Шкрімні философиялы кзарастары

Заттар (денелер), процестер болмысы

Тарихи трыдан келгенде адам ызметіні, мір тіршілігіні негізі – табиат заттары мен табии процестер. Бірінші табиат ол адамзата дейін пайда болан, адамдарды санасынан тысары жне туелсіз мір среді. Ол теіздер, мхит, ормандар, ауа, жер, т.б. Кейін адам Жер табиатына уатты да ке рекет етуші болып табылады.брын табиатта мір срмеген, адамдар ндірген заттарды, процестерді, жай-кйлерді ттас дниесі пайда болды. К. Маркс оны «Екінші табиат» деп атады. «Екінші табиата» жататындар: йлер, материалды заттар, адам ойлап шыаран сімдіктер жне тірі организмдер (табиатта кездеспейтін). Ол жасанды табиат. азіргі заманда «екінші табиат», зі «бірінші табиатты» туындысы болса да, басымды болды.

Адам болмысы

Адам болмысы екіге блінеді: - Адам тікелей жанды, наты кісі ретінде мір среді. Оны стіне адамны мір сруіні табии алышарты - оны денесіні мір сруі. Яни адам, е алдымен, «сйек пен еттен жаралан пенде». Сонда адам денесі – табиат блшегі. Денесіні болуы адамды шектеулі, ткінші жан иесі етеді. Ерте заманнан адамдар з мірлеріні затыыны лаю ммкіндіктерін іздестірген. Аылшын биологтарыны айтуынша, барлы жадайлар жасалса, адам денесі бір мы жыл мір сре алады. мір лаю шін не керек? Біріншіден, адам денесіні тіршілігін амтамасыз ету ажет. Екіншіден, адамны е алашы ыы з мірін сатаумен, адамзатты аман-есендігімен байланысты. шіншіден, жаа организм ретінде адамдар тым уалаушылы задарына баынады, мны жойып жіберуге немесе жоа шыаруа олар дрменсіз. Тртіншіден, философия адамны денесі жне оны ынтызарлыы, уаныш – реніші, психикалы жай – кйі, ойы, мінез – лы, ерік жігері, іс – рекеті, бір сзбен айтанда, арасындаы байланысты немі іздестіреді.

Рухани болмыс

Рухани болмыс сана мен санасызды процестерін амтиды. Рухани болмысты шартты трде екі лкен топа: жеке кісілерді мірлік ызмет – тіршілігінен бліп алуа келмейтін (дербестенген руханилы) жне кісіден тысары мір сретін, басаша айтанда, объективтендірілген (дербестенген емес) руханилыа блуге болады.

Бірінші жадайда адам сананы кмегімен сырты дние туралы ойлайды, оны бейнесін туызады (санасызды процестер, тіл мен сана, тіл мен ойды байланысы). Екінші жадайа жататындар – кітаптар, сызбалар, жобалар, ескерткіштер, идеялар, ойлар, музыка, т.б.

Леуметтік болмыс

леуметтік болмыс та екіге блінеді: тарих процесінде жекеленген адам болмысына жне оам болмысына. Жеке адам тек ана оамда мір сре алады. Ол бір лта, тапа кіреді, бір мемлекетте трады, тарихи процестерге атысады. оамды болмыс жадайлары мен мдделері арасындаы айшылытар туады. оам нерлым жоары дамыан сайын ондаы алуан саладаы прогресті жоарылату арыны бараны, таптарды, жеке адамдарды жоары саналылыына, леуметтік белсенділігіне, яни субъективтік факторлара тікелей байланыстыын байаймыз.

“Болмыс” ымы- оршаан лемдi философиялы трыдан танып бiлуде е ежелгi, негiзгi жне е маызды категорияларды бiрi. Болмыс тсiнiгiнi ары тбiрiнде “болу”, “бар болу” деген маынаны жатаны аартуа болады. Бл тсiнiк адамны айнала оршаан ортаны бiрттас (онда адам да, заттар, процесстер мен былыстар да з орыны табады) лем есебiнде танып-бiлуге мтылуынан туындаан.

Болмыс туралы ой толау- дние “бгiн бар”,”осында бар”,”осылай бар” деген арапайым тiндермен шектелмейдi. Себебi дл осы арада дниенi “ткенi мен ертеi андай”,”осында бар болса, баса жерде де, барлы жерде бар емес пе?” деген сратар зады трде туындайды. Бл сраа бiр ф-р-дние ткiншi емес, рашан болан,бола бередi деп тжырымдайды. Екiншiлерi- дние бар жне бола бередi, бiра еiстiкте де, уаытта да бастамасы мен аыры бар деп крсетуге тырысты. Осындай ой-толамдар дниенi мiр срiнi тратылыы мен ткiншiлiгi туралы пiкiрлердiн зара арама-айшы болуына келдi: 1) Парменид (б.з.б.6-5, Элей мектебiнi негiзiн алаушы, дниенi тпнегiзi от жне жер деп есептедi, е бiрiншi болып болмыс пен сана араатынасын талылады, екеуiн пара-пар деп тсiндi, “Табиат туралы”) болмыс пен бейболмысты арсы ойды. Болмыс-бар болу, мiр сру, одан баса ештене жо. Ол бiрттас, траты, озалмайды, шексiз, мгi. Ал,жо болу-болмыссызды, ол наты емес, иллюзиялы, сондытан да оны айтып-тсiнуге де, тануа да болмайды. 2) Парменидтiн замандасы Гераклид (Эфес аласыны трыны, стихиалы материалист, диалектиканы негiзiн алаушы, брiнiн бастамасы от дедi, оны бре ажеттiлiктен туады “дниежзiлiк логос” деп атады, “крестi” барлы арама-арсылытарды атасы,”Табиат туралы”-фрагменттер)- керiсiнше, болмыстын басты белгiсi оны озалыста жне здiксiз дамуда болуы дедi. “Бiр зенге екi рет кiруге болмайды”, “Брi де згередi, брi де аады” деп йреттi. iра екеуiде, болмысты мн мен байланыстырады, оны заттарды басты мiр сруi, наты лемнi бар болу жадайы деп тсiндi. Мны, “затты” онтология деп айтуа болады.

3) Платонда (б.з.б.427-347) болмыс дегенiмiз- мндiлiк мiр сретiн, згермейтiн сана тектес рухани идеялар дниесi. Идеялар- заттар мен былыстарды тп негiзi, оларды мiрге келтiрушi, олар мнгi, объективтi, материалды емес, кеiстiк пен уаыта туелсiз. Идеялар сезiмдiк тжiрибе арылы танылмайды, тек аыл-ой арылы танылады. р сезiмдiк затты масаты- идея, р зат сол идеяны алпы, моделi. Ал заттар ткiншi, пайда болады, тозады, ледi, яни шынайы болмыс емес, бар боланы идеялар дниесiнi кгрт бейнесi.

4) Жаа заман ф-да болмыс категориясы “субстанция” категориясымен тенiстiрген, болмысты бiртектiлiгiн бiлдiретiн, жойылмайты, згермейтiн субстрат, болмысты негiзi. Бiр ф-да ол-материалды, екiншiлерiнде-идеалды, ал шiншiлерiнде- материалды да, идеалды да. Мысалы, Д.Беркли (1685-1753, ал. ф-фы, субъективтi идеализм кiлi, Ирландияны бiр аласында епмскоп болан, дiн дi дйектеп, материализм дi терiстеуге тырысты, тек рухани болмысты мойындап, универсалилердiн реалды мiр средi деген жне абстракциялы ымдар идеясына арсы шыты) брiнiнi негiзi- рухани субстанция дедi, рух- брi оан туелдi, онда брi де мiр средi, озала алса озалады. Барлы табии былыстарды тп негiзi. Ал, материя млдем жо, йткенi оны адам сезе алмайды.

Ал, Спиноза шы (1632-1677, нидерланд ф-фы, Амстердамда туып скен, мат-ка мен жаратылыстану ылымдарына ызыушылы танытты, геометриялы тсiлге сйенiп лемнi жалпы бiрттас, ядросы табиат пен дайды лесiмдiлiгi болыа табылаты, картинасы алыптастыруа тырысты; бiлiмнi ш трiн- пiкiр,тсiнiк жне интелектуалды интуиция деп, субстанцияны атрибуттары мен модустар туралы теорияны жасады; леуметтiк ф-да еркiндiктi саналы ажеттiлiк ретiнде жне оамды келiсiмдi жатады. “Этика”, “Дiншiл-саяси трактат”) наты бар дниенi негiзi жалыз ана, туелсiз, з алдына жне зi зiнде мiр сретiн материалды субстанцияны мойындады. Сонымен, атар Спиноза субстанцияны даймен йлестiредi, бл- зiн зi тудыраты тотальды Табиат.

5) азыры заман ф-да болмыс категориясы р трлi талыланады. Феноменология (Гуссерль) болмыс- сана арылы танылаты заттар болмысы, мннi идеалды болмысы. Герменевтика да болмыс- бл интерпритация, р трлi талдау, йткенi болмыс адама тек болмыстытсiнде ана танылады. Экзистенциализм де, болмыс- адамны зi, оны днедегi болмысын айымдау, адама тiкелей тiршiлiк ету ретiнде берiлген.

Болмыс мселесiн р трлi талылау, болмыс ымыны кедiгiне жне абстрактiлiгiнен туады. Шынында да болмыс категориясы адамны жне оны оршаан лемнi е маызды асиеттерiн бейнелейдi.Болмыс сзiнi р трлi маынасын аартуа болады: а)болмыс- адамны санасынан туелсiз, тысары мiр сретiн объективтi, материалды дниенi бiлдiредi; в) болмыс-барды брiн, мiр сретiннi барлыын-материалды дниемен оса рухани дниенi де амтиды; с) болмыс- бар болуды, мiр срудi айындап белгiлейтiн, реалды дниенi барлы трлерiн амтитын ке ауымды философиялы ым.

 

 

Шкрімні философиялы кзарастары

аза халыны философиялы – оамды ой пікірлерін зерттеу ХХ асырды басынан ола алынды. Біра бл зерттеулерде сыаржа кзарас басым. Ол кезде оамды ойды алыптасуын тапты трыдан арастырды. Бл баыт, рине, ылымны объективті дамуына кері серін тигізді. Барлы даналыты батыс ойшылдарынан, басадан іздеген кезде лтты философиялы ой - пікірлерді тарихына кз жіберуге стемдік еткен тоталитарлы жйе ммкіндік бермеді.

Ежелгі заманнан мір сріп келе жатан тркі тайпалары негізінде алыптасан іргелі халытарды бірі аза халында зіне лайыты бай рухани мрасы бар. Соны негізін философиялы ой тжырымдар рады.

Дниеге шынайы кзарас, дінді тану жне баса да еркін ойлау процестерін, моральды мселелер мен адам туралы ілімдерді здері мір срген оамды ортаа лайыты алыптастырды.

Аындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен олбасшылар, билер мен серілер здері мір срген заманны объективті былыстарын р трлі дегейде тжырымдап крсете білді. Осыны барлыы аза халыны философиялы ойлау жйесіні негізін алайды.

азаты рухани мдениеті мен зор лес осан ойшылдарды бірі - Шкрім дайберділы. Шкрімні философиялы кзарасы - лтты философияны алыптасуына зор ыпалын тигізген былыс. «Трік, ырыз, аза м хандар шежіресі», «Мсылманды шарты», «ш аны» аталатын ебектерін, поэзиясын гуманистік жне адамгершілік мраттарды, демократиялы аартушылы идеяларды уаыздаан мра деп баалау керек. Шкрімні философиялы ойларында зі мір срген дуірді оамды кріністері, аыл – ой ізденістері, таламды тжырымдары із алдырды. Ол аза оамыны рухани суіне кмектесуді, жастарды ылым – білім, нерге баулуды мрат ттты.

лы ойшыл, гуманистік айшылыа толы оамда мір срді. Шкрімні дниеге, мірге, табиата, сан – сала былыс кріністерге, дінге кзарастарында кейбір айшылытар кездескенімен, ол ешашан дінге берілген фанатик, барлыын жоа шыартып пессимист болан емес. Шкрім кбінесе рационализмге, деизмге бейім болды. Бл философиялы баыт бойынша дниені жаратушы бір кш бар дегенді мойындау, оны длелі табиатты жарасымдылыы, озалысы, мірде аиат, шынды, білім – ылым, аыл мен сезім дамуы арылы іске асатынын, адамны болмысты танып білуі адам зін - зі жетілдіру арылы жзеге асатынын тсінуге болды.

Шкрімні лирикалы шыармаларыны басты бір ерекшелігі ойшыл, философ болуына байланысты. Оны лирикасында кіл кйі, ішкі сезім серлері, махаббат таырыбы да елеулі орын алан. Алайда, Шкрім лирикасында сыршылдытан ойшылды басым, философиялы сарын кшті. Шкрімні ойшылдыыны, аындыына тн флсафашылдыыны сыры не десек, бл алдымен, рине оны ойыны керемет логикалы уаттылыынан туан. Сонымен атар ол кп ізденіп, те кп оыан. азаты белгілі аын, жыршы – жырауларымен атар ары – бергі трік аындарыны, шайырларыны, араб, парсы, орыс жне Батыс аындарыны шыармаларын те жасы білген. Тарих, философия, дінтану, психология, шыыстану, тріктану, салаларындаы трік тіліндегі, орыс тіліндегі, араб тіліндегі ылыми ебектерді за жылдар жалыпай оып, ыруар малмат жиан, жан – жаты энциклопедиялы білімі бар лама оымысты, дана адам болан.

Шкрім аза поэзиясында философиялы лириканы брын ріс алмаан жаа трлерін алыптастырып, бл салада лкен жаалы тапты. Ойшыл аын адамны аыл парасатына айрыша зор мн береді. Ол адамны сезу, сезіну, дние болмысты, мір былыстарын сезім арылы абылдау, серленгіштік абілет пен не нрсені болсын ішкі сырын кзге крінбейтін, олмен стауа келмейтін нрселерді асиет – сипаттарын, оймен, аылмен, логиканы кшімен танып – білу абілетіні арасын ажыратып, болмысты, дниетану мен моральды негізгі аылы деп санайды. Аыл, парасатты аыл андай да нрсені, былысты дрыс тсініп баалауа, а–араны айыра білуге ммкіндік береді. Сондытан, «аылмен сыналмаан іс болдырмау» деп тйіндейді.

Дниетанымны, ылымны да негізгі тірегі - аыл–ой, ойлау абілеттілігіні уаттылыы, ой – тжырымдарыны логикалы исындылыы деп санайды. Бар ылымны тп атасы – таза аыл мен ойлану.

Шкрім ойлау, ойлану деген ыма лкен мн береді, оны мір – болмысты, дниені ажап сырларына тере бойлау, не нрсені болсын аылмен сынап, ып – тсіну маынасында алып арайды.

Шкрімні дниені, жаратылысты озаушы кші, адам міріні, тіршілікті мні мен сыры, жан мен тн секілді мселелерді ылыми ым тсініктермен штастыра толайтын философиялы ледері з алдына бір таырыпты арна болып алыптасты.

Аынны діншілдігі, жаратушы Аллаа сенімі, оны ойшылдыымен жаласып, дниеге кзарасындаы бірлік – бірттастыты танытады. Шкрім дниедегі «сансыз кереметті кім жаратса – туірі сол» дейді. Тіріні іздеу, жаратан Аллаа сену – аиатты іздеу, сол арылы «е тпкі жаратушы – мінсіз ие» деп тйіндеуінен айын аара аламыз.

«Тау бойындаы ой» деген леінде дгеленген жерді кнді айналып жретінін кзбен кру арылы емес, ойлау, топшылау арылы аныталан дегенді айтады.

«Ей, жастар, алай десек, бл дние» деген жне баса да леінде Шкрім дниеде тааларлы жне те кп, алайда брінде де задылы, исын бар деген пікір айта келіп, «себебі тойымдыны ісі толы» дейді. Яни, бдан дниені кереметтігі шексіз болса, жаратушыны діреті те шексіз деген маына туады. Шкрімні философиялы ледері ой тередігі, пікір сынылыымен, танымды жне моральды адамгершілік мселелерін штастыра, білуімен оымысты аынны нерпазды тласына сай интелектуалды сипат алан.

Шкрім философиясыны негізгі зегі - адам. «Адамны мні – оны дниені танып білуінде, ол тек адама ана тн нрсе», - дейді.

Шкрімні философиялы ой сараптауын «ш аны» трактатынан круге болады, ол зерттеушіні 28 жылды ебегіні орытындысы. «ш аны» аза халыны тарихи тадырына лкен згеріс келген жылдары жазылан. Бірінші орыс революциясы, бірінші дниежзілік соыс, апан, азан революциялары жне таы да баса оиалар аза жеріне кп серін тигізді. Осы жадайлар Шкрімді немрайлы тыныштыа алдыра алмайды. Халы туралы толаным болашаы ойшылды иналдырып, осы тоыраудан шыу жолына итермеледі.

мірді мні не? – деген срапен ол кне ойшылдара сонымен оса жаа дуірді діни жне философиялы дебиеттерінен ізденіп, зіні философиялы ойыны тередігін крсетеді.

Шкрім «ш аныта» Аиат деген не? деген сра ояды. Оан зі «адам аиатты аыл – ес кзімен кріп, абылдауы керек. Аиат - рбір адамны жанында болады не ол зіндік мір среді» - деп орытынды жасайды. Жанны е негізгі ажет ететіні – ждан. «Адамны нысап, ділет, мейірім – шеуін осып, мсылманша айтанда, ждан, совесть орысша айтанда совесть бар» дейді.

Шкрім ар – ждаы адамгершілік этикалы жаынан ана емес, оны философиялы категория, лем рылымыны негізгі болатын субстанция ретінде жоары арастыран.

Ол адамны рухани суіне мыты тірек болатын ш аныты атайды: Бірінші – мгі згерістегі Универсумда барлыына себепші жаратушы ие. Екіншісі – бл жаратушы барлы тірі мен тірі емеске жан береді, адам лген со, одан рі тазарып, жоарылайды, здігінен мір среді.

шіншісі – жанны жоарылап, тазаруы шін адам ждана сай арлы мір сруі керек. Шкрім адамдарды осыан шаырады.

Шкрім – эпик – аын. Бл саладаы Шкрім кзарастары лы аартушы Абай идеалымен ндес, зектес, олай болса орысты лы жазушы – демократтары Белинский мен Чернышевскийді пікірлеріне сйкес. Шкрімні кптеген шыармалары дептілік, мораль мселесін сз етіп жастара аыл – кеес, сиет трінде айтылады да, патриархалды, рушылды салт пен нанымдар сыналады.

Оу, аарту, білімділік, мдениеттілік, аыл, абілетті жетілуі – адамзат тртібіні сипаты мен имыл рекеттерге аын аяусыз соы беріп, халыты мденипрогреске, ылым мен нерді дамуына сйкес рекеттерді лгі трарлы е асыл моральдік азына деп арастырады. Яни, брыны бар ой, идеяларды толытыра, зіндік мнермен жырлай отырып, аын сана пікірлер айтады. Филоссофиялы ой- ияла берілуі, мірді жеке фактілерін ала отырып, тйіндер жасау – оны философиялы лирикасыны деніне тн.

Шкрім бойынша, Кеістік пен Жан ымдары макро жне микро арыштарды пайда болуыны негізі болып табылады. Сондытан да философ боламыз бл екі ымдарды бірінші сатыа ояды.

Уаыт пен сезім нтижесінде Аыл ой мен Кн жйесіні алыптасып, дниеге келуіне жадай туады. Біра та Аыл ой мен Кн жйесі екі арышты жйеде де маызды роль атарады. Сондай – а Шкрім соы екі ымдарды ерекше баалайды. Себебі екі арышты жйелер соы ымдара тікелей туелді екендігі баршамыза аян.

Шкрім жаратылысты негізін жан, сезім жне аыл райды деп пайымдайды. «Жан» мен «тн» проблема ретінде лемдік философияда сонау ерте замандардан гіме болып келеді. Бл проблема тірегіндегі ой – пікір, талас ешашанда наты шешімін таппай келген сратар болып табылады. лемні басты жмбаы адам болса, оны немесе оан атысты жан проблемасы, жана атысы тн проблемасы лі ашан келер рпаты ой таразысына тсе бермек. Демек, заман тсінігіне орай айтылатын бндай ымдар лі талай згеріп – былатынын философ ылымдар да наты айта алады.

Жан мен тн дегенде, алашысына араанда соысы тсінікті. Жан деген жо дейді материалист алымдар. Олар шін жан метафора. Кей физиолог алымдар жанды ан айналымы деп тсіндіреді. Онда бізге жанды ойды мойындамайды, жанды азір психология ылымы з предметіне айналдыран. Бізді айтпаымыз, жанны барлыы, оны Платон субстанция дейді. Яни жан бар шынды, біра кзге крінер материалды шынды емес. Мселені крделігі жне иындыы сонда.

Абай хайуанда бар жан мен тн дейді. Ибн Сина сімдік жаны, хайуан. Демек, Шкрім дайберділыны дние танымындаы жан жне тн проблемалары дегенде сзді бл мселелер туралы тынан бастап отыранымыз жо, гімені жаластыру. Шкрім де жан мен тн туралы айтылан мол ойларды жинатап аиатын саралауа тырысан.