Азастан Республикасы Президентіні ыты жадайы
азастан Республикасыны Президенті — мемлекет басшысы, оны е жоары лауазымды тласы. Ол мемлекетті ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайды. Президент халытар бірлігіні нышаны болып табылады, кплтты азастан Республикасыны халы сайлайды, оны халы атынан сйлеуге ыы бар, ел ішінде жне халыаралы атынастарда мемлекет атынан кілдік етеді. Конституцияа сйкес республикада мемлекеттік билік бірттас, біра, сонымен атар билік ш: за шыарушы, атарушы жне com тарматарына блінеді.
За шыарушы билікті — Парламент, атарушы билікті — кімет, сот билігін — соттар жзеге асырады. райсысыКонституция жне за арылы белгіленген міндеттерін атаруа тиісті. Мемлекеттік билікті ш тармаы кнделікті ызметінде зара тыыз жне келісімді байланыста болуы керек. Президент мемлекет билігіні барлы тармаыны келісіп жмыс істеуін амтамасыз етеді. Сондытан Президент мемлекеттік билікті кепілі болып табылады.
Президент мемлекеттік органдарды халы алдындаы жауапкершілігін амтамасыз етеді. Ол, сондай-а мемлекеттік органдарды, лауазымды жне таы баска тлаларды Конституция мен задарды талаптарын блжытпай сатауын камтамасыз етеді. Президент адам мен азаматтарды ыы мен бостандытарыны кепілі болып табылады. Президентті азастан Республикасыны кмелетке толан азаматтары жалпыа бірдей, те жне тте сайлау ыы негізінде жасырын дауыс беру арылы жеті жыл мерзімге сайлайды. азастан Республикасыны Президенті болып, тумысынан республика азаматы болып табылатын, ыры жаса толан, мемлекеттік тілді еркін мегерген жне азастанда кемінде он бес жыл бойы тран республика азаматы сайлана алады.
Жылы 4 желтосанда азастан Республикасы Президентіні кезекті сайлауы болып тті. Президент болыпН.. Назарбаев сайланды. Президент халыа ант берген сттен бастап ызметіне кірісті. Бл салтанатты ст инаугурация (лытау) деп аталады. Ол 2006 жылды 11 атарында тті.
Республика Президентіне ке ауымды кілеттіктер берілген. Бл кілеттіктер Конституция мен "Р-ны Президенті туралы" Конституциялы зада крсетілген.
Мемлекеттік органдар арасындаы жанжалдарды болдырмауды елеулі механизмі Президентті вето (тыйым салу) ыы. болып табылады. Вето ыы: "Парламент абылдаан зады Президент тзетуге айтара алады" дегенді білдіреді. Бл "кейінге алдырушылы ветосы" деп аталады.
Президентті тзетуге айтаран мына задарын крсетейік: "аза КСР-даы меншік туралы" (1990 ж.), "азастан Республикасы Жоары Кеесінін баылау палатасы туралы" (1993 ж.), "Нотариат туралы" (1997 ж.) "Баралы апарат ралдары туралы" (2005 ж.) жне басалары. Задарды тзетуге айтаруды себептері: Конституция талаптарына сйкес келмеуі, задарды талдауды лсіздігі, ыты сараптаманы тмен денгейі, задарды мірде пайдалануды ммкін еместігі.
Конституцияда Президент кілдігін шектейтін жадайлар да кзделген. Президентті Парламент, мслихат депутаты болуына, баса да жалаылы ызмет атаруына жне ксіпкерлікпен айналысуа ыы жо. Президент з кілеттігін жзеге асыру кезінде саяси партиядаы ызметін тотатады. Президент зіні міндеттерін атаруы кезінде іс-рекеті шін тек ана мемлекеткеопасызды жасаан жадайда жауап береді жне бл шін азастан Республикасыны Парламенті оны ызметінен кетіруі ммкін. Бл институт импичмент деп аталады.
азастан Республикасыны Президенті Конституция мен задар негізінде жне оларды орындау шін Республиканы бкіл аумаында міндетті кші бар жарлытар мен кімдер шыарады. Конституцияда кзделген ретте Президент занды кші бар задар, сондай-а жарлытар шыарады.
47.Жмыс уаыты жне демалыс уаыты
· Жмыс уаыты дегеніміз – жмыскерді жмыс беруші актілерімен жне жеке ебек шартыны жадайларына сйкес ебектік міндеттерін орындау уаыты арастырамыз. Ебектік міндет деп – жеке ебек шартына байланысты жмыскер мен жмыс берушіні міндеттері деп отанды занама кµрсетеді (Р ЕТЗ 1-бабы).
· Жмыс уаытыны затыы замен бекітілген. Р Конституциясыны 24 бабыны 4 тармаында бекітілгендей “ркімні тыныу ыы бар”. Ебек шарты бойынша жмыс істейтіндерге замен белгіленген жмыс уаытыны затыын, демалыс жне мереке кндеріне жыл сайыны аылы демалыса кепілдік беріледі. Ебек туралы заны 45-бабына сйкес ызметкерді жмыс уаытыны алыпты затыы аптасына 40 сааттан аспауа тиіс.
· Жеке ебек шартында жатарды келісімі бойынша жмыс уаытыны аздап созылуы арастырылуы ммкін.
· Р- ебек туралы Заында алыпты жмыс уаыты жне ысартылан жмыс уаытыны трлері арастырылан. Жоарыда кµрсетілгендей ксіпорындаы жмыскерді жмыс уаытыны алыпты затыы аптасына 40 сааттан асуы ммкін емес. Бл затылыты шегі жне бл норма Р-да ебек ызметін жзеге асырушы барлы жмыскерлерге таралады.
· ысартылан жмыс уаыты - бл алыпты уаыттан кем. ысартылан жмыс уаыты да замен бекітілген, біра ызметкерлерді жекелеген санаттарыны ебегін орау, оу мен µндірісті отайлы штастыруа жадай жасау, µндіріске кмелетке толмаан жеткіншектерді жне ебекке абілеттіліктері тµмендеген тлаларды тарту масатында белгіленген. Ебек туралы занамаа сйкес ызметкерлерді жекелеген санаттары шін жмыс уаытыны ысартылан затыы:
· а) 14 жастан 16 жаса дейінгі ызметкерлер шін аптасына 24 сааттан; 16 жастан 18 жаса дейін – аптасына 36 сааттан;
· б) ауыр дене жмыстарында жне ебек жадайлары зиянды жмыстарда істейтін ызметкерлер шін – аптасына 36 сааттан аспайтын болып белгіленеді.
· Жмыс істеу жмыс уаытыны затыын ысартуа ы беретін µндірістерді ксіптер мен ызметтерді тізімін, сондай-а ебек жадайлары зиянды (µте зиянды) жне ауыр (µте ауыр), ауіпті (µте ауіпті) жмыстарды тізбесін ебек жµнінде укілетті мемлекеттік орган белгілейді.
· Мерзімінен тыс жмыс – бл осы заны 45-бабында бекітілгендей жмыс уаытыны алыпты затылыынан тыс жмыс.
· Мерзімнен тыс жмыса тарту тек жмыскерді келісімімен жіберіледі. Бл жмыса 18 жаса толмаандар жіберілмейді.
· Мерзімінен тыс жмыса за шек ояды (Р ЕТЗ 50-б.). Мерзімінен тыс жмыс кнтізбелік кн реттілігінде р жмыскер шін екі сааттан (ауыр дене жмыстары мен жадайыны е ауыр жне ауіптілігіне байланысты жмыстар –1 сааттан) аспауы тиіс.
· Мерзімінен тыс жмыса за тиым салады: ебек жадайларыны аса ауіпті жне аса зияндылыы жадайында мерзімінен тыс жмыса рсат етілмейді.
· За зиянды (аса зиянды) жне ауіпті (аса ауіпті) ебек жадайлары жне ауыр дене жмыстарына анытама береді. Сонымен, зиянды ебек жадайларына - белгілі бір µндіріс факторларыны сер етуі ызметкерді жмыс абілетіні тµмендеуіне жне ауруына, оны рпатарыны денсаулыына теріс ыпал етуіне кеп соатын ебек жадайлары жатады.
· ауіпті (аса ауіпті) ебек жадайларына – белгілі бір µндіріс факторларыны сер етуі ебекті орау ережелері саталмаан жадайда ызметкер денсаулыыны кенеттен, крт нашарлауына жне жарааттануына, не оны айтыс болуына кеп соатын ебек жадайлары.
· Ауыр дене жмыстары – ызметкерді ауыр заттарды олмен кµтеруге немесе орын ауыстыруа байланысты ызметтеріні трлері не 300 ккал/сааттан астам кш уат жмсайтын баса да жмыстар.
· Р ЕТЗ 5 –бабына сйкес ызметкерлерді оларды келісімінсіз мынандай ерекше жадайларда ана мерзімінен тыс жмыстара тартуа жол беріледі:
· 1) елді оранысы шін, сондай-а тµтенше жадайларды, немесе длей апаттарды, µндірістік аварияларды болызбау немесе оларды зардаптарын дереу жою шін ажетті жмыстарды жргізу кезінде;
· 2) сумен жабдытау, газбен жабдытау, жылыту, жары беру, канализация, кµлік байланыс жµніндегі оамды ажетті жмыстарды жргізу кезінде- оларды дрыс жмыс істеуін бзатын кездейсо немесе ктпеген жадайларды жою шін;
· 3) егер жмыс зілісті кµтермейтін болса, ауыстырушы ызметкер келмей алан кезде зада кµзделген сааттар санынан аспайтын уаыта жмысты жаластыру шін.
· Жмыс уаытыны есебі (Р ЕТЗ 52-бабы).
· Ебек задарында жмыс уаытын есептеуді екі трі белгіленген. Блар: кндік, апталы жне жиынты.
· ¤ндіріс жадайлары бойынша ызметкерлерді белгілі бір санаты шін белгіленген апта сайыны жмыс істейтін йымдарда, жекелеген µндірістерде, цехтарда, учаскелерде, бµлімшелерде жне кейбір жмыс трлерінде есепті кезе ішінде жмыс уаытыны затыы аптасына ебек задарында белгіленген алыпты жмыс сааттары мерзімінен аспауы тиісті жадайда жмыс уаытыны жиынты ебек жргізуге жол беріледі.
· - жиынты есеп жадайында жмыс уаытыны кн сайыны немесе апта сайыны затыы жмыс кгі немесе жмыс аптасы сааттарыны нормасынан арты немесе кем болуы ммкін.
· - жмыс уаытыны саат кµлемі есеп кезеінде алдыы кезеге араанда саат нормасы те емес болуы ммкін.
· - жмыс уаытыны жиынты есебін жасаан кезде ызметкерлерді осы санаты шін белгіленген орташа жмыс кні мен жмыс аптасыны затыы саталуа тиісті шектегі кезе есепті кезе болып табылады.
· Жмыс уаытыны жиынты есебін олдану тртібі жмыс берушіні актілерімен айындалады жне жымды шартпен белгіленеді.
· Демалыс уаыты. Тсінігі жне трлері.
· Демалыс уаыты ызметкерді ебек міндеттерін орындаудан бос жне оны µз алауы бойынша олдана алатын уаыты. Ебек задарына сйкес мынадай демалыс уаытыны трлері бар: демалуа жне таматануа арналан зіліс; апта сайыны демалыс, демалыс кндері; мереке кндеріндегі демалыстар.
·
48.Азаматты іс жргізу тсінігі
· Азаматты іс жргізу ыы — азаматты істерді сотта арауды жне шешуді тртібін, сондай-а соттарды жне баса да кейбір органдарды аулыларын орындау тртібін реттейтін ы саласы. Оны нормалары сотты жне процесті барлы атысушысыны ызметін реттейді; сондай-а, оларды ылары мен міндеттерін анытай отырып, сот мжілісін жргізуді тртібін лгілейді. Азаматты іс жргізу задарымен бірге, бл ым зімен аттас ылымды, рі оу пнін де амтиды.Материалды ы — ыты нормаларды белгілейтін зады тсінік, соны кмегімен мемлекет оамды атынастара тікелей, тура ыты реттеумен ыпал етуді жзеге асырады.
· Материалды ыты нормалары меншік нысандарын мліктер мен адамдарды зады жадайларын бекітеді, мемлекеттік органдарды рылу тртібі мен рылын айындайды, азаматтарды ыты мртебесін, ы бзушылы шін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мліктік ебек, отбасы жне зге де атынастар — материалды ыты объектілері.
· Іс жргізу ыыны зі— бл азаматты істер мен дауларды арау, ылмыстарды тергеу, сондай-а кімшілік ы бзушылы істерін арау кезінде пайда болатын атынастарды реттейтін ы жйесіндегі нормаларды бір блігі. Іс жргізу ыы материалды ыпен тыыз байланысты, йткені оны жзеге асыру мен орау ажетті іс жргізу нысандарын бекітеді. Іс жргізу ыы екі трлі болады — азаматты іс жургізу ыы жне ылмысты іс жргізу ыы. Азаматты іс жргізу ыыны ерекшеліктерін арастырайык.
· Азаматты істер бойынша сот трелігін жзеге асыруды тртібін реттейтін ы нормаларын мжбрлеп орындату тртібі азаматты іс жргізу ыы деп аталады.
· Азаматты іс жргізу ыыны пні азаматты істерді арау жне шешу барысында, сондай-а сот шешімдерін орындауа байланысты сот пен процеске атысушыларды арасында туындайтын оамды атынастарды райды. Мндай атынастарды реттеу тсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
· Императивтік (императив — «кімет», «зілді-кесілді талап» за — тадауа жол бермейтін) деген сотты мемлекеттікбилік органы екендігін жне биліктік кілеттіктер берілгенін білдіреді.
· Сотты жне судьяны талаптары, тапсырмалары, шаырулары жне баса да тініштері, сот отырысыны траалы етушіні кімдері процеске атысушылар шін міндетті болып табылады. Сот трелік етуді жзеге асыру масатында процеске атысушылара мжбрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тртіп бзушыларды шыарып жіберу, мжбрлеп алып келуді жзеге асыру), айыппл салуа ылы. Сондытан азаматты жргізу атынастарын билік жне баыныштылы атынастары ретінде сипаттайды.
· Диспозитивтік азаматты ы субъектілеріні осындай ы объектілеріне билік етуге баытталан рекеттерді жасауа толытай ие екендіктерін білдіреді.
49.аржылы баылау
аржылы баылауды мні, міндеттері жне аидаттары. Мемлекет пен муниципалды крылымдарды аржылык ызметіні ажыраысыз крамды блігі каржылы баылау болып табылады. аржылы баылау - каржы жйесіні барлы буындарыны ресурстарын жасау, блу жне оларды пайдалануды негізділігін тексеруге баытталан айрыкшалык кызмет жэне каржыны баскаруды функциялык элементтеріні бірі. Ол баскаруды аржылы жоспарлау, аржыны оперативті басару сияты баса элементтерімен тыыз байланысты жэне бір мезгілде жзеге асырылады.
аржылы баылауды болуы экономикалы категория ретіндегі каржыа баылау функциясыны тэн болуымен объективті трде шарттасылан. Бл функ- ция арылы каржы блуді калыптасып отыран йлесімдері, орларды ара салмаы, оларды алыптастыруды кздері, пайдаланылуы туралы ескертіп оты- рады. аржыны баылау функциясы материалдык игіліктерді ндіру, айырбас- тау, блу жне ттыну дерісіне оам, е алдымен мемлекет тарапынан ыпал жасауа ммкіндік береді. Біра бл ммкіндік тек оамды катынастарда ана адамдарды катысуымен, мынадай белгілі бір шарттарды кезінде: баылауды айрыша органдарын ксранда; оларды білікті мамандармен толыктыранда; бл органдарды ыктарын регламенттегенде шындыа айналады.
Сйтіп, баылау функциясы аржыны бакылауды кралы ретінде пайда- лану шін объективті жадай жасайды, ал оны саналы трде колдану коамды ндірісте аржыны іс-рекет ету барысында жзеге асырылады. Егер аржы экономикалы базисті атынастарын, яни ндірістік атынастарды бір блігін білдірсе, каржыны басар элементтеріні (жоспарлау, есеп жэне талдаумен катар) бірі ретіндегі каржылы бакылау кондырмалы категория болып табыла- ды. Практикада каржыны баылау функциясы аржылык баылау нысанында жзеге асырылады, біра бл ымдарды бірдей деуге болмайды. Бацылау функ- циясы - каржыны ішкі касиеті, ал аржылы баылау каржыа тэн объективті мазмн ретіндегі бакылау функциясын практикалы олдану болып табылады. аржылык бакылау жеке емес, баска функциялармен етене байланысты іс-рекет етеді.
ылыми негізделген аржылык саясатты, тиімді каржылы механизмді калыптастыруа жрдемдесу аржылы баылауды масаты болып табылады. аржылы бакылауды кмегімен каржы жоспарларыны орындалуы, каржылык- шаруашылык ызметті йымдастырылуы тексеріледі. Баса жаынан, аржылы баылауды нтижелігі аржылы жоспарлауда, оперативті басаруда пайдала- нылады.
аржылы баылауды зіндік згешелігі - оны ашалай нысанда жзеге асырылатындыында. Оны объекті аржылы ресурстарды, соны ішінде лтт>Л{Лхіаруашылыкты барлы дегейлері мен буындарында табыстар мен орланымдарды калыптастыру дерістері, акшалай орларды жасау жэне пайда- лану болып табылады.
50.Отбасы ыы тсінігі
Задык маынасында отбасы дегеніміз — бл некеден, туыстытан, бала асырап алудан немесе балаларды трбиелеуге алуды згеде нысандарынан туындайтын жне отбасылы атынастарды ныайту мен дамытуа септігін тигізетін, мліктік жне млікке катысты емес жекебасты ытарымен байланыскан адамдар тобы. Отбасылы атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы отбасылы ы деп аталады. Отбасы-неке атынасын реттейтін негізгі нормативтік ыты акт азастан Республикасыны "Неке жне отбасы туралы" Заы болып табылады.
Неке — отбасын руды негізгі болып табылады. Ерлі-зайыптылар арасындаы мліктік жне мліктік емес жеке атынастарды туындататын отбасын кру масатымен, зада белгіленген тртіппен тараптарды ерікті жне толык келісімі жадайында жасалан еркек пен йелді арасындаы те ыты одаты — неке деп тсінуіміз кажет.
Егер неке тіркелмесе де, бірак еркек пен йел бірге трып, балаларын трбиелеумен айналысып жатса, мны да отбасы деп айтуа болады.Егер кмелетке толан балалары ата-анасымен бірге трып, олара аморлык жасап, материалдык кмек крсетсе — бл да отбасы. Егер кмелетке толан аалары мен арындастары ата-анасыз бірге трып, бір-біріне аморлы жасайтын болса — бл да отбасы.
Адамдар арасында некеден, туыстытан, бала асырап алудан, отбасына трбиелеу шін бала алудан туындайтын атынастаротбасылы атынастар деп аталады. Біра отбасындаы атынастарды брі бірдей ы жнімен реттеле бермейді. Отбасындаы атынастар, негізінен, адамгершілік, игілік-негелік нормалары негізінде реттеледі. Бл зара крмет, сйіспеншілік, аморлы жне имандылы олдауды крінісі. Отбасылык мір алыбы, кбінесе лтты дстрлер мен дет-рыптара сйенеді (лкендерді адірлеу, отбасын амтамасыз ету оны басшысы ретінде толытай ер адама жктеледі, туысандарды адірлеп, рметтеу).
Отбасыны ішкі мселелері отбасы мшелеріні зара келісімі бойынша шешіледі. Егер ол мселелер кмелетке толмаандарды мдделеріне атысты болса, оны шешуге балалар да атыстырылады. ыты нормаларга араласу отбасылы атынастар бзылганда ажет. Жеке басынды атынастармен салыстыранда отбасылы мліктік атынастар ы арылы егжей-тегжейлі реттеледі, йткені бл атынастарды объектісі материалды игілік болып табылады. Отбасылы ы азаматты ыпен тыыз байланысты. Мселен, отбасылык ыпен реттелмеген отбасы мшелеріні арасындаы мліктік жне жеке мліктік емес атынастарды реттеуге азаматты занама олданылады, йткені ол отбасылык-некелік атынастарды мніне айшы келмейді
Отбасыны толы жне толы емес трлері болады. Толык отбасында ата-анасы, балалары жне детте, кесі жаынан да жне шешесі жаынан да аа рпа кілдері — атасы мен жесі болады. Толы емес отбасы балаларды ата-анасыны біреуіні ана болуымен сипатталады. Соны зінде балаларды ата-аналары ажырасан болса, балалары соны арамаында алан ата-анаа екінші жаы балаларды жне ебекке жарымсыз ерлі-зайыптыны баып-ау шін алимент тлейді. Егер ерлі-зайыптыларды біреуі айтыс болып, екіншісіні арамаында кмелетке толмаан балалары алса, онда оан мемлекет жрдемаы ретінде материалды кмек крсетеді. Сйтіп, толык жне толы емес отбасы да те жадайда за жне мемлекет арылы оралады.
51.Р кіметіні конституциялы-ыты мртебесі