Азаматты іс жргізу ыыны ымы, айнар кзі

Азаматты іс жргізу ыы — азаматты істерді сотта арауды жне шешуді тртібін, сондай-а соттарды жне баса да кейбір органдарды аулыларын орындау тртібін реттейтін ы саласы. Оны нормалары сотты жне процесті барлы атысушысыны ызметін реттейді; сондай-а, оларды ылары мен міндеттерін анытай отырып, сот мжілісін жргізуді тртібін лгілейді. Азаматты іс жргізу задарымен бірге, бл ым зімен аттас ылымды, рі оу пнін де амтиды. Материалды ы — ыты нормаларды белгілейтін зады тсінік, соны кмегімен мемлекет оамды атынастара тікелей, тура ыты реттеумен ыпал етуді жзеге асырады.

Материалды ыты нормалары меншік нысандарын мліктер мен адамдарды зады жадайларын бекітеді, мемлекеттік органдарды рылу тртібі мен рылын айындайды, азаматтарды ыты мртебесін, ы бзушылы шін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мліктік ебек, отбасы жне зге де атынастар — материалды ыты объектілері.

Іс жргізу ыыны зі— бл азаматты істер мен дауларды арау, ылмыстарды тергеу, сондай-а кімшілік ы бзушылы істерін арау кезінде пайда болатын атынастарды реттейтін ы жйесіндегі нормаларды бір блігі. Іс жргізу ыы материалды ыпен тыыз байланысты, йткені оны жзеге асыру мен орау ажетті іс жргізу нысандарын бекітеді. Іс жргізу ыы екі трлі болады — азаматты іс жургізу ыы жне ылмысты іс жргізу ыы. Азаматты іс жргізу ыыны ерекшеліктерін арастырайык.

Азаматты істер бойынша сот трелігін жзеге асыруды тртібін реттейтін ы нормаларын мжбрлеп орындату тртібі азаматты іс жргізу ыы деп аталады.

Азаматты іс жргізу ыыны пні азаматты істерді арау жне шешу барысында, сондай-а сот шешімдерін орындауа байланысты сот пен процеске атысушыларды арасында туындайтын оамды атынастарды райды. Мндай атынастарды реттеу тсілі императивті диспозитивтік деп аталады.

Сотты жне судьяны талаптары, тапсырмалары, шаырулары жне баса да тініштері, сот отырысыны траалы етушіні кімдері процеске атысушылар шін міндетті болып табылады. Сот трелік етуді жзеге асыру масатында процеске атысушылара мжбрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тртіп бзушыларды шыарып жіберу, мжбрлеп алып келуді жзеге асыру), айыппл салуа ылы. Сондытан азаматты жргізу атынастарын билік жне баыныштылы атынастары ретінде сипаттайды.

Диспозитивтік азаматты ы субъектілеріні осындай ы объектілеріне билік етуге баытталан рекеттерді жасауа толытай ие екендіктерін білдіреді.

Азаматты іс жргізу ыыны негізгі аидалары

Азаматты іс жргізу ыыны аидаларына — задарда бекітілген жалпы, маызды жетекшілікке алатын негізгі ережелер мен сот ызметі негізделген. Бл аидалар мыты нормалар трінде тжырымдалан олар ы нормаларыны жалпы ережелерінде бейнеленеді.

Сот трелігін тек сотты жзеге асыруы. Ол азастанда сот ана мемлекет пен ттастай коамны атынан сот трелігін жзеге асыра алатындыын білдіреді. Сотты биліктік кілдіктерін баса біреуді иемденіп алуына тыйым салынады жне ыты жауапкершілікке келіп соады.

Судьяларды ауыстырылмайтындыы жне сайланбайтындылыы. Соттар траты судьялардан трады. Судьяларды кілеттігі тек зада белгіленген негіздер бойынша ана тоталуы немесе кідіртілуі ммкін. Судьялар Конституция мен жоарыда аталан Конституциялы заа сйкес сайланады немесе таайындалады. Сондай-а судьяларды кілетіктері наты мерзіммен шектелмеген.

Судьяларды туелсіздігі жне оларды тек заа ана баынуы. Судья сот трелігін іске асыру кезінде туелсіз жне Конституция мен заа баынады. Сот трелігін іске асыру жніндегі сотты ызметіне андай да болсын араласуа жол берілмейді жоне ол за бойынша жауапкершілікке келіп соады. Наты істер бойынша судьялар есеп бермейді.

Азаматтар мен йымдарды за мен сот алдындаы тедігі. Азаматты сот ісін жргізу барысында азаматтарды ешайсысына артышылы берілмейді жне оларды ешайсысы да андай да мн-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.

Жеке адамны ар-намысы мен адір-асиетін рметтеу. Азаматты іс бойынша іс жргізу кезінде азаматты процеске атысушы адамны ар-ожданын орлайтын немесе адір-асиетін кемсітетін шешімдер мен іс-рекеттерге тыйым салынады.

Сотта істі арауды жариялылыы. Бл каида барлы соттарда істі арау ашы сот отырысында жргізілетінін білдіреді. Зада сот отырысына атысысы келетіндерді барлыына рсат берілген, соны ішінде БА кілдеріне де. Сот отырысыны залына, егер іске атысы бар адамдар немесе ку болмаса, он алты жаска толмаан азаматтар жіберілмейді.

Іске атысушы адамдар мен ашы сот отырысына атысушы азаматтарды сотты, істі арау барысын залда отыран орындарынан жазып алуа немесе аудио дыбысын жазуды пайдалануа ыы бар. Сотта істі арау барысында киноа жне суретке тсіру, бейне-таспаа жазу, тікелей радио жне телехабар жргізу сотты іске атысушы адамдарды пікірін ескере отырып берген рсаты бойынша ана ммкін болады. Бл іс-рекет сот отырысыны алыпты жруіне бгет жасамауа тиіс жне оны уаытын сот шектеуі ммкін. Зада кзделген негіздер бойынша ана істерді арау жабы сот отырысында жзеге асырылады.

Сот ісін жргізу тілі. азастан Республикасында сот ісін жргізу тек мемлекеттік (аза) не орыс тілдерінде, те дрежеде жргізілетіндігін білуге болады.

Сотты ызметіндегі задылы деген сотты ы нормаларын дрыс олдануын, шыарылатын актілерді жне жасалатын барлы іс жргізу рекеттеріні олданыстаы задарына сйкестігін білдіреді.

Азаматты процесті озау іске атысатын тараптар мен баса адамдарды еркіне байланысты болады. Мдделі адам (талапкер, тініш етуші) зіні талап-арызыны, тінішіні заты мен негізін, сондай-а берген талаптарыны клемін зі айындайды. Мндай мліметтер сота берілген талап-арызды (тінішті) мазмнды бліміні мнін райды. Талапкер талап арызды негізін немесе затын згертуге, талап-арызды млшерін азайтуа немесе кбейтуге ылы. Сот з бастамашылыымен талап-арызды затын немесе негіздерін згертуге ыы жо.

Сонымен, адам мен азаматты ытары ішінде ытарды сот арылы орауды маызы зор. Азаматтарды ытарын орау бойынша сот билігі органдарыны ызметі азаматты іс жргізу арылы жзеге асырылады. Азаматты істер бойынша сот трелігін жзеге асыру тртібін реттейтін ы нормаларыны жиынтыы, сондай-а сот аулыларын мжбрлеп орындату тртібі азаматты іс жргізу ыы деп аталады.[1]