Этыялагічныя або касмаганічныя легенды

ЛЕГЕНДЫ

Уводзіны

У сiстэме апавядальных жанраў вуснапазтычнай творчасцi легенда звычайна адносiцца да няказачнай прозы, галоуная функцыя якой — iнфарматыуная. Слоўнiк навуковай i народнай тэрмiналогii адносiць легенду да «празаiчных твораў, якiя фантастычна асэнсоўваюць (на падставе распаўсюджаных у народным асяроддзi рэлiгiйных, гiстарычных, сацыяльна-утапiчных, этычных поглядау) падзеi, што адносяцца да з’яу нежывой прыроды або да свету раслiн, жывёл, людзей, звышнатуральныхых iстот (Бог, святыя, анёлы, кячыстыя духi). Легенда успрымаецца выканауцам i слухачамi як праудзiвае апавяданне. Тлумачальныя i павучальныяыя функцыi з’яўляюцца ў легендах асноўнымi».

Ад iншых жанраў няказачнай прозы, у першую чаргу паданаяў, легенда адрознiваецца фантастьгчным асэнсаваннем рэчаiснасцi, наяўнасщо фантастыкi, хаця у той жа час павiнна iнфармаваць, даваць тлумачэнне розным з’явам. Яна гэта i робiць, але на той светапогляднай аснове, якая дапускала iснаванне розных звышнатуральньа сiл. Прыгадаем, што першапачаткова тэрмiн легенда ў лiтаратуразнаустве азначау жыцiе святога, якое чыталася ў дзень яго памяцi, а у фалькларыстыцы адносiўся да вусных твораў, звязаных з хрысцiянскiм пiсьменствам.

Беларускiя народныя легенды ў дакладнай перадачы i ў пераказах i лiтаратурных апрацоуках друкавалiся ў розных зборнiках i артыкулах пачынаючы з першай паловы ХIХ ст., але найбольш поўны збор творау гэтага жанру прадстаўлены у томе БИТ «Легенды i падаанi», дзе ёсць таксама грунтоўны уступны артыкул, у якiм асветлены пытанні гiстарьтяграфii, спецыфiкi жанру, класiфiкацыи, iдэйнаiэматычнага эместу.

 

 

Атар артыкула М. Я. Грынблат прапаноўвае настугiиую класiфiкацьгю легеид: этыялагiчаыя або касмаганiчаыя — пра паходжакне сусвету, нябесных свяцiл, зямлi, чалавека, жьгвёл, раслiн i iншых з’яў прыроды; этнасацыяльаыя або гiсторыкакультурныя — пра паходжанне плямён, народаў, класа i розных сацыяльных i культурных з’я; духона-этычныя — пра Бога i святых, паходжанне свят, пра розкыя вераванні».

Этыялагічныя або касмаганічныя легенды

Легенды пра паходжанне сусвету, нябесаых свяцiл, зямлi, чалавека аддюстравалi iмкненне агiошняга знайсцi адказы на спрадвечныя пытанні, якiя i зараз хвалююць людзей. Адказы гэтыя грунтавалiся на пэўнай светапогляднай аснове i той жа час адгпостроўвалi яе характэрныя рысы. Калi узнiкалi этыялагiчаыя легенды, людзi яшчэ не пазбавiлiся ад старажытных уяулення аб навакольаым свеце, мiфалагiзаванкя прыроды i грамадскiх адносiн i той жа час не пазбеглi плыву хрысцiянскага веравучэння. Адсюль i прыкметная «дваiстасць» многiх легенд, у якiх спалучающщ традьщыйаы фальклораы пачатак i бiблейскiя догматы, трансфармавааыя адпаведнасцi з народным светаразуменнем.

Стваральнiкам сусвету у этыялагiчных легендах вьступае Бог. Ён стварае неба i зямлю, сонейка месяц, зоркi, рэгламентуе iх дзейнасць — каму і калi свяцiць, потым засяляе зямлю жьивымi iстотамi. Але засёды побач з iм яго антыпод — чорт, якi перашкаджае Богу, псуе Боскую працу, робiць шкоду. Падглядзеўшы, што Бог сее зямлю, чорт схапiу жмеыю i схава яе ў рот. Неўзабаве зямля пачала расцi, чорта распёрла, i ён пачау выхаркiваць яе розкыя бакi, з чаго i ўзнiклi балоты. Гэты сюжэт шырока вядомы на Беларусi. Легенды пра паходжанне балот.

Паводде легенды, не абышлося без умяшання чорта i стварэнне Богам чалавека. Паказальньи гэтых адносiнах тэкст, апублiкавааы У. М. дабравольскiм, у якiм прыцягнаюць увагу i змест твора, i асобныя дэталi, i яго танальнасць, прыземленасць. Стварыушы Адама, Бог вымушааы бьў адлучыцца, «патаму што была недастаука матэрыялу». Аказваецца, i з Усёмагутным могуць здарацца такiя сiтуацыі, як са звычайным ганчаром цi цесляй. Адсутнасцю Бога скарыстанаў нячысты (д’ябал) i апаганiў («ахаркау, агглявау, агадзiў) чалавека. Калi Бог выказау сваё абурэнне, д’ябал пачау даводзiць, што ён зрабiу добра, i параiу Богу скверну з гэтага чалавека выварацiць унутр, каб у яго зрабiуся кашаль. «Стане ён кашляць i памянець i Бога i чорта:

— Ах, Госпадзi, какой кашаль!.. — Ну, как плюнець, потым нагою разатрэць: — Пфу, нячыстая сiла ка мне прывязалась..

Як чорт пасаветаваў, так Бог i здзелау. Патаму чорт гаварыў:

— Еслi Адам будзець здароў, то на вас, Госпадзi, i на мяне ён пазабудзець».

Вось гэта думка аб тым, што здароваму, заможнаму, счаслiваму чалавеку не патрэбен нi Бог, нi чорт, нi святьтя, сустракаецца i ў ішых фальклораых творах i пэўнай ступенi адлюстровае ўяўленні часткi сялянства аб месцы i ролi рэлiгii iх жьиццi.

Разнастайяыя легенды пра паходжанне розаых жьивёл i птушак, пра асаблiвасцi iх знешняга выглялу i паводзiн. У многiх творах адчуваецца маралiзатарскi пачатак, падкрэслiваецца, што парушэнне маральна-этьгчных норм прыводзiць да пакарання. Легенда «Чаму конь нiколi не пад’есць» тлумачыць гэту асаблiвасць жывёлы тым, што некалi ён адмовiўся перавезцi «найсвеншу панну», спаслашыся, што яшчэ не пад’еў, i з таго часу «есць дзень i ноч i не наесца». У мядзведзяў быу ператвораны чалавек, якi задумаў напугаць старца (Бога), залез пад мост i зарыча , калi той наблiзiўся, другая легеында пра паходжаане мядзведзя сведчьщь, што яго бьг перакiнуты мужык, якi выдзiра чужыя борцi.

З парушэанем забароны легенда звязвае паходжанне бусла. Некалi развялося многа гадау, якiя сталi перашкаджаць людзям. Бог сабрау усiх iх у торбу i загадау чалавеку ўкнуць яе ў паказанае месца. Але чалавек быу вельмi цiкауаы, па дарозе развязау торбу, i усе гады павьшазiлi i зноў распаўзлiся па зямлi. У пакаранне Бог ператварыў чалавека у бусла, якi i за- раз ходзiць па балотах i збiрае усiх, што вьпусцiў з торбы. У варыянце легенды, запiсанай А. Сержпутоускiм, вiна за парушаную забарону кладзецца на жанчыну, якая пускае ў ход усе свае хiтрыкi, каб паглядзець у гаршчочак, адкуль павылазiлi гады, але пакарааыя былi i жонка i мужык.

Сацыяльныя матывы, асуджэння скварпнасцi адчуваюцца у адным з варыянтау легенды пра зязюлю. Бедны брат прыйшоу да багатай сястры, але яна яго нават не пачаставала спаслаушыся, што згубiла ключы ад клецi. Калi брат пайшоу, «сястра адумалася, стала клiкаць брата:

— Якуб, Якуб, вярнiся, ключы знайшлiся.

За сваю скупасць яна стала зязюляй i цяпер увесь час клiча:

— Якуб, Якуб!

Толькi чуваць:

— Ку-ку, ку-ку!»

Асаблiвасцi «голасу» канi, якая весь час просiць «пiць, пiць» легенда звязвае з парушэннем загаду Бога, якi даручау птушкам разнесцi ваду па зямлi. Якакя не прымала удзелу ў агульнай рабоце i была пакарана: яна можа напiцца толькi тады, як iдзе дождж. Таму яна i гтросiць: «пiць, пiць». Як i у легендзе пра зязюлю i ў многiх iншых легендах i казках, тут важная роля належыць гукаперайманню.

У легендах пра стварэнне розных жывёл разам з Богам дзейнiчае чорт. Ён зрабiу казу, але духу не пусцiу, яна заставалася нежывая. Убачыу Бог, што чорт не можа ажывiць казу, дунуў — i стала каза жывая, вельмi падобная на чорта: «i рогi чарцiныя, i барада. i вочы шкляныя». За тое, што чорт перашкаджаў чалавеку баранаваць, Бог перакiнуу яго каня. Чорту, паводле легенды, належьтц i стварэнне вока, ад якога ён сам жа быу вымушаны уцякаць i абадрауся на алешыне. «Цяпер, от як здзярэш кару на альшыне, то дзерава чырвона, а гэта кро чорта».

У легендах пра паходжанне жывёл i птушак звяртае на сябе ўвагу дакладнасць перадачы асаблiвасцей iх знешняга выгляду i паводзiн. Гэтыя асаблiвасцi i даюць штуршок агпавяданню, вызначаюць развiццё падзей, як у тых жа легендах пра зязюлю, каню, варону. дакладна i трапна перададзены знешнi выгляд буслоў: «Ходзяць з тае пары па балоце босыя, з чырвонымi нагамi, у белых сарочках i ў чорных свiтах буслы.. У легендах пра пчол упамiнаюцца лепшыя меданосы, здольнасць пчол збiрацца вакол маткi i ляцець за ёй следам i iншыя iх асаблiвасцi.