Адносіны чалавека да вужоў і мгічную сілу раслін

Некалькi легенд адлюстроуваюць адносiны беларусаў да вужоу, цi нават узаемаадносiны памiж чалавекам i вужом. Тэма гэта закраналася розных запiсах, адны з якiх стаяць блiжэй да казак, другiя — да легенд. У мiжнародных паказальнiках казачных сюжэтаў у раздзеле казак пра жывёл выяулены тры сюжэтныя тыггы казак, галоўным персанажам якiх з’яуляецца вуж цi яшчарка. Гэтыя ж сюжэтаыя тыпы зафiксаваны у параунальным паказальнiку сюжэтаў усходнеславянскiх казак.

Многiя легенды i паданнi кажуць пра вужа як пра жаданага члена сялянскай сям’i, якi прыносiць у хату дастатак i шчасце. «Любiць вужа лiцвiн, па старой памяцi дае яму хаце пад печкай прытулак, кормiць хлебам i малаком нароўнi з дзецьмi; а калi захоча пачаставаць на славу, накармiць да адвалу, — то вужу гладыш казiнага малака». Легенды вылучаюць цара (князя) вужоу, якi носiць залатую карону i мае вялiкую ўладу не толькi над вужамi i iншымi гадамi, але i над многiмi iншымi насельнiкамi лесу. Хто завалодае вужовай каронай, да таго i пяройдзе вужова чарадзейная сiла. Такiм шчаслiвым, паводле легенды «Вужова карона», стау лочы Сымон. Неяк ён два днi хадзiу па лясах, але не выканау панскi загад, не бачы нiякай дзiчыны. Прыгадаем, што так пачынаюцца многiя чарадзейаыя казкi, героi якiх — палянiчыя таксама не могуць нiчога застрэлiць i у роспачы думаюць нават пра самагубства. Сымона выручае нейкi стары, якi раiць яму iсцi на Ласёву гару да вужачага князя i прасiць яго залатую карону. Падарожжа было вельмi цяжкiм i небяспечным: то яго абступаюць зграi ваукоў, то аграмадны мядзведзь, стаушы на заднiя лапы, збiраецца напасцi, але Сымон усё вытрымаў, дайшо да назначанага месца, убачыу вялiзнага вужа з каронай на галаве, разаслау перад iм белы ручнiк i ўпаў на каленi. Вуж скiнуў з галавы карону на хустку i папоз далей. «3 таго часу, — гаворыцца легендзе, — Сымон быу найлепшым паляунiчым».

Як бачым, легенда тлумачыць поспехi палянiчага не столькi яго уласнымi здольнасцямi, колькi дапамогай нейкiх звышнатуральаых сiл. У дадзеным выпадку сваёй уладай над звярыным i пгушыным царствам з iм дзелiцца князь вужоў — iстота, да якой у сялянскiм асяроддзi былi асаблiвыя адносiны, прыпiсвалася таямнiчая магiчная сiла. У процiвагу вобразу казачнага змея, у якiм васаблялiся разбуральныя варожыя чалавеку сiлы, якiя трэба было перамагчы або нейтралiзаваць, вобраз вужа у легендах малюецца як станоўчы, што адпавядае i бытавой i фальклорнай традыцьиям.

Вера у магiчную сiлу раслiн адбiлася шматлiкiх варыянтах легенды пра папараць-кветку, непарыуна звязаных з усiм комплексам Народных Вераванняў i ўяленняў, якiя адносяцца да свята Купалля. Пошукi папарань-кветкi у легендах звычайна адбываюцца на фоне разгулу рознай нечысцi, якая перашкаджае смельчаку, пужае яго, а у некаторых выпадках i перамагае.

Чарадзейная кветка можа трапiць чалавеку выпадкова, набiцца у лапаць, i тады ён становiцца сёведным: адразу знаходзiць сваiх прапашых коней, даведваецца, дзе схаваныя скарбы, як трэба баранiцца ад нячыстай сiлы. Але вось ён прыйшоу дадому, скiнуу лапцi, i тут жа скончылася яго сёведанне.

Падобнае выпадковае шчасце — сiтуацыяя для легенд не вызначальная. У большасцi падобных творау iх герой свядома i мэтанакiравана iдзе на пошукi кветкi, добра ведаючы, наколькi гэта небяспечна i якiя выгоды можа прынесцi яму поспех. Ён iдзе «у самую гушчу лесу, схавася за кусты i чакае, пакуль запаветны квет зацвiце... Толькi ж ён хацеу адшчыпнуць квет, як той абярнууся злюшчым сабакам i пачау на яго рычаць, шчэрыўшы зубы. Уздума пiсар стракача даць. Але тут яшчэ вялiкшы жах яго спаткау: сядзiць зялёная вужака з петушынай галавой, а у паветры на рэшаце ляцiць ведзьма, махае мятлой, за ёй ляцяць крылатьия каты, лягушкi на кароткiх нагах i ўсялякая нечысць...» Мара аб багаццi, заможным i шчаслiвым жыццi дапамагае яму пераадолець страх, пiсар сашчыпнуу агняную краску i пайшоу дахаты, не азiраючыся назад. Але цёмныя сiлы аказалiся мацнейшымi: нячысцiк, перакiнуушыся у дзячка, забiрае кветку i разам з ёй знiкае.

Тапанімічныя легенды

Сярод разгледжаiных трох тэматьичiных груп легенд — пра паходжанне сусвету, зямлi, чалавека, жывёл, раслiн, пра паходжанне гiлямён, народау, класау i розньтх сацьиялъных з’яу, пра Бога, снятых, народ- ныя сняты i вераваннi — не знайшлося месца для асобных легенд, у прыватнасцi тапанiмiчных. У томе «Легенды i паданнi», , усе творы, звязаныя з паходжаннем гарадоу i мястэчак, вёсак, урочышчаў, рэк, азёр i iх назвам, аднесены да падання, хаця пэуная iх частка «фантастычна адлюстроувае рзчаiснасць», што якраз i з’яўляецца вызначальнай прыкметай iх прыналежнасцi да жанру легенд. Паэтьгчная умоувасць, узнёсласць, персанiфiкацыя вобразау неадушалёнай прыроды, уласцiвыя легендам, дазваляюць адрознiць iх ад шматлiкiх тапанiмiчных паданняу.

Фантастычны пачатак прысутнiчае у легендах пра Сож i дняпро, якiя тлумачаць, чаму Днепр цячэ вялiкiмi гарадамi, а Сож — iмхамi ды балотамi. У варыянце Дабравольскага апрача Сожа i Дняпра упамiнаецца Волга. Паводле гэтага запiсу, Сож i Волга былi родныя сёстры, а Днепр iх родны брат. Бацька любiу дачок i вырашы адправiць iх лепшымi шляхамi, а сына — горшым. Днепр падслухаў размову бацькi, якi ужо быў стары, i ноччу, апярэдзiшы Сож, пайшо за бацькавым благаславеннем. Каб бацька не пазнаў падману, ён змянiу голас i абвярцеу рукi пасканямi, бо Сожа былi махнатыя рукi, а ў яго чыстыя. Стары падзяржаў яго рукi, пераканауся, што яны касматыя, i благаславiу iсцi «пракраснымi гарадамi — месцамi». Калi ж за благаславеннем з’явiлася Сож, падман 6ыў раскрыты, але змянiць што-небудзь было позна: «А, дачушка, верна Днепр — машэннiк, абмануў мяне, пашоу на тваiм месцi... Ну, дачушка, вiдна пойдзеш на Дняпровам месцi — iдзi ужо махамi-балотамi!.. Усе махамi-балатамi iдзець Сож».

Ісаак, якi любiу Ісава, пасылае яго на паляванне, каб паспытаць перад смерцю любiмую страну i потым благаславiць сына. Калi той пайшоу на паляванне, жонка саака Рэвека загадала другому сыну Іакаву, якога любiла больш за першага, узяць у гурце двух казлянят, прыгатаваць i iсцi да бацькi за благаславеннем замест Ісава. Пакуль Iсау палявау, Іакау забiу казлянят, Рэвека iх прыгатавала, пераапранула сына у адзенне Ісава, а рукi яго i шыю абклала скурай казлянят i адгтравiла да бацькi. iсаак ужо быў стары, дрэнна бачыў, памацаў рукi сына, якiя паказалiся касматыя, як у Ісава, i благаславiу яго. Калi прыйшо Iсау, падман выявiуся, але не быу выпралеiны.

Падабенства двух тэкстау адчуваецца як у агульнай схеме, так i ўасобных мастацкiх дэталях, хаця яны прынцыпова адрознiваюцца: бiблейскi тэкст тлумачыць вузлавыя моманты бiблейскай гiсторыi, беларуская легенда — асаблiвасцi мясцовага ландшафту. Меркаваць пра запазычанне такiм выпадку не выпадае. Хутчэй размова можа iсцi пра выкарыстанне падману. Некаторыя тапанiмiчныя легенды звязваюць паходжанне асобных азёрау з боскай карай, насланай на жыхароу вёскi за непачцiвыя адносiны да жабрака, пад выглядам якога хадзiу па зямлi Бог. Гэтыя легенды нагадваюць разгледжаныя вышэй творы пра вандраваннi Бога i святых па зямлi, але адрознiваюцца фiналам. Апублiкаваная П. Шэйнам легенда пра Альхоускае возера малюе Боскую кару наступным чынам. Выйшашы за вёску, якая не дала яму прытулку, жабрак — Бог — праклiнае усiх яе жыхароу, акрамя аднаго старога. Калi той прачнуўся i выйшаў за ваколiцу, зямля з хатамi стала асядаць i тут жа гэта месца пачало напаўняцца вадой, толькі на тым месцы, дзе стаяла хата старога, плаваў стол з раскрытай на iм кнiгай. Легенда мае працяг: праз сто гадо пастух знайшоў на беразе гэтага возера крыж i хацеу яго ўзяць. Крыж бы на ланцугу, пацягнушы за якi, пастух выцягну на паверхшо былую вёску, але спужася i выгiусцiў той ланцуг з рук.

Падобньгя легенды паходжанне некаторых азер. Легенда пра Вялiчкаскае возера таксама расказвае, як стары не мог знайсцi прытулку ў вёсцы, i толькi адна бедная кабета запрасiла яго i пачаставала. Ранiцай жабрак раiць жанчыне пайсцi з дзецьмi з хаты i папярэджвае, каб не аглядвалася, «Толькi яна адышла за вёску, як пачула ззаду трэск, шум i ёнк людзей... Жакчына павярнулася, але тут жа ператварылася у камень». 3-за непаслушэнства ў камень ператвараюцца таксама персанажы легенд пра паходжанне «Бяздоннага Возера» i «Глотаўскага Возера».

Гэтыя эпiзоды паўтараюць бiблейскую легенду аб пакараннi Богам за распусту жыхароў гарадоў Садома i Гаморы i ператварэннi ў саляны слуп жонкi Лота, якая не паслухалася загаду i абярнулася, каб паглядзець, што здарылася з яе родным горадам, на якi «рролил Господь дождем серу и огонь с неба», iншы характар фантастыкi ў легендах пра возера Нарач. У аснове гэтых твораў гiсторыя трагiчнага каханшi маладых лiодзей, на шляху да шчасця якiх стаў пан. У адным з варыянтаў тлумачьщца паходжанне назвы возера, якая звязваецца з iмем дзяўчыны Нары. Яна адпомсцiла пану за гiбель свайго каханага, падпалiла панскi палац, а сама кiнулася ў возера. Другая легенда тлумачыць паходжанне самога возера. Тут таксама пан хоча завалодаць прыгажуняй, сялянскай дзяучынай Аленай. Схопленая панскiмi слугамi i дастаўленая у княжацкi палац, дзяўчына разбiвае чароўнае люстэрка, i на тым месцы, дзе стаяу гэты палац, узнiкла возера.

Беларускiя легенды своеасаблiва адлюстравалi светапогляд народа, многiя яго ўяленні пра сусвет, яго будову, паходжанне чалавека, жывёл i птушак. Разам з тым у iх увасоблемы многiя маральна-этычныя нормы, большасць з якiх арыентавана на агульначалавечыя каштоўнасцi.

Казкi легендарныя

 

Многiя даследчыкi вылучаюць як жанравую разнавiднасць казкi легендарныя, якiя яшчэ маюць назву казкi-легенды. У. Я. Проп падкрэслiвае рознiцу памiж казкамi i легендамi, але звяртае ўвагу на ўзаемадзеянне гэтых жанраў i ўжывае тэрмiн «казка-легенда» у дачыненнi да вядомага твора «Вялiкi грэшнiк» i некаторых iншых твора. У адносiнах да гэтага ж твора ужывае тэрмiн «казка-легенда» i Я. Ф. Карскi. Тэрмiн «казка легендарная» прапановаў увесцi ў шырокі ужытак К. В. Чыстоу у дакладзе «Прозаические жанры в системе фольклора». «Легенды часам у самога народа зблiжаюцца з бытавымi казкамi, канстатава У. П. Анiкiн. Не выпадкова некаторыя з iх далi сатырычную трактоўку сюжэта Святога Пiсання (стварэнне сусвету, грэх Адама i Евы, патоп i iнш.)». Некаторыя вучоныя зблiжаюць легендарныя казкi не з бытавымi, а з чарадзейнымi.

Мiжнародныя паказальнiкi казачных сюжэтау таксама вылучаюць легендарныя казкi, падзялiўшы іх на некалькi сюжэтна-тэматычных груп: «Бог узнагароджвае i карае», «Прауда выходзiць наверх», «Чалавек на тым свеце», «Прададзены чорту». У слоўнiку ўсходнеславянскiх фальклорных тэрмiнаў легендарная казка вызначаецца як пераходны жанр ад рэлiгiйнай легенды, якая мае павучальна-тлумачальную функцыю, да жанру казкi, дзе фантастыка, звязаная з вобразамi Бога, Хрыста, святых, анёлаў, чарцей, народа, мастацкi помнiк, у якiм знайшлi своеасаблiвае адлюстраванне гiсторытя i духоўны свет беларусау, служыць пераважна асэнсаванню сацыяльна-бытавых адносiн i супярэчнасцей. Апакрыфiчныя сюжэты ў легендарных казках узбагачаюцца традыцыйяымi казачнымi матывамi, ды i сама распрацоука гэтьгх сюжэтаў вядзецца рэчышчы казачных традыцый, якія прадугледжваюць вызначальную ролю фантазii, выдумкi, займальнасцi i iнш.

Легендарныя казкi маюць устойлiвае кола сюжэтаў i тэм, адметную сiстэму вобразау, што падкрэслiвае iх спецыфiку, дае падставы вылучыць у жанравую разнавiднасць. Разам з тым, у залежнасцi ад напрамку распрацоукi гэтьгх сюжэтаў, анакрыфiчных у сваёй большасцi, легендарныя казкi могуць наблiжацца да сацыяльна-бытавых сатырычiгых твораў («Суддзя праведны») цi да iншых жанравых разнавiднасцей чарадзейiгых, авантурна-навелiстычiгых. Гэтыя творы, акрамя сваёй высокай мастацкай вартасцi, каштоўньыя тым, што своеасаблiва адлюстравалi вялiкi пласт сацыяльных i рэлiгiйных уяўленняў, спецыфiчнае, далёкае ад канона царквы, разуменне хрысцiянскага веравучэння, якое накладвалася на спрадвечныя язычнiцкiя вераваннi i вельмi часта падпарадкавалася iм. Разам з тым сярод iх ёсць казкi, сугучныя iдэям пакорлiвасцi, цярплiвасцi, непазбежнай Боскай кары i г. д.

Замацаваная ў мiжнародiгых паказальнiках казачных сюжэтаў класiфiкацыя легендарных казак падзяляе iх на пяць сюжэтна-тэматычных груп. Гэта схема, нягледзячы на недахопы, дазваляе сiстэматызаваць адпаведны матэрыялы i даволi поўна ахапiць яго. У параўнальным паказальнiку сюжэтаў усходнеславянскiх казак улiчана 130 сюжэтных тыпаў i падтыпаў беларускiх легендарных казак, з якiх 34 адзначана толькi ў беларускiм фальклоры.

«Бог узнагароджвае i карае»

У першай сюжэтна-тэматычнай групе «Бог узнагароджвае i карае» сюжэты многiх легендарных казак звязаны з вандраваннямi Бога па зямлi, у час якiх ён сустракаецца з рознымi людзьмi, трапляе ў розныя сiтуацыi, з’яляецца сведкам розных падзей i iх актыўным удзельнiкам. У многiх творах адчуваецца маралiзатарскi пачатак, сцвярджаюцца агульначалавечыя каштоўнасцi i маральныя устаноукi, значная частка якiх успрынята царквой i замацавана ў Старым i Новым заветах. Мяжа памiж уласна легендай i легендарнай казкай у гэтай групе твораў не заусёды выразная. Тыповая сiтуацыя шэрагу легендарных казак Бог у выглядзе старэнькага дзеда, жабрака шукае ў вёсцы хату, дзе б яго прынялi на ноч. У багацеяў ён сустракае чэрствасць, сквапнасць, непавагу, бедныя шчыра дзеляцца з iм апошняй лустай хлеба. Такiм чынам маральныя праблемы набываюць сацыяльную афарбоўку, але не перарастаюць у сацыяльны канфлiкт: Бог сам тут выступае суддзёй, злых i няшчырых карае, добрых узнагароджвае, калi i не ў гэтым жыццi, то раем пасля смерцi.

Да гэтай групы адносяцца легендарныя казкi сюжэтнага тыпу «Дзiвосны падарожны», варыянты якiх былi апублiкаваны Е. Раманавым, П. Шэйнам, У. дабравольскiм, М. Федароўскiм. У варыянце П. Шэйна «Багач i бедная удава» Бог разам са святым Юр’ем i Мiколай не знаходзяць прытулку ў багацеяў i спыняюцца у хаце беднай удавы, якая частуе iх. На наступны дзень Бог робiць дзiўныя i незразумелыя ў гэтай сiтуацыi чынкi: бочку з золатам пасылае багачу, а воўка пасылае з’есцi кароку ўдавы. Нават святыя не разумеюць логiкi паводзiн Бога i спрабуюць выратаваць карову ўдавы, замазаўшы яе лысiнку дзёгцем, але Бог зноў пасылае воўка з’есцi карову, якая пахне маззю. Калi ж Бог i святыя вярнулiся на неба, яны знайшлi багатыра ў пекле, а бедную ўдаву ў раю. Iдэя гэтай легендарнай казкi цалкам адпавядае рэлiгiйнаму веравучэнню: за пакуты на гэтым свеце чалавека чакае ўзнагарода на тым, так што трэба цярпець i голад, i нястачу, пакорна пераносiць усе выпрабаваннi лёсу.

Падобная зыходная сiтуацыя ляжыць у аснове сюжэтаў легендарных казак «Бог у гасцях» i некаторых iншых. Праз адносiньи да жабрака, старога нямоглага чалавека казках названых сюжэтных тыпаў выпрабоуваецца сапраўдная сутнасць людзей, iх дабрыня, здольнасць спачуваць людзям i дапамагаць iм. У гэтьгх творах Бог карае i ўзнагароджвае не толькi на небе: на поле багатага мужыка, які непачцiва адказаў яму, ён насылае недарод, а пачцiваму беднаму багаты ўраджай. Часам пакаранне не адпавядае ўчынку, i Боская справядлiвасць выглядае яўнай несправядлiвасцю, залiшняй жорсткасщо у адносiнах да людзей, праступкi якiх нязначныя, але закранаюць гонар Бога.

Казкi сюжэтных тыпаў «У багаццi праўды няма»

Казкi сюжэтных тыпаў «У багаццi праўды няма», «Грошы не прыносятаь шчасця», «Грошы з поту, слёз i крывi» i некаторых iншых асуджаюць багацце, сцвярджаюць, што яно робiць людзей чэрствымi, абыякавымi да чужой бяды, пазбаўляе спакойнага жьцця, прыносiць лiшнiя клопаты. Св. Мiкола, выпрасiшы Бога дазвалення зрабiць беднага мужыка багатым, бы пакараны тым жа мужыком атрымаў бiзуноу за тое, што пасля начлегу не спяшаўся на гумно малацiць.

Легендарнъiя казкi сюжэтных тыпаў «Дзiвосная малацьба» i «Дзiвоснае амаладжэнне» апавядаюць пра цуды, зробленыя Богам i святымi, i няўдалыя спробы селянiна паўтарыць iх. Казкi падкрэслiваюць дыстанцыю, якая iснуе памiж Богам i людзьмi, i паказваюць, што сякая спроба пераадолець цi праiгнараваць яе не толькi не дае нiякага плёну, але i караецца, прыводзiць да страт або нават за краты. Бог са святымi за начлег у селянiна павiнны iсцi малацiць, але робяць гэта своеасаблiва: спальваюць салому, а чыстае зерне застаецца на таку. Калi ж такiм спосабам спрабуе малацiць селянiн, ён спальвае не толькi увесь свой хлеб, але i хату з гаспадарчымi пабудовамi. Да сумiага вынiку прыводзiць таксама спроба каваля перакаваць старога на маладога, як гэта зрабi Бог. Варта адзначыць, што ў некаторых казках замест Бога дзейнiчае яго антыпод — чорт, якi спрытна вырабляе тыя ж дзiвосы, валодае аднолькавай цудадзейнай сiлай, што адлiостроўвае бытаваўшае ў народзе стаўленне да гэтьгх звышнатуральных сiл, замацаванае у прыказцы: «I Богу малiся, i чорта не гьтявi». Гэта думка адлюстравана ў казках-легендах «Баба ставiць свечку i Богу i чорту», а таксiма ў шматлiкiх анекдотах.

«Два вялікія грэшнікі»

Памянёнъiя вышэй творы сюжэтнага тыпу «Два вялікія грэшнікі» прыцягвалi увагу многiх даследчыкаў i пiсьменнiкаў. Аб iх пiсаў А. М. Весялоўскi, а ў 1928 г. Н. П. Андрэеў апублiкаваў вялiкi артыкул на гэту тэму, дзе шырока выкарыстоўвае шматлiкiя — да 50 запiсаў — рускiя, беларускiя i ўкраiнскiя варыянты. Створаны ў iх вобраз вялiкага грэшнiка ўвасабляе ўсе магчымыя злачынствы, якiя можа здзейснiць чалавек, усе ўласцiвыя яму заганы. У варыянце Шэйна пра яго гаворыцца наступнае:

«Такi грэшнiк, што не было таго граха, каб ён не саграшыў. Такi быў злодзей якога i свет не бачыў: ён i краў, i чыніў разбоi, губiў людзей без пакаяння... Нават на Бога забыся, — чорту душу запрадаў чараваў, калi краў, абарачваўся ваўкалакам, пушчаў маравыя паветры — i не было лiку яго грахоў». У двух варыянтах Федароўскага сярод самых цяжкiх грахоў называецца забойства разбойнiкам сваiх бацькоў. Стары пустэльнiк вызначае грэшнiку пакуту, сутнасць якой заключаецца ў розных пакараннях, фiзiчных выпрабаваннях. Часцей за ўсё ён павiнен насiць здалёк у роце ваду i палiваць ёй сухую галiнку да таго часу, пакуль яна нi зацвiце. Размова туг iдзе аб пакараннi разбойнiка, якi павiнен перанесцi i перажыць хоць нейкую частку таго, што цярпелi яго ахвяры i iх блiзкiя. Гэта, можна сказаць, першы i даволi прымiтыўны ўзровень правасуддзя, якi нечым нагадвае помсту цi бiблейскае «вока за вока».

У другiм варыянце М. Федароскага разбойнiк таксама ў якасцi пакуты павiнен насiць у роце ваду з Вiслы i палiваць сухую галiнку, пакуль яна не расцвiце. Носячы ваду ен сустрэў караля-чаранiўка, якi еў людзей, i забiў яго, пасля чаго i прыйшло збавенне. Тут ужо «разграшэнне» наступае не ў вынiку перанесеных фiзiчных пакут, а вынiку ўчынку, карыснага людзям, якiх ён пазбавiў небяспекi.

Больш паслядоўна i глыбока развіваецца гэта iдэя ў варыянце Шэйна: «разграшэше» грэшнiку прыносiць забойства войта, якi здзекаваўся з сялян. Дабро ў гэтай легендарнай казцы мае дакладны сацыяльны змест i накіравана на абарону сялян. Усе злачынствы грэшнiка не йдуць нi ў якое параўнагне з тым, што робяць з прыгоннымi сялянамi паны i iх памагатыя, таму забойства войта лiчыцца святой справай.

Шэраг твораў розных сюжэтных тыпаў накiраваны супраць злачынных i амаральных з’я i ўчынка. Пакаранне на тым свеце чакае тых, хто дрэнна адносiцца да сваiх бацькоў, а тым больш забойца бацькоў «3абойца бацькоў» i забойца уласных дзяцей «Мацi, якая спрабавала забiць сваiх дзяцей», «Пакараная дзетазабойца». Маляунiча перадаюць казкi пакуты паталагiчна скупых людзей, якiм i на тым свеце багацце не дае спакою.

Праўда выходзiць наверх».

Другая сюжэтна-тэматычная група легендарных казак у мiжнародных паказальнiках мае назву «Праўда выходзiць наверх». Гэтыя творы iстотна адрознiваюцца ад тых казак, якiя малююць праўду i крыўду персанiфiкаваных вобразах i спрабуюць даць адказ, як лепш жыць i як трэба жыць — праўдай цi крыўдай. У нашым выпадку тэматыка разглядаемых легендарных твораў больш вузкая, яны даводзяць, што ўсе ўчынкi людзей рана цi позна становяцца вядомымi, i за iх чалавек павiнен несцi адказнасць.

Найбольш вядомы з гэтых твора казка «Дзiвосная дудачка», варыянты якой апублiкаваны ў зборнiках Е. Раманава, У. Дабравольскага, Я. Карловiча, Ул. Вярыгi, М. Федароўскага i iншых выданнях. Хоць казка адносiцца да легендарных, яна ўвабрала ў сябе рысы iншых твораў, перш за ўсё чарадзейных. Важная роля тут належыць незвычайнаму прадмету, дзiвоснай дудачцы, якая раскрывае тайну. Сюжэт казкi нескладаны: тры сястрычкi пайшлi ў лес па ягады старэйшыя гуляюць, спяваюць, малодшая старанна збiрае i назбiрала поўны кошык; старэйшыя яе забiваюць, а ягады дзеляць; на магiле вырастае явар, з якога прахожы робiць дудачку; дудачка расказвае пра забойства.

У казках гэткага сюжэтнага тыпу высвятленню праўды садзейнiчаюць птушкi. У творах прысутнiчаюць як зааганiчныя, так i сацыяльныя матывы. Характэрная ў гэтых адносiнах легендарная казка «Як Мiкола i Петр лашадзей на Украiне закуплялi», якая мае падзагаловак «Адчаго гэта кукушка толькi да Пятрова дня крычыць, а варона круглы год крычьщь». У казцы дзейнiчаюць тыповыя для гэтай жанравай разнавiднасцi персанажы — святыя Мiкола i Пётр, якiя былi пасланы Богам закупляць на Украiне коней, але прапiлi грошы i вымушаны былi красцi два табуны. Тут удала выкарыстана гукаперайманне. На пытанне Бога, цi куплялi святыя коней, варона крычыць: «Укра-алi, укра-алi», а лжэсведка зязюля выгароджвае iх: «Госпадзi, яны купiлi, да ку-у-пiлi, да ку-у-пiлi, да ку-у-пiлi!» , хоць праўда туг выяулена, яна не прымаецца, а падтрымку знаходзiць лжэсведка. Пётр i Мiкола кажуць: «Вот ты (кукушка) кукуй толькi да Пятра, там табе далей свабодна; а вы сарока i варона, што сказалi нiправiльна — вам цэльаы год какуваць: ня будзiць вам роздыху нiколi».

У казках сюжэтнага тьшу «Залатое страмяно», галоуным героем з’яляецца кемлiвы бядняк. Ен нагадвае персанажа сацыяльна-бытавых i авантурна-навелiстычных казак — «рабiць лянiцца, красцi баiцца, папрасiць не пасмее» — i iдзе да Бога, каб той сказау, чым яму займацца: «Цi чытаць, цi пiсаць, цi з гаршкоу хапаць?» Бог праз св. Юр’я, якi узяуся перадаць просьбу селянiна, вызначае яго занятак: «А няхай круцiць ды матае i душу пiтае». У дэлейшым дзеянне казкi развiваецца па канонах навелiстычаых твора.

Невялiкая сюжэтна-тэматычная група легендарных казак малюе чэлавека на тым свеце, дзе ён павiнен трымаць адказ за усе добрыя i дрэнныя учынкi, якiя зрабiў пры жыццi. Крытэрыі ацэнкi паводзiн казачных персанажа у асноньгм супадаюць з агульначэлавечымi нормамi маралi. Пакарання заслуговаўюць людзi сквапныя, жорсткiя, багацеi, пляткары, лайдакi, п’янiцы, распуснiкi; выратоўваюцца ад пякельных пакут тыя, хто спачуваў людзям, дапамагаў iм, рабiз дабро.

Паводде некаторых легендарных казак, з пекла можна выратавацца, напалохаць чарцей тым, што тут будзе пабудавана царква, каваль. Добра сябе адчуваюць у пекле п’янiца, салдат, каваль. Трапiўшы ў рай, салдат не знайшоу там нi тытуню, нi гарэлкi, не чуў спева, засумавау i пайшоў шукаць больш вясёлага месца, якiм аказалася пекла.

«Чалавек на тым свеце»

Да сацыяльна-бытавых наблiжаюцца легендарныя казкi сюжэтнага тьшу «П’янiца уваходзiць у рай». У казцы выказана думка, што i там, наверсе, дзе падводзяцца вынiкi чалавечага жыцця, не заусёды пануе справяддiвасць. П’янiца, якога святыя не гiускаюць у рай, выкрывае Пятра, Паула у тым, што яны здрадзiлi Хрысту, але Знаходзяцца у раю. Ён жа папракае Іаана Евангелiста, што той не прытрымлiваецца напiсанага у Евангеллi «Стукайне — i адчыняць вам, прасi ця — i атрымаеце». «Я часа два стаю i стучу, а мне нi атвараюць» — жалiцца п’янiца, якi прысаромеў святых i трапiу у рай.

Сатырычныя вобразы святых угоднiкау уласцiвы i iншым легендарным казкам, напрыклад творам сюжэтных тыпау «Святыя i Бог у чорта у бровары», «Помслiвы святы», «Святы помсцiць сыну жанчыны, якая яго пакрыўдзiла» i iнш. Святыя тут намаляваны як звычайныя людзi, не пазбауленыя розных недахопаў, здольныя на дрэнныя ўчынкi. У iх мы не знойдзем сцiпласцi, пакорлiвасцi, дабрынi, яны фанабэрыстыя i помслiвыя, спрачаюцца памiж сабой, хто з iх лешпы, а церпiць ад гэтых сварак мужык.

Своеасаблiва адлюстравана у легендарных казках барацьба памiж сiламi дабра i зла за чалавечыя душы. Сiлы зла увасоблены ў вобразе чорта, якi спакушае людзей, ставiць iх у такiя умовы, калi яны вымушаны згадзiцца на яго прапановы.

У пастку чорта трапляе чалавек, якi парушае агульнапрыiнятыя нормы i п’е нагбом з крынiцы, рэчкi, вядра, што асуджаецца народным этыкетам. Нячысты хапае яго за бараду i прымушае аддаць тое, што дома не пакiну — нованароджанага сына. Селянiн, воз якога разам з канём уграз у багну, вымушаны звяртацца па дапамогу да незнаёмага, якi аказауся нячысцiкам i таксама патрабуе аддаць яму тое, што дома не пакiну. Але найбольш часта у легендарных казках чорт спакушае людзей грашыма.

У легендарных казках гаворыцца пра яшчэ адзiн вельмi небяспечны шлях трапiць у сецi нячысцiка — праклён бацькоу, наумысны цi выпадковы, па неасцярожнасцi, у адрас сваiх дзяцей.

Дзейным сродкам вызвалення ад нячыстай сiлы ў легендарных казках з’яуляецца малiтва i крыж. Выратавацца ад яе можна адстаяушы тры ночы у царкве з святой кнiгай, якая абараняе чалавека ад чарцей. Але i чэрцi могуць праявiць мiласэрнасць i спагадлiвасць. Мацi, якая шукала свайго запрададзенага сына, сустракае яго на рабоце ў чарцей i разам з iм адпрауляецца у пекла. Там яна просiць «старшага»:

«Я яго, — кажа, — гадавала, пелянала, а цяпер на старасць уцехi не маю», i той адпускае яе разам з сынам.

Цiкавае разуменне месца рэлiгii жыццi людзей выказана у легендарных казках сюжэтнага тыгiу «Лянiвы жанiх для стараннай дзяўчыны». Святыя прапануюць даць працавiтаму хлопцу за жонку працавiтую дзяўчьну, а таксама звесцi ў адну пару лайдакоу. Iм катэгарычна пярэчыць Бог, i яго аргументацыя заснавана на перакананнi, што да рэлiгii звяртаюцца перш за усё людзi, якiм цяжка жыццi, якiя не могуць пераадолець розныя нягоды: «Дуракi вы, дуракi, як я пагляджу, — кажа святым Бог у адказ на iх прапанову. — Калi б я так дзелау ды й так злучау, як вы гаворыця, лiодзi i пра мяне i пра вас бы забылi. Рабацягi б усё самi пападзелалi, i Бог бы iм нiколi не панадабiуся, а лянiвы ды глупы i подауна на Бога не успомняць, а вот як злучу я разумнага з глупай, а глупага ды й з разумнай i пойдуць яны мяне божкаць i божкаць. Паглядзiць, паглядзiць разумны мужык на глупую жонку, во i скажаць: «Божанька мой, Божанька, луччы б я цi утапiуся, цi удавiуся, чым я з такой ажанiуся...» Здзелай я па-вашаму, па-глупаму, людзям бы нi Бог, нi святыя не нада былi».

Што ёсць сапраудная вера, што такое святасць i грэх, адносiны да царквы i царкоунай службы i iншыя пытаннi рэлiгiйнага жыцця прама цi ускосна закранаюцца у казках сюжэтаых тыпау «Праведнiк i чорт у царкве» i «Прасцецкая малiтва». Аб распаўсюджаннi казак сведчаць публiкацыi у зборнiках У. Дабравольскага, П. Шэйна, А. Сержгтутоускага, К. Машьиньскага i ў iншых крынiцах. У гэтых творах сцвярджаецца думка, што праведнiк не той, хто ходзiць у царкву i молiцца па кнiжцы, а той, хто не робiць людзям лiха, жыве па справядлiвасцi, мае Бога у сваiм сэрцы. Вобраз такога чалавека i намалявааы ў казках. «Так жыу адзiн чалавек, што ня умеу па-пiсьменнаму Богу малiцца i у цэркву нiколi не хадзiу, а угодны быу Богу, бо добрай душы быу чалавек».

Знешняй набожнасцi, малiтвам па кананiчных тэкстах, рэгулярнаму наведванню царквы легендарныя казкi супрацьпастауляюць багацце чалавечай душы, якая заусёды адчынена i для людзей i для Бога як увасабленне дабра i справядлiвасцi на зямлi.

Глыбiня думкi гэтых легендарных казак, мастацкая выразнасць прыцягвалi да iх увагу даследчыкаў i пiсьменнiкау, сярод якiх у першую чаргу трэба назваць Л. М. Талстога. У адным з яго апавяданняў «Тры старцы» не толькi творча выкарыстаны сюжэт народнага твора, эле i яго iдэя, якая была сугучна уяуленшо пiсьменнiка аб тым, што iсцiна, «духоуная прауда» — уласцiвасць душы чалавека, што не малiтвах яго святасць, а у рэальных справах i чынках.

Легендарныя казкi — своеасаблiвыя творы, якiя адлюстравалi важныя бакi духоунага жыцщi, характэрныя для пэунага гiстарычнага этапа рысы светапогляду працоуных, iх успрыняцце i разуменне хрысцiянскага веравучэння, хрысцiянскай маралi. Па сутнасцi, толькi у гэтых творах ды ў духоўных вершах так непасрэна i глыбока закранаюцца тэмы, якiя з распаўсюджаннем хрысцiянства набывалi ўсё большую актуальнасць, але не знаходзiлi мастацкага ўвасаблення ў iншых жанрах фальклору. Натуральна, марна было б шукаць iдэйнага адзiнства гэтых твораў, але пэўныя тэндэнцыи ў iх можна прасачыць. Iмкненне да сацыяльнай справядлiвасцi, асуджэнне розных амаральных, асацыяльных учынкаў як граху, разуменне святасцi як дабрачыннасцi, добрых спраў, накiраваных на карысць люДзям, прысутнiчаюць у большасцi разглежаных твораў.