кімшілік-ыты атынастарды ымы мен трлері
кімшілік-ыты атынастар — бл мемлекеттік басару аясында калыптасатын жне кімшілік-ы нормалары арылы реттеліп отыратын оамды атынастар. Бл атынастара атысушылара белгілі бір ытар мен міндеттер беріледі жне олар ыты атынастарды субъектілері болып табылады. Атарушы билік органдары, мемлекеттік ызметкерлер, огамды бірлестіктер, ксіпорындары, мекемелер мен азаматтар кімшілік-ыты атынастарды субъектілері болып табылады. ы субъектілеріні арасында наты ыты атынастар туындауы шін норманы іс-рекетке келтіретін белгілі бір іс-рекеттер мен оиалар ажет. Бл іс-рекеттер мен оиалар зады фактілер деп аталады. кімшілік ыы белгілеген ережелерді бзу —ы бзушы мен тиісті мемлекеттік орган арасында ыты атынастарды туындауына негіз болып табылады. Олара атысушыларды ытары мен міндеттеріні араатынасына карай кімшілік-ыты атынастар тік (тетелей) жне клбеу болып белінеді. Егер ыты атынастар субъектілеріні біреуі йымды жаынан екіншісіне баынышты болса (мысалы, облысты кімі мен аудан кімі), онда оларды арасында тік (ттелей) атынастар туындайды. Клбеу ыты атынастара атысушылар йымды жаынан бір-біріне баынышты болмайды (мысалы, атару билігі органы мен азамат). кімшілік-ккыты атынастарды бірсыпыра ерекшеліктері бар: кімшілік-ыты атынастарды бір тарабы міндетті трде атарушы билік органы немесе оны лауазым иесі болып табылады. Азаматтар арасында кімшілік-ыты атынастар туындамайды. Бір азамат екінші бір азаматтан белгілі бір мінез-лы ережелерін орындауды талап еткенде кімшілік-ыты атынастар осы азаматтар арасында емес, ы бзушы мен хаттама толтырып ы бзушыны кімшілік жауапкершілікке тарта алатын мемлекет органы арасында туындайды; кімшілік-ыты атынастар кімшілік ыты кез келген субъектісіні бастамасы бойынша туындауы ммкін жне бл жадайда екінші тарапты келісімі міндетті шарт болып табылмайды. Олар екінші тарапты ажет етуіне не келісіміне арамай-а туындауы ммкін; кімшілік-ыты атынастара атысушы тараптара оларды здеріні ытары мен міндеттерін бзаны немесе сатамааны шін санкция ретінде, детте, кімшілік немесе тртіптік жауапкершілік шаралары олданылады; кімшілік-ыты атынастара атысушылар арасындаы даулар, детте кімшілік тртіппен, яни соан кілеттік берілген атарушы билік органдары жне оларды лауазым иелері арылы шешіледі. Сонымен, кімшілік-ыты нормалар мемлекеттік басару ызметіні барысында оамды атынастарда туындайтын задылы пен мемлекеттік тртіпті берік режімін орнату жне оларды амтамасыз ету мдделеріне ызмет етеді. Жекелеген азаматтар арасында кімшілік-ыты атынастар болмайды. кімшілік-ыты атынастарды бір жаы міндетті трде мемлекеттік басару органы болып табылады. кімшілік-ыты нормалар кімшілік-ыты атынастарды туындауына негіз болады. Соны зінде кімшілік-кыктьщ нормалар кбінесе атарушы билік аясында туындайтын атынастарды реттеп отырады
73.аржы ыы - ы айнар кзі ретінде
аржы ыы мемлекетті дамуыны рбір наты кезеінде оны міндеттері мен ызметтеріні здіксіз атарылуын амтамасыз ету шін мемлекетті аржылы ызметіні барысында пайда болатын оамды атынастарды реттейтін ыты нормаларды жиынтыы.
Мемлекетті аржылы ызметі трлі дістерді кмегімен іске асырылады. Осындай дістерді бірі ашалай аржы жинау, яни жеке жне зады тлаларды табысыны, пайдасыны бір блігі зада крсетілген мерзім мен млшерде мемлекетті бюджетіне тседі. Бюджетке аталан тсімдерді уаытында тленуін мемлекетті арнайы органдары баылап отырады. Белгіленген млшерде, бюджеттік емес орлара да міндетті жарналар жіберіледі, мысалы зейнетаы жинатау орларын айтуа болады. Мемлекеттік мекемелерді халыа крсеткен ызметтері шін алынатын мемлекеттік баждар мен алымдар да міндетті трде мемлекеттік бюджетке тседі.
Ашалай аржыны блу мен пайдаланудаы негізгі ідстерпді бірі аржыландыру мен несие беру дістері. аржыландыру ол жоспарлы, масатты, айтарымсыз, аысыз мемлекеттік бюджеттен берілетін ашалай аражат, яни бюджет аражатын алушылара осы аражатты блу.
Ал, керісінше, несие беру банкілік арыз тріндегі жоспарлы, масатты, аылы жне белгіленген мерзімде айтарылатын, пайызбен берілетін ашалай аржы. Бгінгі тада несие беруді мемлекеттік, банктік жне коммерциялы сияты трлері бар. Мемлекеттік несие бір мемлекетті баса шет мемлекеттерді жне оларды жеке зады тлаларыны, инвесторларды, халыаралы аржылы йымдарды ашалай аржыларын уаытша пайдалануы. Мемлекет бндай жадайда арыз алушыны рлінде болады. Банктік несие банкті арауына уаытша айналыстан бос ашалй аржыларды жинатау атынастарын амтиды.
Коммерциялы несие банктік аржыландырудан тбірінен згешеленеді. Коммерциялы несие кейде тауарлы деп те аталады. Оны мні аржыны айтаруды кейінгі ардыруа рсат беріледі. Сонымен ксіпорын несиеге алан материалдарды кейін теуге ммкіншілік арылы несие алады.
аржылы баылау. аржылы баылау мемлекетті аржылы іс-рекетіні аша-аржы аымын, бюджетті азынасын ата сатау мен баылауа баытталан маызды бір блігі. аржылы баылау барынша крделі жйе жне ол тмендегідей бірнеше бліктерден трады: 1) балыау субъектісі; 2) баылау объектісі; 3) баылау заты (таырыбы); 4) баылауды максаты; 5) баылауды іске асыруды дістері.
аржылы баылауды субъектісі болып аржылы баылауды іске асыруа зіреті бар арнайы мемлекеттік не мемлекеттік емес органдар, лауазымды адамдар табылады. Сондытан, тікелей тексеруші аржылы баылауды субъектісі, ал тексерілуші объектісі болады.
Мемлекеттік аржылы баылауды объектісіне осы баылауды шеберіне ілінген тлалар, наты айтса: 1) мемлекеттік органдар; 2) мемлекеттік зады тлалар; 3) мемлелкеттік емес зады тлалар; 4)азаматтар жатады.
Бюджеттік ы негіздері
Материалды маынасында бюджет мемлекетті аша оры. Осы трыдан араанда бюджет дегеніміз мемлелкетті міндеттері мен функцияларын іске асыруды аржымен амтамасыз етуге арналан орталытандырылан аша оры.
Бюджет рдісінде туындайтын атынастар бюджеттік атынастар деп аталады. Бюджетті жоспарлау, арау, бекіту, атару, натылау, тзету жніндегі, бюджетті атарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін жргізу мемлекеттік аржы баылауы, сондай-а байланыстырылан гранттарды жоспарлау мен пайдалану жніндегі азастан Республикасыны бюджет задарымен реттелген ызмет бюджет рдісі деп аталады. Бюджеттер жне азастан Республикасы лтты оры, сондай-а бюджеттік рдістер мен атынастар жиынтыы бюджет жйесін райды.
азастан Республикасыны бюджет жйесі тмендегідей трлер мен дегейлерге блінеді. Бюджеттерді трлеріне: 1) тзетілген бюджет; 2)бекітілген бюджет; 3) натыланан бюджет; 4) мемлекеттік бюджет; 5)жергілікті бюджеттер жатады.
74.Жарамсыз ммілелер
Жарамсыз ммілелерді трлері. Азаматты ы теория-сында ммілелерді жарамсыз болуы мынадай трлерге блінеді:
а) субъект рамыны аауы болатын мміле;
) ерікке атысты аауы бар мміле;
б) нысанны аауы бар мміле;
в) мазмныны аауы бар мміле. Азаматты кодексте мазмны за талаптарымен сйкес келмейтін кез келген мміле жарамсыз болатындыы жнінде жалпы норма бар (АК-ті 158-бабы).
Субъектілік рамыны аауы бар мміле екі топа блінеді. Оны біріншісі азаматтарды рекет абілетсіздігімен, екінші — занды тлаларды арнайы ы абілеттілігімен немесе оларды органдарыны мртебесімен байланысты болады.
атысушыларды жасы мен психикалы жадайынан туындаан рекеттер ммілені жарамсыз болуына басты негіз болып есептеледі.
Ондай жарамсыз ммілелерге мыналар жатады:
а) Азаматты кодексті 23-бабында кзделген ммілелерді оспаанда, он терт жаса толмаан адам жасаан мміле жарамсыз болады (АК-ті 159-бабыны 3-тармаы);
) он терт жастан он сегіз жаса дейінгі кмелетке толмаан баланы ата-анасыны (асырап алушыларыны) немесе аморшыларыны келісімінсіз жасаан ммілесін, за бойынша оны зі дербес жасауа ыы бар ммілелерді оспаанда, сот ата-анасыны (асырап алушыларыны) немесе аморшысыны талабы бойьшша жарамсыз деп тануы ммкін (АК-ті 159-бабыны 4-тармаы);
б) есуасты немесе аыл-есі кем болуы салдарынан рекет абілеттілігі жо деп танылан адам жасасан мміле жарамсыз болады. Кейіннен рекет абілеттілігі жо деп табылан азамат жасасан мміле (АК-ті 26-бабы), егер ммілені жасау кезіні зінде-а бл азаматтьщ психикалы шатасу жадайында боланы длелденсе, оны ораншысыны талабы бойынша сот ммілені жарамсыз деп тануы ммкін (АК-ті 159-бабыны 5-тармаы);
в) сот рекет абілеттілігін шектеген адам жасасан ммілені сот оны аморшысыны талап етуі бойынша жарамсыз деп тануы ммкін (АК-ті 159-бабыны 6-тармаы);
г) рекет абілеттілігі боланымен, мміле жасаан кезде з рекетіні мнін тсіне алмайтын немесе зіні не істегенін білмейтін жадайда болан азамат жасасан ммілені сот азаматты талабы бойынша, ал егер тірі кезінде талап етуге азаматты ммкіндігі болмаса, азамат айтыс боланнан кейін баса мдделі адамдарды талабы бойынша жарамсыз деп тануы ммкін (АК-ті 154-бабыны 7-тармаы).
Жоарыда аталан ммілелер бойынша рекет абілеттілігі бар тарап жарамсыз ммілені Азаматты кодексті 157-бабыны 3-6-тарматарында кзделген салдармен оса, екінші тарапты залалын оны пайдасына ндіріп беруі ммкін. Мндай міндет рекет абілеттілігі бар жаа, егер ол екінші жаты рекет абілеттілігі жо екендігін білсе, не білуге тиісті болса ана жктеледі.
75.ылмысты жаза жйесі жне трлері
Жаза жйесі дегеніміз – ылмысты за бойынша белгіленген жазаларды ауырлыына арай белгілі бір тртіппен орналасуы. Жаза жйесі ол жазаларды трлері. Жазаны жйе ретінде арастыру оларды жйелі, сотты тжіриби шін аса маызды. ылмыс жасаан адама жаза таайындау барысында негізді дрыс, діл жаза таайындалмауына лкен септігін тигізеді.
ылмысты заны зінде барлы соттар міндетті болып табылатын жекелеген жазаларды олдануды шарт, шегі жне тртібі белгіленген. Мны зі республика аумаында ылмыса арсы крес саласында біркелкі жазалау ызметін жзеге асыруа ммкіндік береді . Сотталан адама келтірілген айыруды мніне арай жазаны трлері мынадай топа блінеді:
1. Сотталан адама моральды жаынан сер ететін жаза трлері. Бан жататындар: оамды жмыстара тарту, арнаулы, скери немесе рметті атаынан, сыныпты шенінен, дипломатиялы дрежесінен, біліктілік сынабынан жне мемлекеттік наградадан айыру.
2. Сотталан адамны ыына шек оюмен байланысты жаза трлері : белгілі бір лауазым атыарыу немесе белгілі бір ызметпен шылдану ыыннан айыру, скери ызмет бойынша шектелу.
3. Соттталан адамды материалды жаынан айыруа байланысты жазалар: тзету жмыстары, айыппл млікті тркілеу;
4. Сотталан адамны ыынан немесе бас бостандыынан айыруа байланысты жаза трлері: лім жазасы, бас бостандыынан айыру, амау, тртіптік скери блімде стау. Жаза трлерін топтастыруды бдан баса трлері жалпыа млім. Жаза жйелеріне кіретін барлы жаза трлері негізінен ш топа блінеді: бірінші топты негізгі жазалар райды. Негізгі жазалар дегеніміз за бойынша жеке – дара жаза ретінде, жазаны масатын жзеге асыру шін олданылатын жаза трлерін айтамыз.
ылмыс жасады деп танылан адамдара мынадай негізгі жазалар олданылады:
a) Айыппл салу;
b) Белгілі бір лауазым атару немесе белгілі бір – ызметпен айналасу ыынан айыру;
c) оамды жмыстара тарту;
d) Тзеу жмыстары;
e) скери ызмет бойынша шектеу;
f) Бас бостандыына шектеу;
g) амау;
h) Тртіптілік скери блімде стау;
i) Бас бостандыынан айыру;
j) лім жазасы олданылуы ммкін;
Екінші топа осымша жазалар жатады:
осымша жазалар деп негізгі жазаа осылып таайындалатын, жазаны масатын жзеге асыруда оан кмекші роль атаратын жазаларды айтамыз. азастан Республикасы Жоары Соты Пленумыны «Жаза таайындаланда соттарды задарды дрыс олдану» 24 маусым 1993 жылы №3 аулысыны 16 – тармаында «Соттарды осымша жаза таайындау мселелеріне басты назар аудараны жн. йткені негізгі жне осымша жазаларды дрыс йлестіре білу оны даралай крсету принципін дйекті трде жзеге асыруа, жазаны масатына жетуге кмектеседі», - делінген. Сондытан да ылмысты заны баптарыны санкцияларында осымша жазаларды олдану немесе олдану ммкіндігі крсетілсе, онда соттарды оны таайындау туралы мселені арап, олданан шешімні тжырымдарын кімде міндетті трде крсетуге тиіс. Ал осымша жаза олданылмаан жадайда кімні орытынды блімінде ондай шешімні абылданбауына сілтеме жасайды. Кінлі сотталан кезде ол жауапа тартылан ылмысты заны баптарында осымша жаза олдану міндетті деп крсетілсе, сот оны ылмысты кодексті 55-бабында крсетілген шарттар болан жадайда ана сілтеме жасай отырып, абылданан шешімні длелдерін кімде міндетті трде крсете отырып, оан жазаны олданбауы ммкін.
осымша жаза жеке – дара таайындалмайды, ол тек ана негізгі жазаа осылып таайындалады. Сотталандара негізгі жазадан баса мынадай осымша жазалар:
a) арнаулы, скери немесе рметті атаынан, сыныпты шенінен, дипломатиялы дрежесінен, биліктік сыныбынан жне мемлекеттік наградаларынан айыру;
b) млкін тлкілеу олданылуы ммкін (39-бап , 2 -блігі)
шінші топа негізгі де, осымшада жаза ретінде олданылатын жазалар жатады.
Олара жататындар: айыппл салу, белгілі бір лауазым атару немесе белгілі бір ызметпен айналасу ыынан айыру. Осы крсетілген жаза трлері негізгі жаза ретінде таайындалуы да немесе баса жазаа зада белгіленген реттерде осымша жаза ретінде оса таайындалуы да ммкін. Сонымен, олданылып жрген ылмысты зада мазмны мен мні ртрлі жаза трлері крсетілген. Бл жазаларды дрыс олдану - ылмыспен тиімді крес жргізуді негізгі шартты болып табылады. Енді осы жазаны жекелеген трлеріне сипаттама берейік.
76. аржылы баылау тсінігі жне трлері
Мемлекет пен муниципалды крылымдарды аржылык ызметіні ажыраысыз крамды блігі каржылы баылау болып табылады. аржылы баылау - каржы жйесіні барлы буындарыны ресурстарын жасау, блу жне оларды пайдалануды негізділігін тексеруге баытталан айрыкшалык кызмет жэне каржыны баскаруды функциялык элементтеріні бірі. Ол баскаруды аржылы жоспарлау, аржыны оперативті басару сияты баса элементтерімен тыыз байланысты жэне бір мезгілде жзеге асырылады.
аржылы баылауды болуы экономикалы категория ретіндегі каржыа баылау функциясыны тэн болуымен объективті трде шарттасылан. Бл функ- ция арылы каржы блуді калыптасып отыран йлесімдері, орларды ара салмаы, оларды алыптастыруды кздері, пайдаланылуы туралы ескертіп оты- рады. аржыны баылау функциясы материалдык игіліктерді ндіру, айырбас- тау, блу жне ттыну дерісіне оам, е алдымен мемлекет тарапынан ыпал жасауа ммкіндік береді. Біра бл ммкіндік тек оамды катынастарда ана адамдарды катысуымен, мынадай белгілі бір шарттарды кезінде: баылауды айрыша органдарын ксранда; оларды білікті мамандармен толыктыранда; бл органдарды ыктарын регламенттегенде шындыа айналады.
Сйтіп, баылау функциясы аржыны бакылауды кралы ретінде пайда- лану шін объективті жадай жасайды, ал оны саналы трде колдану коамды ндірісте аржыны іс-рекет ету барысында жзеге асырылады. Егер аржы экономикалы базисті атынастарын, яни ндірістік атынастарды бір блігін білдірсе, каржыны басар элементтеріні (жоспарлау, есеп жэне талдаумен катар) бірі ретіндегі каржылы бакылау кондырмалы категория болып табыла- ды. Практикада каржыны баылау функциясы аржылык баылау нысанында жзеге асырылады, біра бл ымдарды бірдей деуге болмайды. Бацылау функ- циясы - каржыны ішкі касиеті, ал аржылы баылау каржыа тэн объективті мазмн ретіндегі бакылау функциясын практикалы олдану болып табылады. аржылык бакылау жеке емес, баска функциялармен етене байланысты іс-рекет етеді.
ылыми негізделген аржылык саясатты, тиімді каржылы механизмді калыптастыруа жрдемдесу аржылы баылауды масаты болып табылады. аржылы бакылауды кмегімен каржы жоспарларыны орындалуы, каржылык- шаруашылык ызметті йымдастырылуы тексеріледі. Баса жаынан, аржылы баылауды нтижелігі аржылы жоспарлауда, оперативті басаруда пайдала- нылады.
аржылы баылауды зіндік згешелігі - оны ашалай нысанда жзеге асырылатындыында. Оны объекті аржылы ресурстарды, соны ішінде лтт>Л{Лхіаруашылыкты барлы дегейлері мен буындарында табыстар мен орланымдарды калыптастыру дерістері, акшалай орларды жасау жэне пайда- лану болып табылады.
Алайда аржылык бакылауды объекті тек ашалай каражаттарды ана тек- ке тоЬына таралады, йткені аржы баса нды категориялармен: ебекке аы тлеумен, німні зіндік нымен, табыспен, пайдамен, ндірістік корлармен (негізгі, айналым орларымен), крделі жмсалымдармен, инвестициялармен тыыз байланысты. Ал мекемелер мен йымдарды бюджеттік аражаттарды дрыс пайдалануын баылау оларды ызметіні барлык жатарын - желілер мен контингенттердітолымдылыын, каржаттарды жмсауды белгіленген нормала- рын сатауды шалады. Тпкі корытындыда азіргі жадайларда ндіру мен блу дерісі ашалай катынастармен ортатастырылатындытан ол елді материалды, ебек, табии жэне баса ресурстарын пайдалануды баылауды білдіреді.
аржылы бакылау іс-рекетіні сферасы баылауды баса трлерімен: кшиіілік, ццытыц, длеуметтік, техникалыц,саяси баылаумен жиі тура келуі ммкін. Шаруашылы йымдарды аржылы жаы шаруашылы ызметпен тыыз байланысты болатындытан каржылы баылауды шаруашылыты баылаудан бліп алу иына тседі, ал кейде ммкін болмайды, йткені аржылы операцияларды кбінде шаруашылы кызметті баска дерістері бей- нелеп крсетіледі.
77.Отбасы мшелеріні алименттік атынастары
Алименттік атынастар жне оны трлері Алименттер (лат. alimentum деген сзінен — "таам, асырап-бау" дегенді білдіреді) — зада белгіленген жадайларда бір отбасы мшелеріні оны зге мшелеріні пайдасына тлеуге міндетті белгілі бір ашалай аражат. Алименттік міндеттемелер негізгі отбасылы атынастар болып табылады, ал оларды масаты — отбасыны ебекке абілетсіз жне кмек ажет ететін мшелерін асырау. Алименттер сот шешімімен (алименттер тлеуді соттытртібі) немесе тараптарды келісімімен (алименттер тлеуді ерікті тртібі) тленеді.
Алименттік міндеттемелерді зіне тн мынадай белгілері болады:
• бл айтарып берілмейтін сипаттаы міндеттеме. Алимент тлеушінід з шыынын андай да бір орнын толтыруа ыы жо;
• оларды ата жекебасты сипаты бар. Мнын мнісі, алимент тлеуге міндетті адам ол міндетін орындауды баса біреуге тапсыруа аысы жо. Екінші жаынан, алимент алуа ыты адам, бл ыын езге біреуге бере алмайды. Алимент алу ыы жне алимент тлеу міндеті мрагерлік тртіппен баса адама кешпейді;
• алименттік міндеттеме мліктік-нды болып табылады, яни бл арада материалды игіліктерді (детте, ашалай аражатты) алушыны млкіне ткізу (косу) жзеге асырылады.
Алименттік міндеттемелерге тмендегідей зады фактілер негіз болады:
• субъектілер арасында туысты немесе зге де отбасылы байланысты болуы (мысалы, ерлі-зайыпты атынастар);
• зада немесе талаптарды келісімінде крсетілген шарттарды болуы (мысалы, алимент алушынын мктаждыы, ебекке жарамсыздыы, алимент алушылардын кмелетке толмаандыы жне баскалары);
• тараптардьщ алимент тлеу жніндегі келісімі немесе сотты алимент ндірш алу жніндегі шешімі.
Алименттік міндеттемелерді немесе алименттік атынастарды мынадай трлері болады:
• ата-аналардын балалара атысты алименттік міндеттемелері;
• балаларды ата-аналара атысты алименттік міндеттемелері;
• ерлі-зайыптыларды жне брыны жбайларды алименттік міндеттемелері; кмелетке толан аалары мен арындастарыны, желері мен аталарыны алименттік міндеттемелері.
Алименттік міндеттемелерді тотатылуы Алименттік міндеттемелер мына жадайларда тотатылады. Егер алименттер сот тртібімен ндіріліп алынан болса, онда ол баланы кмелетке толуына байланысты тотатылады. Егер кмелетке толмаан бала некеге трса, онда алименттікке міндеттемелер де тотайды.
Алименттер тлеу, сондай-а асырапбау тттін сот тртібімен алименттер ндіріліп алынан, бала асырап алынан жадайда тотатылады.
Брыны жбайларды алименттік атынастары алимент алатын жбайыны жаадан некеге труына байланысты тотатылады.
Брыны жбайыны ебекке абілеттілігі алпына келгенде немесе оны алименттік кмекке мтаждыы тотаан жадайда алименттік атынастар тотатылады.
Алименттік атынастар алимент алушы адамны немесе оны телеуге міндетті адамны айтыс болуына байланысты тотатылады.
Егерде алименттік міндеттемелер тараптарды алименттер тлеу женіндегі келісімімен белгіленген болса, онда ол тараптарды біреуі айтыс болан жадайда не келісім мерзімі ткен жадайда, не алименттер тлеу жніндегі келісімде кзделген негіздерге байланысты болады.
Сонымен, алименттер дегеніміз — зада белгіленген жадайларда отбасыны бір мшелеріні оны екінші бір мшелері пайдасына телеуге тиісті белгілі бір ашалай аражаттары. Алименттік міндеттемелерді негізі — отбасылы атынастар болып табылады, ал оларды масаты — отбасыны ебекке жарамсыз жне мктаж мшелерін асырап-бау. Алименттер сот шешімі бойынша (алименттер тлеуді сотты тртібі) немесе тараптарды келісімі бойынша (алименттер тлеуді ерікті тртібі) тленеді.
Алименттік міндеттеме — бл сот шешімі немесе тараптарды келісімі негізінде туындайтын кыты атынастар. Оан байланысты алименттік міндеті бар адам (тлеуші) баса адама (алимент алушыа) оны асырап-бауа ажетті аржы тлеп труа міндеттенеді, ал алушыны талап етуге аысы бар.
78.Іс жргізу ыы
іс жргізу ыы — азаматты істерді сотта арауды жне шешуді тртібін, сондай-а соттарды жне баса да кейбір органдарды аулыларын орындау тртібін реттейтін ы саласы. Оны нормалары сотты жне процесті барлы атысушысыны ызметін реттейді; сондай-а, оларды ылары мен міндеттерін анытай отырып, сот мжілісін жргізуді тртібін лгілейді. Азаматты іс жргізу задарымен бірге, бл ым зімен аттас ылымды, рі оу пнін де амтиды. Материалды ы— ыты нормаларды белгілейтін зады тсінік, соны кмегімен мемлекет оамды атынастара тікелей, тура ыты реттеумен ыпал етуді жзеге асырады.
Материалды ыты нормалары меншік нысандарын мліктер мен адамдарды зады жадайларын бекітеді, мемлекеттік органдарды рылу тртібі мен рылын айындайды, азаматтарды ыты мртебесін, ы бзушылы шін жауапкершілік негіздері мен шектерін белгілейді. Сонымен, мліктік ебек, отбасы жне зге де атынастар — материалды ыты объектілері.
Іс жргізу ыыны зі— бл азаматты істер мен дауларды арау, ылмыстарды тергеу, сондай-а кімшілік ы бзушылы істерін арау кезінде пайда болатын атынастарды реттейтін ы жйесіндегі нормаларды бір блігі. Іс жргізу ыы материалды ыпен тыыз байланысты, йткені оны жзеге асыру мен орау ажетті іс жргізу нысандарын бекітеді. Іс жргізу ыы екі трлі болады — азаматты іс жургізу ыы жне ылмысты іс жргізу ыы. Азаматты іс жргізу ыыны ерекшеліктерін арастырайык.
Азаматты істер бойынша сот трелігін жзеге асыруды тртібін реттейтін ы нормаларын мжбрлеп орындату тртібі азаматты іс жргізу ыы деп аталады.
Азаматты іс жргізу ыыны пні азаматты істерді арау жне шешу барысында, сондай-а сот шешімдерін орындауа байланысты сот пен процеске атысушыларды арасында туындайтын оамды атынастарды райды. Мндай атынастарды реттеу тсілі императивті диспозитивтік деп аталады.
Императивтік (императив — «кімет», «зілді-кесілді талап» за — тадауа жол бермейтін) деген сотты мемлекеттікбилік органы екендігін жне биліктік кілеттіктер берілгенін білдіреді.
Сотты жне судьяны талаптары, тапсырмалары, шаырулары жне баса да тініштері, сот отырысыны траалы етушіні кімдері процеске атысушылар шін міндетті болып табылады. Сот трелік етуді жзеге асыру масатында процеске атысушылара мжбрлеу шараларымен (мысалы, сот отырысынан тртіп бзушыларды шыарып жіберу, мжбрлеп алып келуді жзеге асыру), айыппл салуа ылы. Сондытан азаматты жргізу атынастарын билік жне баыныштылы атынастары ретінде сипаттайды.
Диспозитивтік азаматты ы субъектілеріні осындай ы объектілеріне билік етуге баытталан рекеттерді жасауа толытай ие екендіктерін білдіреді.
йткені, детте, азаматты ы мдделі адамдарды талап-арызбен (тінішпен) жолдануларына байланысты пайда болады. Сотты азаматты істерді з бетінше озауына ыы жо, азаматты процесті дамуы ы туралы дауды субъектілеріні ерік білдірулеріне туелді болады.
79.Міндеттемені орындалуын амтамасыз ету жолдары
Кнделікті мірде р трлі жадайлара байланысты міндеттемелерді дер кезінде орындау иындык тудырып жатады. Сондытан да осындай жадайлар болып аланда міндеттемені орындалуын амтамасыз ететін дістер болады. Олара задар мен шарттарда кзделген айып тлеу, борышорды млкін алып алу, аманат, кепілдік, кепілаы, кепіл, т.б. жататындаы крсетілген. Бл дістерді басты масаты — борышорды зіні міндеттемесін тиісті дрежеде орындауына трткі болу.
° Айып тлеу (айыппл, сім) — міндеттемені орындалмааны немесе тиісінше орындалмааны шін кп жадайда міндеттемені орындау мерзімін ткізіп алан жадайда борышорды несие берушіге замен немесе шартпен белгіленген аша сомасын тлеу.
сім — міндеттемені орындалу мерзімін ткізіп алан жадайда олданылатын пайызды атынаспен аныталатын шара (кп жадайда ткізіп алынан бір кн шін белгіленеді). сім за мерзімді айып тлеу болып есептеледі, оны есептеу тленген сомадан алынып тасталады.
Айыпплды сімнен ерекшелігі айыппл зада немесе шартта крсетілген сомада алынады.
Тжірибеде кп жадайда кез келген айып тлеуде «айыппл санкциясы» термині олданылады.
Айып тлеу зады айып тлеу жне шартты айып тлеу дпген трлерге блінеді. Зады айып тлеу — міндеттемені орындамаан немесе тиісті дрежеде орындамаан жадайда замен немесе баса да ыты нормалар актісімен белгіленеді. Несие беруші тараптарды келісімінде айып тлеу міндеті кзделген-кзделмегеніне арамастан, задарда белгіленген айып тлеуді талап етуге ыы бар. Задарда тыйым салынбаса, тараптарды келісімімен зады айып тлеу млшерін кбейтуге болады. Ал шартты айып тлеу міндеттемені орындамаан немесе тиісті дрежеде орындамаан жадайда тленетін сома тараптарды келісімімен белгіленеді.
Несие берушіні шеккен залалдарына байланысты айып тлеуді есептік, айыппулды, ерекіие баламалы деген трлерін ажыратуа болады. Есептік айыппл — келтірілген залалды ндіріп алуды ішіне кіргізіледі. Айыпплдыта — айыппл да, залал да ндіріледі, ал тек айыпты ндірумен шектелетін айып тлеуді трі ерекше айып тлеуге жатады. Не айыпты, не залалды ндіріп алу баламалы айып тлеу крсетеді.
°Кепілаы — бір тарапты екінші тарапа міндеттемені орыидауды амтамасыз ету шін белгілі бір аша сомасын оны еімішотына беруі.
Кепілаыны кптеген ызметі бар: тлемні бір блігі, шартты жасауды длелі, міндеттемені орындауды амтамасыз етеді. Кепілаыны борышор тлейді.
Егер Міндеттемені орындамааны шін кепілаы берген таран жауапты болса, онда кепілаты екінші тарапта алады, ал егер кепілаты алан тарап кінлі болса, онда ол екінші тарана екі еселенген млшерде айтаруы тиіс.
° Кепілдік — негізі міндеттеме бойынша борышор болып табылмайтын тла мен міндеттемені амтамасыз ететін несие беруші арасындаы таайындалан ыты атынас.
Кепіл болушылы. Кепіл болушылы бойынша кепіл болушы баса жакты (борышорды) несие берушісі алдында сол жакты міндеттемесін толы немесе борышормен ортатасып ішінара орындауы шін жауап беруге міндеттенеді. Кепіл мен кепіл болушыльщты бзылмайтын жазбаша трі болады. Егер жазбаша шартболмаса шарт жарамсыз болып есептеледі.
° Кепіл — бл несие берушіні борышор з міндетін орындамаан жадайда кепілге алынан млікті нын тлеуге ммкіндік алатын міндеттемені орындалуын амтамасыз ету дісі.
80.Р атарушы билікті йымдастыру жйесі
Атарушы билік — за кшіндегі реттеу кілеттілігін, сырты саяси кілдікті кілеттілігін, ртрлі баылау трлерін жзеге асыру бойынша кілеттіліктерді оса аландаы мемлекеттік істерді басару бойынша кілеттіліктерді жиынтыын білдіреді.
Атарушы билікті масаты:
1) Азаматтарды, оамны, мемлекетті ауіпсіздігін амтамасыз ету;
2) Азаматтарды, оамны жне мемлекетті алыпты мір сруіне ыпал ететін жадайларды туызу;
3) Азаматтарды жне йымдарды ытары мен бостандытарын жзеге асыру шін, оам ерікті, саяси, экономикалы, леуметтік жне рухани мірлері шін жадай туызу;
Атарушы билікті белгілері:
1) Жан – жатылыы (адамдар жымыны ызмет ететін жерлерді барлыында жне здіксіз болуы);
2) мжбрлеушілігі (кшке сйенуі – ыпал ету шараларын жеке, дербес жзеге асыру ммкіндігі);
3) ралдылыы (ыты, апаратты, техникалы, йымды орларыны (ресурстарыны) болуы);
4) йымдастырушылы сипатта болуы.
Атарушы билік органы – мемлекеттік аппаратты блігі болып табылатын, з рылымы, зырылыы бар, занамаа сйкес рылан, мемлекеттік тапсырмасы бойынша атысуа ы берілген, шаруашылы, леуметтік – мдени, кімшілік – саяси сфералара кнделікті жетекшілікті атарушы жне бйырушы ызмет тртібінде жзеге асыруа арналан, сала аралы басарумен шылданатын йым.
Атарушы билік органдарына тн белгілер:
1) атарушы – бйырушы ызметті жзеге асыруы;
2) шаруашылы дербестілік берілген;
3) ереже бойынша, траты штаттары бар;
4) жоары органдармен рылады;
5) атарушы билік органдарына есеп береді жне баылауында болады.
Р атарушы билік органдарыны жйесі мына схема бойынша рылады: кімет -кіметті рамына кіретін Р атарушы билігіні орталы органдары: министрліктер, агенттіктер, комитеттер -кіметті рамына кірмейтін атарушы билікті орталы органдары-Атарушы билікті жергілікті органдары: облыстарды, алаларды, аудандарды, ауылды жерлерді кімшіліктері.
Мемлекеттік ызмет – мемлекеттік ызметшіні мемлекеттік органдарда мемлекеттік билікті міндеттерін жне функцияларын жзеге асыруа баытталан лауазымды кілеттіліктерді атару бойынша ресми ызметі.
Р мемлекеттік ызмет екі дегейде жзеге асырылады: республикалы жне жергілікті;
Р мемлекеттік ызметі 1999 жылы 23 шілдедегі «Мемлекеттік ызмет туралы” Р заымен реттеледі.
Мемлекетті ызметті аидалары – мемлекеттік ызметті негізіне жататын жне оны мнін білдіретін негізгі идеялар, басшылыа алынатын бастамалар.
Мемлекеттік ызметші – мемлекеттік органда задарда белгіленген тртіпте республикалы немесе жергілікті бюджеттен не Р лтты Банкіні аржысынан аы тленетін ызметті атаратын жне мемлекетті міндеттері мен функцияларын іске асыру масатында лауазымды кілеттікті жзеге асыратын Р азаматы.
Мемлекеттік ызметшілерді екі трі бар:
1) Мемлекеттік кімшілік ызметші;
2) Мемлекеттік саяси ызметші.
Мемлекеттік кімшілік ызметшілер шін санаты белгіленген.
Мемлекеттік ызметшілерді кімшілік – ыты мртебесі – мемлекеттік ызметшілерді ытарыны, міндеттеріні жне шектеулерді жиынтыы;
Мемлекеттік ызметті ткеру элементтері:
1) мемлекеттік ызметке кіру;
2) мемлекеттік ызметшілерді аттестациялау;
3) ызметті ауыстыру;
4) ызметті атару кезінде берілетін жеілдіктер жне ынталандырулар;
5) мемлекеттік ызметшіні жауаптылыы;
6) мемлекеттік ызметті тотатылуы.
Мемлекеттік саяси ызметшілерді мемлекеттік ызметке кіруі таайындау не сайлау негізінде, сондай – а Р задарында белгіленген баса да реттерде, тртіп пен жадайларда жзеге асырылады
81.Конституцияны зады асиеттері
Конституцияны трлі негіздермен жіктеуге болады. Олар згерістер жне тзетулер енгізу тсілі бойынша ата жне згермелі болып блінеді. ата конституциялар референдум жолымен жаппай дауыс беру немесе арнаулы конституциялы іс-шаралар арылы, болмаса Парламентпен абылданады.
1993 жылы 28 атарда туелсіз азастан мемлекетіні бірінші Конституциясы абылданды. Ол ыты мемлекет ру, оны мемлекеттілігіні туелсіздігін амтамасыз етуді кепілі болып табылатын тарихи Р Конституциясы болды. Алайда, оам дамуыны ажеттілігі негізінде жаа Конституция жобасы жасалды.
1995 жылы 30 тамызда республикалы референдум ткізу (бкіл халыты дауыс беру) жолымен Конституция абылданды. Осы Конституцияа конституциялы реформалар нтижесінде екі рет згертулер мен толытырулар енгізілді. Алашысы 1998 жылды 7 азанында, екіншісі 2007 жылды 21 мамырында болды.
Конституцияны абылдай отырып, азастан халы мемлекеттік билікті айнар кзі – зіні егемендік ыын баянды етті. Ата За абылданан кн демалыс, мемлекеттік мереке – Р Конституциясыны кні деп жарияланды.
Конституцияны е жоары зады кші бар жне ол Р-ны бкіл аумаында тікелей олданылады. Мны зі конституциялы нормалар мен задарды баса нормативтік-ыты актілерді нормаларынан стем екендігін крсетеді. Кейінгі екі Конституцияны алдыы екеуінен елеулі айырмашылыы сол – блар тыш рет мемлекетіміздегі туелсіздікті, егемендікті жне азастан халыны толы билігін бекітіп, одан рі орнытырды.
Жаа Ата Зады ыты мемлекетті алыптасан баыттары, азаматтарды ытары мен бостандытары, соны ішінде жеке адамны жан-жаты еркіндігі, идеологиялы жне саяси р алуандыы (сз жне шыармашылы бостандыы, саяси партиялар мен баралы партиялар, сондай-а баралы озалыстар бірлестігін ру еркіндігі), халы билігін жзеге асыратын демократиялы амалдар, экономикалы атынастарды ызмет етуі лемдік талаптара сйкестендірілген. Оны нормалары траты, жалпы мнде за жылдара бейімделіп тжырымдалан.
Р-ны Конституциясы барлы за салдарыны негізі болып табылады, ал оны нормалары баса задар шін басты аида болып есептеледі.
Бірнеше асырлар брын ру-тайпаа блініп, оамдасып мір срген адамдарды да з тртіптері мен жазылмаан задарыны боландыы тарихтан млім. ткен асырларды данышпандары здеріні шешендік, білгірлік асиеттерімен елеулі орнын алдыра білді. «Елу жылда ел жаа» дегендей, арада аншама жыл-асырлар тіп, Кеес Одаы тарааннан кейін, екі жыл ткен со, 1993 жылы 28 атарда азастан Республикасы Жоары Кеесіні он екінші сайланан тоызыншы сессиясында елімізді тыш Конституциясы абылданды. Заман згерген сайын, олданыстаы занамалара да згерістер енгізілуі мемлекетімізді ркендегеніні белгісі.
Демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ру барысында Конституциямызды тарихы негіз болып табылады. азастан Республикасы Конституциясыны тарихын атай отырып, республикамызды демократиялы жне ыты жолында кптеген дрежеге ол жеткізгенін байаймыз. Конституцияа сйкес, ос палаталы Парламент елімізді за шыарушы билігін иеленді. Конституция оан ел бюджетін бекітуге, оны орындалуын адаалауа ммкіндік береді. кімет мшелері Парламент палаталары алдында траты есеп береді. рине жоары жаты рылымды кестесімен атар, атарушы билік жйесін реттеу жне тиімділігін арттыруа баытталан мселе де аз емес. азір жергілікті атарушы билік халыпен кездесіп, есеп беруде. Бл билік пен халыты бірттас етуге сеп, сондай-а, кімшілік реформаларды тередетуге негіз жасады.
азастан халыны туелсіздікті ту етіп, абылдаан Конституциясы азір ол сылмас асиетке, жоары зады ана емес, рухани адамгершілік сипата ие болды. Конституциялы рылысты бекітуде алдымызда крделі рі жауапты міндет транын мытуа болмайды. Ол – мемлекетімізді мемлекеттік билік пен басаруды барлы жйесін жан-жаты ныайту ажеттілігі. рбір азастан Республикасыны азаматы болашаы зор мемлекетімізді дамуына з лестерін осулары тиіс екенін тсіну керек.
82. ы нормасы тсінігі жне рылымы
оамдаы кптеген негізгі рал – леуметтік нормалар. леуметтік нормалар арылы оамдаы атынастарды зара байланысы згеріп, жаарып, дамып жатады. Сол арылы оамны згеруі, жааруы прогресстік жолмен дамып жатады. леуметтік нормаларды негізгі трі ретінде ы нормасы – мемлекетпен бекітілген, санкцияланан жне оралатын жне оамды атынастарды реттеуге баытталан жне оны бзан жадайда мемлекеттік мжбрлеу шарасы арастырылан жалпыа міндетті, формальды аныталан мінез – лы ережесі; леуметтік нормаларды маызды трі – ыты нормалар. леуметтік норманы барлы сапаларын иемдене отырып, олар мемлекетпен ажыраысыз байланысы арылы аныталатын арнаулы ерекшеліктерімен де сипатталады: крініс табуыны, бзудан орауды лгісі ерекше болады. ыты норма бл мемлекетпен бекітілген, малданан рекет тртібі. ыты норма – леуметтік рылым ретіндегі ыты бастапы элементі, бкіл ыты жйені негізгі тсінігі. ыты норманы салыстырмалы толы тсінігін анытау шін, оны рулы процесін, негізделуін, табиатын, асиеттерін, леуметтік ролін ыну керек.
ы нормасы туралы мселе за ылымында даулы сратарды бірі. Аталмыш дипломды жмыста зерттеуді масаты: ы нормасыны мазмнын, оны рылымды сипаты мен рылымды бліктерін жан – жаты арастыру. Жмысты масатынан кейін, оны негізгі шешуші жолдары ретінде мынадай міндеттер ойылады:
- ы нормасыны тсінігін анытау;
- ы нормасыны мні мен маызын арастыру;
- ы нормасын жіктеу;
- ы нормасыны рылымын талдау;
- ы нормасыны элементтерін зерттеу;
83. Табиатты пайдалану ыы
Табиат объектлеріне меншік ыыны мазмны ш задылы болып табылады: иелену ыы,пайдалану ыы,билік ету ыы.
Иелену ыы табиат объектілеріне наты иеленуді жзегеасыруды за жзінде амтаасыз етілгенммкіндігі болып табылады.
Пайдалану ыы табиат объектілерінен оамны ажеттерін анааттандыру шін пайдалы асиеттерін алуды задылытрысында амтамасыз етілген ммкіндігі болып табылады.
Билік ету ыы табиат объектілерінізады мртебесі мен зады тадырын анытауды зады трыдаы амтамасыз етілген ммкіндігі болып табылады.
Табиат объектілеріне меншік ыы туындауыны жне тотатылуыны негіздері Р-ны олданыстаы задарымен аныталады жне андай да бір объектіні кімдерге- мелекетке немесе жеке тлаа тиесілі болуына тікелей байланысты болады.
Табиат объектілеріне меншік ыы мыналар арылы туындайды:
- меншік ыын беру;
- еншік ыын басаа беру;
- меншік ыыны бебап ы мрагерлігі тртібінде кшуі.
Табиат объектілеріне меншік ыы мыналарды негізінде туындайды:
1. мемлекеттік органдарды актілері;
2. азаматты-ыты ммілелер;
3. Р-ны заында кзделген зге де негіздерде.
Табиат объектілеріне меншік ыы мынадай жадайларда тотатылады:
1. меншік иесіні табиат объектілерін баса ададара иеліктен шыаруы;
2. меншік иесіні табиат объектілеріне меншік ыынан бастартуы;
3. Р-ны за атклеріне сйкес меншік ыынан айрылуы жадайында.
Табиат объектілеріне меншік ыыны субъектілері деп мыналар танылады: бірінші кезекте мемлекетті зі, одан рі жеке жне зады тлалар.
Меншік ыыны объектілеріне жер, орман, су, жер ойнауы,сімдіктер мен жануарлар дниесі жатады.
Табии ресурстарды пайдалану – оам мен табиат арасындаы негізгі атынастар. Онда оам мшелері – адамдар здеріні экологиялы, экономикалы мдени-сауытыру, этикалы ажеттіліктерін теу шін табиат объектілерін белгіленген тртіп бойынша пайдаланады.
азастан Республикасыны «Айналадаы табии ортаны орау туралы» заында «табии ресурстарды пайдалану – бл адамдарды шаруашылы жне зге де ызметінде табии ресурстарды пайдалануы» деген анытама берілген.
Объективтік маынада табии ресурстарды пайдалану ыы – бл табии ресурстарды пайдалануды шарттарын, табии ресурстарды пайдаланушыларды ытары мен міндеттерін реттейтін ыты нормаларды жиынтыы.
Субъективтік маынада табии ресурстарды пайдалану ыы – бл наты табии ресурстарды пайдаланушыны табии ресурстарды иелену жне пайдалану ыын реттейтін экологияны задылытар жиынтыы.
Табии ресурстарды пайдалану табиатты жалпы жне арнайы пайдалану тртібімен жзеге асырылады.
Табиатты жалпы пайдалану – бл адамдарды кнделікті мірі мен денсаулыы, мдени – эстетикалы ажеттіктерін табиат объектілері есебінен тегін анааттандыру.
Табиатты арнайы пайдалану – мнда табии ресурстар пайдаланушылара белгіленген тртіппен беріледі.
Табиатты пайдаланушылар зады жне жеке тлалар, мемлекеттік жне мемлекеттік емес, лтты жне шетелдік болып блінеді.
лтты табиат пайдаланушылара азастан Республикасыны азаматтары мен азастанды зады тлалар, оны ішінде шетел атысатын тлалар, ал шетелдік табиат пайдаланушылара – шетел азаматтары, шетелдік зады тлалар, шет мемлекеттер, халыаралы бірлестіктер мен йымдар жатады.
Табиат пайдаланушылар траты жне уаытша болып екіге блінеді.
Тратысы- бл табиатты пайдалану ыы мерзімі шектелмейтін сипатта болады.
Уаытша- мнда табиат пайдалану ыы белгілі бір мерзіммен шектеледі.
84. Р бюджет жйесі