Ылмысты ыты ымы мен аидалары
ылмысты ы жеке ы саласы ретінде адамды, оны ытары мен бостандытарын, оамды жне мемлекетті ылмысты ол сушылытан орауа баытталан оамды атынастарды реттейді. Мндай реттеу ш трлі жолмен жзеге асырылады.
ылмысты ыты негізгі принциптеріне мыналар жататады:
1. Задылы принципі – бл принципті мні ылмыс пен кресуді за шеберіндегі, оны талаптарын млтіксіз орындай отырып жргізуді білдіреді. Ешкімде сотты кімінсіз, заа айшы жолмен кінлі болып табылмайды.
2. Адамдарды за алдындаы тедігі принципі – бл принцип адамны тегіне, лтына, нсіліне, леуметтік, мліктік жадайына, тіліне, дінге деген кзарасына арамастан за алдында бірдей жауап беретіндігін крсетеді.
3. Жауаптылы принципі – бл принцип бойынша кез келген адам лауазымды жне баса да жадайлара арамастан зіні істеген ылмысы шін наты жауаптылыты мойындауы ажет.
4. ділеттілік принципі – бл принципті мні ылмысты жазаа іс-рекетінде ылмыс рамыны толы белгілері бар адамдар тартылуы керек. Негізсіз, длелсіз ылмысты жауаптылыа жол берілмейді.
5. Демократизм принципі – бл принципті мні сот трелігін жзеге асыру барсында істі атысушылар мен сол ауданны басым блігі білетін тілде жргізу, егер ажет етсе аудармашыны кмегімен амтамасыз етуді білдіреді.
6. Гуманзим принципі – бл принципті мні кішігірім ылмыстарды алаш жасаан адамдара кешіріммен арап, жеіл жаза таайыедап, керісінше ауыр ылмыс жасаандара нерлым ауыр жаза таайындаудан трады.
7. Интернационализм принципі – бл принцип лтты тедікті бзаны шін, баса мемлекетті мддесіне, халыаралы ауіпсіздікке, лттар арасындаы бейбітшілікке арсы ылмыстар шін жауакершілік белгілейтін нормалардан крініс табады.
ылмысты ы – жалпы ы жйесіні негізгі бір саласы жне пн болып табылады. Осы ымдарды жиынтыын осылып, ылмысты ы деген тсінікті білдіреді.
ы саласы ретінде ылмысты ы за шыарушы органдар абылдаан ылмыс пен жаза, ылмысты жауаптылы негізі, жаза жйелерін, жазаны таайындауды тртібі мен шарттары, сондай-а ылмысты жауаптылытан жне жазадан босатуды белгілейтін задылы нормаларыны жиынтыы болып табылады.
ылмысты ы нормалары мазмнына арай екі трлі ызметті жзеге асырады. Біріншісі – ылмысты ы ережелері, принциптері мен институттарын белгілеу арылы ылмыс пен жазаны анытайды.
Екіншіден – ылмыс атарына жататын белгілерін, шеберін жне жаза таайындайтын жаза трлерін, шегін белгілейді.
ылмысты ы пні ылмыс істеуге байланысты пайда болатын оамды атынастарды ретке келтіреді.
ылмысты кодексті 2-ші бабынада ылмысты міндеттері белгіленген, яни
1. Адам мен азаматты ытарын, бостандытары мен зады
мдделерін, меншігін, йымдарды ытары мен зады мдделерін, оамды тртіп пен ауіпсіздікті, оршаан ортаны, азастан Республикасы конститутциялы рылысы мен ауматы ттастыын орау, ылмыстарды алдын – алу болып табылады.
2. Міндеттерді жзеге асыру шін ылмысты жауаптылы негізі
белгіленеді, жеке адам, оам немесе мемлекет щін ауіпті андай рекеттер ылмыс болып табылатыны айындалады.
ылмысты ы міндеттері ылмыстылыты жадайы мен дегейіне тікелей байланысты, ылмысты заны басты міндеттеріні бірі ылмыстан сатандыру болып табылады.
ылмысты ыты принциптері - за шыарушыа, ылыма, ы орау жне олдану органдары мен адамдара ылмыспен крес жргізу саласындаы ажетті, негізгі, міндетті ережелерді крінісі.
ылмыс тсінігі азастан Республикасы ылмысты кодексті 9-бабында берілген.
ылмыс оама ауіпті рекет пен рекетсіздік. рекет адамны ылмысты за тыйым салан нрселерді істеуі, рекетсіздік – адамны за, нормативтік актілер, нсаулар мен арнаулы жарлытар, бйрытар бойынша зіне жктелген міндетін орындауы.
ылмыс белгісі трт трге блінеді. Яни
- ыа айшылы,
- оама ауіптілік,
- кін,
- жауаптылы (жазаланушылы).
Адамны ылмысты ылы норма тыйым салан іс-рекеттерді істеуін ылмысты ыа айшылы деп айтамыз.
ылмысты сапалы белгісі оны оама ауіптілігі болып табылады. Бл белгі ылмысты материалды мнін білдірумен бірге андай іс-рекеттер ылмыс болып табылатынына тсінік береді.
оама ауіптілік – объективтік белгі.
оама ауіптілік оама зиянды іс - рекетті зіні тікелей ерекшелігіне, уаытына, орнына, тсіліне, жадайына байланысты болуы ммкін. ылмысты оама ауіптілік дрежесі ылмысты зада крсетілген санкция бойынша аныталады.
Кін - за орайтын объектілерге рекет пен рекетсіздік арылы кінлі трде асааналы немесе абайсыздыпен ол сушылыты білдіреді. Тікелей немесе жанама ниетпен жасалан рекет асаана жасалан ылмыс деп аталады.
Егер адам з іс-рекетіні (рекетсіздігіні) оама ауіпті екенін ынып , оны оама ауіпті зардаптарыны болуыны ммкін екенін немесе болжай оймайтын алдын ала білсе, ол зардаптарды болуын тілесе, ылмыс тікелей ниетпен жасалан ылмыс болып саналады.
Адам з рекетіні оама ауіптілігін ынып, зардаптарды болуы ммкін екенін алдын ала білсе, ол зардаптарды болуын тілемесе, біра саналы трде жол берсе, ол ылмыс жанама ниетпен жасалан ылмыс болып саналады.
Менмендікпен немесе немрайлыпен жасалан рекет абайсызда жасалан ылмыс деп аталады.
ылмысты зардабы ауыр боланына арамастан, оны істеген адамны іс-рекетінде кінні белгілі бір трі болмаса, ол ылмысты жауапа жазаа тартылмайды.
ылмысты жауаптылы (жазаланушылы) – ылмысты міндетті белгісі. Себебі, ылмысты зі ылмысты за жазамен орытып тыйым салан рекет пен рекетсіздік болып табылады.
Яни ылмыс істеген кез келген адам ылмысты жауапкершілікке тартылып жазаланады.
ылмыс санаттарына келсек, ылмысты кодексті 10 бабы бойынша, ылмыстар, онша ауыр емес, ауырлыы орташа, ауыр жне аса ауыр болып санаттара блінеді.