ылмыс дегеніміз – ылмысты кодекске байланысты жазалау атерімен тыйым салынан айыпты оамды ауіпті рекетті айтады.
ылмыс санаттары жайлы Кодексті 10-бабында айтылан.
1. Осы Кодексте кзделген рекеттер сипатына жне оамды ауiптiлiк дрежесiне арай онша ауыр емес ылмыстара, ауырлыы орташа ылмыстара, ауыр ылмыстара жне ерекше ауыр ылмыстара блiнедi.
2. Жасаланы шiн осы Кодексте кзделген е ауыр жаза екi жыла бас бостандыынан айырудан аспайтын асаана жасалан рекет, сондай-а жасаланы шiн осы Кодексте кзделген е ауыр жаза бес жыла бас бостандыынан айырудан аспайтын абайсызда жасалан рекет онша ауыр емес ылмыс деп танылады.
3. Жасаланы шiн осы Кодексте кзделген е ауыр жаза бес жыла бас бостандыынан айырудан аспайтын асаана жасалан рекет, сондай-а жасаланы шiн бес жылдан астам мерзiмге бас бостандыынан айыру трiндегi жаза кзделген абайсызда жасалан рекет ауырлыы орташа ылмыс деп танылады.
4. Жасаланы шiн осы Кодексте кзделген е ауыр жаза он екi жыла бас бостандыынан айырудан аспайтын асаана жасалан рекет ауыр ылмыс деп танылады.
5. Жасаланы шiн осы Кодексте он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандыынан айыру трiндегi жаза немесе лiм жазасы кзделген асаана жасалан рекет аса ауыр ылмыс деп танылады.
ылмыса атысу туралы тсінік жне оны белгілері
ылмысты кбіне бір адам емес бірнеше адам жасайды, йткені біріккен ылмысты рекет арылы ылмыс жасау жеілдейді. Сондытан да зада бірге жасалан ылмыс шін жауапкершілікке тартылатын адамдар шеберін жне оларды жауапкершілік негіздері мен шектерін айдауды маызы зор. Екі немесе одан да кп адамны ылмыс жасауа асаана бірлесіп атысуы ылмыса атысу деп танылады. ылмыса атысу барысында ылмыс жасауа бірнеше адамны атысуы міндетті. Мндай жадайда бл адамдар ылмыс субъектісіні белгілеріне ие болуы керек. Есі дрыс емес немесе зада белгіленген жаса жетпеген адам ешандай жадайда да ылмыса атысушы деп танылмайды жне ылмысты жауапкершілікке тартылмайды. Бірігу ылмыса атысуды объективтік белгісі ретінде бірнеше адамдарды з кштерімен бірлесіп рекет жасауын білдіреді, оларды барлыы з кштерін бірттас ылмысты нтижеге ол жеткізуге баыттайды. ылмысты нтижеге ол жеткізу шін кштерін біріктіргенде, атысушыларды бірі ылмысты объективтік жаын орындайды, ал басалары ылмысты ойдаыдай жасауа жне оны жасыруа барлы ажетті жадайларды жасауа кмектеседі. Біріккен рекеттер арылы ол жеткізілген нтиже барлы атысушылар шін бірттас, орта блінбейді. Тек асаана жасалан ылмыстарды ана ылмыса атысы болуы ммкін, ал ылмыса атысушы барлы адамдар асаана трде рекет етеді.
ылмыса атысушыларды трлері
ылмыса атысушыларды рліне байланысты, оларды орындаушы, йымдастырушы, айдап салушы жне кмектесуші деп бледі.
Орындаушы — бл наты ылмыс рамыны объективті жаынан кіретін рекеттерді толытай немесе ішінара орындайтын адам. арашылыта орындаушы ретінде затты тартып алан ана емес, сонымен бірге жбірленушіні- арсыласуын жеу шін кш олданатын адам да ылмысты орындаушы болып табылады. ылмысты орындаушысы заа сйкес ылмысты жауапкершілікке тартылмайтын, баса адамдарды пайдалану арылы ылмыс жасаан адам да ылмысты орындаушысы болып есептеледі. ылмысты ыта мндай жадайлар тікелей орындаушы деп аталады. ылмыскер ылмыс жасау шін жасспірімді немесе аыл-есі кем адамды пайдаланатын жадай сияты.
йымдастырушы — ылмыс жасауды йымдастыран немесе оны орындалуына басшылы еткен адам. йымдастырушы ретінде кбіне наты ылмыстарды тікелей жасаудан ашатын е тжірибелі, ауіпті ылмыскерлер болады. Кпшілік жадайда йымдастырушы — бас бастамашы, негізгі басарушы жне ылмыс жоспарыны авторы болады.
Баса адамды азыру, сатып алу, орыту жолымен немесе зге де жолмен ылмыс жасауа кндірген адам айдап салушы деп танылады. Жоспарлы орындаушыны субъективтік асиеттерін ескере отырып, айдап салушы бопсалауды жне мадатауды, оны пайдакнемдік ниетін пайдаланады, ал кейде сз арасында айтылан емеурінні зі де жетіп жатады.
Адамды наты заа айшы рекеттерге баруа тікелей баытталмаан жалпы ндеу мен тілектер айдап салу ретінде арастырыла алмайды. Мысалы, «о дние» тартымдылыы туралы абстрактілі ойлар немесе керісінше, бір адамны «аша жасай» алмауы жне т.б. Кеестерімен, нсауларымен, апараттар жинауымен ылмысты жасайтын ару немесе ралдар берумен немесе ылмысты жасаудаы кедергілерді жоюымен ылмысты жасалуына жрдемдескен адам кмектесуші деп танылдым. Сондай-а кмектесуші ретінде ылмыскерді, аруды немесе ылмыс жасауды зге де ралдарын, ылмыстын ізін жне ылмысты жолмен табылан заттарды жасау сол сияты осындай заттарды сатып алуа немесе ткізуге кні брын уде береді.
ылмыса атысушыларды жауапкершіліктері
ылмыса атысушыларды жауапкершілігі оларды ылмыс жасауа наты атысуыны сипаты мен дрежесіне арай белгіленеді. ылмыса атысушылар дербес рекеттері шін жауап береді. Сонымен бірге, олар жасалан ылмыспен орындаушыны рекеті арылы байланыста боландытан, мндай жадайда ылмысты аяталандыы туралы мселе орындаушыны рекеттерін жзеге асыру сатыларына туелді трде шешіледі. Егер орындаушы бірігіп ойлаан ылмыстарын, еркінен тыс мн-жайлара байланысты аяына дейін жасай алмаса, баса атысушылар орындаушыны ылмыс жасау сатыларына арай ылмыса дайындаландыы иемесе оталандыы шін жауапа тартылады.
ылмыс жасау сатылары
Адамны асаана, яни саналы жне масата сай ызметі зіні даму барысында біратар сатылардан теді. Алдымен, адамда ылмыс жасау ниеті пайда болады. Ол алдына белгілі бір масат ояды, оан ол жеткізу шін тсілдерді, орнын, уаытын ойластырады, ылмыс себебін натылайды.
Наты шешім абылдап болып, адам дайынды рекеттерін бастайды, ал содан кейін ойлаан рекетін тікелей орындауа кіріседі. Кейбір жадайларда адам ойлаан ісін бірден орындауа кіріседі (мысалы, жасырын птерге кіріп баалы заттарды алады). Мндай рекеттер аяталан ылмысты райды: (мысалы, рлы). Баса жадайларда, адам ылмыс жасауа алдын ала дайындалады (мысалы, кшірме бедер арылы кілт жасау, птер ожайындарыны келу, кету мерзімдерін анытау), немесе ылмысты зін жасауа кіріседі (мысалы, дайындалан кілттермен птер есігін ашады, біра сигнал беру жйесініосыланын білмейді). Бл екі жадайда да ылмыс аяталмай алады. Осы рекеттерді барлыы ылмыс жасау сатылары деп аталады.
ылмыс жасау сатылары асаана ылмысты дамуыны белгілі бір сатылары. Зада ш саты белгіленген: ылмыса дайындалу; ылмыс жасауа оталу; аяталан ылмыс.
ылмыса дайындалу — бл адамны ылмыс жасау ралдары мен аруларын іздеуі, дайындауы немесе ыайлары ылмыс жасаушыларды іздеуі, ылмыс жасауа не байласу немесе ылмыс жасауа асаана баса да олайлы жадлйлар жасауы, егер ылмыс мндай жадайда адамны еркінен тыс мн-жайлара байланысты аяына дейін жеткізілмесе. ылмыс ралдарын сатып алу тсілдері зады болуы аруды заа сйкес сатып алу, сыйлы ретінде алу, немесе засыз да болуы ммкін: аруды, мрлерді, кілттерді жне т.б. рлау.
Дайындау — бл шикізаттардан ылмыс жасау шін арулар мен ралдарды жартылай фабрикаттарын жасау.
Бейімдеу — заттарды деу, сол арылы олар ылмыс жасау шін жарамды болады (мысалы, кілтті трін згерту).
Бірге ылмыс жасаушыларды іздеу баса адамдармен танысу немесе таныстытарын жаластыру, оларды наты ылмыс жасауа итермелеу, райсысыны рлін талылау жне т.б. трады. Іздеу тсілдері ретінде уделесу, орыту, бірге баюа уде беру, бопсалау олданылуы ммкін. ылмыс жасауа сз байласу, ылмысты жауапкершілік жасына толан екі немесе одан да кп адамдарды бірге ылмыс жасауа сз байласуларын кздейді. ылмыс жасау шін баса да шарт-жадайлар жасау р трлі рекеттерден крінуі ммкін. Мндай рекеттер ойа алан ылмысты жоспарын жасаудан, птер иелерінін кету, келу уаытын аныктаудан, белгі беру жйесіні бар жотыын білуден жне т.б. сипатталады. Мндай рекеттерді шамалап, тізімін беру ммкін емес.
Субъективтік жаынан ылмыса дайындалу тек тікелей асааналыпен жасалады. ылмыса ылмыс нтижесі тілемей дайындалуа болмайды. ылмыса оталу деп — адамны еркінен тыс мн жайлара байланысты, аяына дейін жеткізілмеген жадайда адамны ылмыс жасауа тікелей баытталан асаана рекеті немесе рекетсіздігі танылады.
астанды ылмыс жасауа тікелей баытталан рекеттерден трады, ол адамны ылмысты наты рамыны объективтік жаын орындай бастаанын немесе орындап боланын білдіреді. Адам лтіруге астанды жасаанда, мысалы, адам жбірленушіге о атуа оталады немесе атанымен млт кетеді, рлы жасаанда лыпты бза бастайды. Кпшілік жадайда астанды рекет жолымен жасалады (соы беру, у беру, о ату жне т.б.) Жеке жадайларда астанды рекетсіздікпен де жасалуы ммкін (мысалы, анасы жаа туан баласын лтіру шін, оан емшек стін бермей ояды).
Аяталан ылмыс. Егер адам жасаан рекетте ылмыс рамыны барлы белгілері болса, онда ылмыс аяталан болып есептеледі. Кейбір ылмыстар белгілі бір оама ауіпті жадай туызында ана аяталан болып есептеледі. Яни, бл ылмысты материалды рамы (мысалы, адам лтіру лім туындаан жадайда аяталан деп есептеледі. Егер лім болмаса, онда адам лтіруге астанды жасау болып табылады). Ал баса ылмыстар рекетті жасаан сттен бастап (рекет немесе рекетсіздік) оама ауіпті салдарды туындаанынан немесе туындамаанынан тыс аяталан болып есептеледі (мысалы, арашылыта шабуыл жасау фактісіні зі, адам млікті алан, алмаандыына арамастан, аяталан ылмыс рамын райды).
Кейбір ылмыстар рекетті жасау стінен бастап емес, дайындау немесе астанды сатысында-а аяталан болып есептеледі (мысалы, бандитизм банды шабуыл жасаан кезде емес, оны йымдастыран стте аяталан болып есептеледі).