Аристотель философиясы: “материя” жне “форма” тсінігі, мн жайлы ілімі Аристотельді таным теориясы.

Нді философиялы ойларыны негізгі аидалары. Оларды негізгі мектептері Бізді жыл санауымыздан ш мыдай жыл брын Ежелгі нді жерінде ауымды оам ыдырап, оны орнына лды оам алыптаса бастады. Осыан орай ежелгі нді оамы 4 кастаа блінді: Брахмандар- абыздар,ой ебегі;Кшатрийлер-скербасылар, скери ызмет;Вайшьилер-ауатты шаруалар, алуышаруашылы,ол нер,ауыл шаруашылыы; шудралар-шаруалар,ара жмыс ызметін атарды. Ежелгі нді оамыны осы даму кезеіне сай философиялы кзарастар да алыптасты.Олар негізі нді мдениетіні ескерткіші Ведаларда жинаталан. Ведалар 4блімнен трады:1.Самхит-дайлара арналан гимндер жинаы;2.Брахман-самхитті тсіндіретін мифологиялы нгімелер;3.Араньякта-брахмана тн ритуалды орнына дайларды іштей сыйлап рметтеу;4.Упанишадта-дстрлі варналарды бір-біріне арсы оюдан грі, оларды арасындаы айырмашылыты е жоары білім арылы жоа шыаруа болады деген идея.Оны басты тезисі Брахмандар туралы. Ал одан барлы заттар дамып скен. Брахман екі трлі болады:1.озалмайды, біра жойылып кетуі ммкін;2. лмейді,озалыста болады,аиат.Кейде брахманнын орнына Атман ымы арастырылады.Ведалар негізінде алыптасан ф- ілімдер сол Ведаларды беделін мойындау-мойындамауына байланысты ртрлі баыттара блінеді:жайнизм,буддизм, даршандар,чарвактар-локаяттар,санкхьчя т.б.Жайнизм-(жина-жеімпаз).Сиддханта деген кітапта негізгі ф- кзарастары жазылан.Жаинизм сансара,кармаа,мокшаа сенеді. Басты масаты-асірет деп тсінген мірден азат болу. Жайналарды пікірінше, лем біріні стіне бірі орналасан кп абаттан трады. Тменгі екі абатта-жер, келесі абатта-дайлар,ал е жоары абатта-дайлара саан джиндар орналасан. Шынында,жайналарды пікірінше дай жо, оны бар екендігі туралы келтіріліп жрген длелді брі ате,сондытанда дайа емес,24улиелер мен джиндара сену керек.Жайнизм кейінірек келе дигамбар жне шветамбар деген екі сектаа блінді.Буддизм-бл ф- аымны шыу тарихы принц Сиддхарта Гаутаманы есімімен тыыз байланысты. Буддизм ілімі бойынша, мір-асірет.Адам андай сатыда трса да лімнен,кріліктен,аурудан тыла алмайды. Оан дайа щалан рбандыта кмектесе алмайды. асіреттен тылу шін сансардан,ни жаннын бір денеден екінші денеге туінен азат болу.Ол шін адам 4трлі аиатты білу керек:1.мір-асірет;2-асіретті пайда болуы туралы аиат;3.асіретті пайда болу себебі;4.штарлытан тылу жолдарын білу.Бізді дуірімізге дейінгі ІІІ буддизм Индияны ресми идеологиясы болды.Кейінірек келе,ол дінге айналып кетті.Локаята-(лока-айма,ел,мір) Локаяттар Веда ілімдерін жоа шыарады. Осы трыдан Веда дінін,оны беделін,ілімдерін сына алады.Оларды ойынша,Веданы дінбасылары халыты алдап, соны арасында байып жр.Локаяттарды пікірнше дене лгеннен кейін жан да мір срмейді.лемдегі барлы денелер махабхут деп аталатын 4тпнегізден трады:ауа,от,су,жер.Локаяттар мірді мні баытта. нді философиясыны дстрінде брі мойындайтын жне пайдаланатын іргелі ымдар бар. Е алдымен, бл карма ымы. Карма – жазмыш задылыы, тадыр адама істеген рекетіні табиатына арай несібе сыйлайды. Егер адам зіні эгоистік пиылдаы рекетінен тазарып, тек жоары ндылытара мтылып отырса, онда ол карманы кріне шырамайды. Карма ымы сансара туралы іліммен тікелей байланысты.нді философиялы ойларыны негізгі аидалары

Сансара дегеніміз – жанны жай таппай жиан кезуі, бір денеден екінші денеге дайы ауысып отыруы туралы ілім.

айтадан туу атары зіліп, сансарадан азат болуды мокша деп атайды.

Ведалар – бл магиялы далар мен салтанатты уендерді, асиетті ндер мен рбан шалу формаларыны жиынтыы.

Оларды е маыздысы жне е алашысы – Ригведа. Ригведаны гимндерінде ататы дайларды мадатап, ктерікі демі трде оларды іс - рекетін жариялау, туысанды байланыстары мен лы потенциясын, негізгі функциясын айындау бар.

Екінші веда, Самаведа, негізінен Ригведаны гимндерін айталайтын самхит.

шінші – Яджурведа, ртрлі мектептерге лайы самхиттерді бірнеше варианттарын сынады.

Атхарваведа – тртінші жне соы самхит.

Ведалы дебиет за уаытта жне алашы мемлекетті алыптасуыны иыншылытары жадайында пісіп – жетілген. Кшпенді, мал баатын арийлерді алашы тайпалары бірте – бірте згеріске шырап, жіктелген таптара айналып, дамыан жер деуші, сауда, олнері бар оам алыптасты. Мнда негізгі сословие пайда болды.

Брахмандар – дінбасылары мен монахтар.

Кшатрийлер - скерлер мен брыны тайпа ксемдері, вайшилер жер деушілер, олнершілер жне саудагерлер.

Шудралар – тікелей ндірушілер.

Ведалы текстер кзарастар мен идеяларды бірыай жйесі емес.

Ведалы дін – бл крделі, бірте – бірте дамитын діни – мифологиялы кзарастар мен оан сйкес рсімдер мен культтік ырымдарды жиынтыы. «Ригведада» арийлерді жауларын жоятын найзаай дайы Митра маызды орын алады. От дайы – Агни, Кн дайы – Сурья.

Кейбір ведалы гимндерде оршаан ортаны жекеленген процестері мен заттарын біріктіретін жалпы принциптерді іздестіруді креміз. Бл – брін біріктіретін брінен жоары тратын мбебап арышты тртіп принципі.

Ведалы культті негізі - з міндеттерін блжытпай орындап отыруын срап, дайа жалбарынып, рбан шалып отыру.

Брахманизм діни философиялы кзарастар мен рсімдік – культтік практика ретінде ведалы дебиетті тікелей мрагері болып табылады. Онда лемні пайда болуы мен дамуы туралы пікірлер бар. Кейбір жерлерінде лемні тпкі субстанциясы су деген пікір де кездеседі.

Брахмандар дегеніміз - е алдымен, ведалы рсімдерді орындауа баытталан практикалы нсаулар.

Брахман – абыздар трт негізгі принципті есепке алуа міндетті: шыан тегі бархманды болуы жне соан лайыты мір сруі, білім алуы жне білімділігімен кзге тсуі бірден – бір ажеттілік. Олар адамдара кмектесіп, солар шін рбан шалуы тиіс.

Мны зі брахмандарды оамдаы орнын ерекше дрежеге ктерді, олара тиісе алмады, млкіне ол спады. Абыз – брахмандар зіні осы беделін рдайым ныайтуа тырысты.

Упанишадтар ведалы дебиетті аятайды.

«Упа-ни шад» термині стазды жанында отыру дегенді білдіреді, стаза те жаын отырып, оны аузынан шыан рбір сзге ла тріп, оны маынасын тсінуге тырысты.

Алашы упанишадтар мірден баз кешіп, ойа шомылан аскеттерді кмегімен жасалан. Брахман зіні дамуында трт кезенен теді: бала кезінде ол стазыны йінде ведаларды оып йренеді, отбасыны ожайыны ретінде тсініктемелерді басшылыа алады; толыан шаында араньяктармен танысады, міріні соында мір ызытарынан бас тартып кезбеге айналан упанишада даналыына назар аударады.

Аскеттер болмыс пен адамны іргелі сратарына жауап іздестіреді. Е алдымен, мір мен лім, лемні рылымы мен космология, адам мен арыш, адам мен дай арым – атынасы туралы мселелерге жауап іздестіреді. мірді иесі кім? Су ма, тамапа, от па, жылу ма?

Упанишадтарда йы мселесіне атты кіл блінген.мірді мгі айналымы туралы идея бар. Адам лгенде оны рухани жне материалды бастаулары бір – бірінен блінеді. Рухани бастау аса маызды. Ол айтадан туындауы ммкін. Сйтіп, Индияда айтадан туындауды шексіз атары туралы концепция алыптасты.

Бл концепцияны мнісі - лім, бл жайбырааттануды немесе тынышталуды аыры емес. Ол шексіздікті жай ана зілісі, содан кейін жаа мір басталады, яни бір кезде тннен ажыраан жаны жаа трге енеді.

арма идеясы жасылы пен жаманды мселесін жеткілікті тсіндіріп, шешіп отырды. Брі зіе байланысты, зіні рекеттерінні, істерінні табиатына байланысты. Жаман рекеттері шін міндетті трде жауап бересі.

Упанишад идеалы – Брахманды тану, онымен бірігу, рахаттану. Брахман – бл жоары абсолютті реалдылы, жоары кш.

Брахман – жоары рухани бірлік, яни лемні рухани тп негізі абсолют.

ркімні жеке жаны – Атман. Атман – индивидуалды рухани мнді бейнелейтін ым. 2.1.

Ежелгі ытай философиясыны деуметік негелік, трмысты практикалы оны негізгі мектептері мен баыттары Б.д.д. шінші асырды аяында пайда болан Ежелгі ытай философиясы кейінірек негізі алты философиялы баыта – мектептерге блінді. Олар: конфуцийшылды, моизм, за мектебі (легистер), даосизм, трпайы философтар (натурфилософия) жне Атаулар мектебі.
Конфуцийшылды. Бл философиялы аымны пайда болуы жне алыптасуы, осы аымны негізін алаушы Кун-фу-цзы, оны ізбасарлары Мэн-цзы жне Сюнь-цзыны есімдерімен байланысты.
Кун-фу-цзыны ілімінше, е жоары жаратушы кш – аспан. Ол жерде ділеттілік болуын адаалап отырады. Ал оамдаы тесіздік, ртрлі сатыдаы топтарды болуы ол – ділеттілік. Олай болса, аспан (кк) осы тесіздікті орайды. Е басты мселелер – адамдар арасындаы арым-атынас, трбие.
Мэн-цзы – Кун-фу-цзыны ілімін рі арай жаластыра отырып, аспан-объективтік ажеттілік, тадыр ретінде жасылыты орайды дей отырып, аспанны еркі – адамдарды жігер-еркі арылы крінеді деген пікір айтады.
Конфуцийлы б.д.д. І . Мемлекттік ілімге, ал ІХ асырдан бастап ытайдаы негізгі діни кзараса айналды.Конфуцийшылды.Бл философиялы аымны пайда болуы жне алыптасуы осы аымны негізін алаушы Кун-фуц-зы, оны ізбасарлары Мэн-цзы жне Сюнь-цзыны есімдерімен тыыз байланысты. Кун-фу-цзыны ілімінше, е жоары жаратушы кш — Аспан, ол жерде ділеттілік болуын адаалап отырады. Ал оамдаы тесіздік, ртрлі сатыдаы топтарды болуы — ол ділеттілік. Олай болса, Аспан (Кк) осы тесіздікті орайды. Кун-фу-цзы зіні ілімін аспан денелеріні задылытарын немесе бабалар рухын зерттеуге арнамайды. «мірді не екенін білмей жатып, лімні, рухты не екенін айдан білеміз», — деуіні зі осыан айа.

Керісінше, оны арастыратын негізгі мселесі — адамдар арасындаы арым-атынас, трбие мселелері. Осыан орай, ол мынадай ымдара кбірек кіл беледі: «те орта», «адамгершілік» жне «зара сйіспеншілік». Осы ш ым бірігіп, «дао» (дрыс жол) райды. р адам осы даоны жолымен мір сруі ажет.

«Те орта» — адамдарды сабырсызды пен сатыты арасындаы іс-рекеті. мірде мндай «ортаны» стап, іс-рекет жасау оай емес, себебі адамдарды кпшілігі сабырсызды крсетсе, бір тобы тым са келеді.Лао-цзы (Ли Дань)- даосизм ілімін алыптастырушы, бізді дуірімізге дейінгі \/І-\/ асырларда мір срген, кейінірек мифологиялы тлаа айналан. ытай философиясы тарихында алатын орны ерекше. Оны ілімін зерттеушілер Лао-цзы Конфуцийді замандасы болды, ал оны кзарастары "Дао дэ цзин" шыармасында жинаталан, бл шыарманы Лао-цзыны шкірттері жазан болуы да ммкін деген болжам пікірлер айтады. Лао-цзы даоны болмысты алашы себебі, мгілік, езгермейтін бастауы деп тсіндірді. Адам ойлауда да, іс-рекетінде де осы лзо жолын стануы, яни "у -вэймен" айналысуы ажет. "У-вэй" "ты-кыш келісу" дегенді білдіреді, кейінірек "рекетсіздік, ештееге араласпау" деген азіргі маынасында тсініле бастады.Легистер (загерлер)Негізгі кілдері Шан Ян (б.д.д IV .), Хань-Фэй-цзы (шамамен б.д.д III.). Легистер конфуцийшылдарды мемлекетті дептілікке негізделген задарды жзеге асыру арылы басару керек деген пікірлеріне арсы болып, керісінше, мемлекетті тек ана заа сйеніп басаруа болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік» — ылмыса апаратын бірден-бір жол, ал шын айырымдылы зіні бастамасын жазалаудан алады деп уаыздайды. Сйтіп, легистер ар-ожданны орнына орынышты дріптейді. Елде тртіпсіздік болмас шін:

1. Матаудан жазалау кп болу керек. 2. Аямай жазалау арылы халы арасында рей тудыру ажет. 3. са ылмыс жасаандарды аямай жазалау керек, сонда олар лкен ылмыс жасамайтын болады. 4. Адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру керек. Осы аидаларды блжытпай орындаанда ана халы билеушіні айтанын екі етпей орындайды жне керек болса, лімге де барады.

Антикалы философияны зіндік ерекшеліктері жне пайда болуы. космоцентризм Антикалы философия – бкіл дние жзілік философияны дамуындаы керемет былыс. Ол Кне Грекияда бізді дуірімізден брыны VII асырды соында алыптасып, бізді дуірімізді VI асырына дейін мір срді.

Кне Грекияда мы жылдан арты уаытта ртрлі сарындаы философиялы ілімдер пісіп, жетіліп кейінгі философиялы ойлауды дамуына негіз, бастау болды.

Антикалы философияны зіндік келбеті, ерекшелігі бар, оны е бастапысы табиат туралы ілімдермен тікелей байланыстыы. Алашы грек философтарын «физиктер» деп сипаттау кездейсоты болмаса керек.

Кне грек философиясыны таы да бір маызды ерекшелігі – оны онтологиялы сипаты. Грек ойшылдары табиатты, бкіл лемні мнін білуге тырысты. Алашы бастаулар, тпнегіздер сияты арапайым ізденістерден бастап, жалпы болмыс мселесіне ктеріледі.

Антикалы философияа лемді бірттасты трысынан пайымдау тн.

Антикалы философ – ол дана, оны таным процесіндегі жалыз аруы зіні аылы, ал ралы – байау. Осыдан келіп оны пайымдау жне жалпылау сияты сипаттары туындайды.

Антикалы философияны дамуында бірнеше кезеді блуге болады. Бл мселеде ртрлі кзарастар бар. Біз сынан дуірлер екі маызды фактора сйенеді: біріншіден, кне грек оамны зіндік дамуы, екіншіден философиялы мселелерді згеріп отыруы.

1. натурфилософиялы кезе.

2. гуманистік кезе.

3. классикалы кезе.

4. эллиндік кезе.

5. римдік кезе.

Космоцентризм деп оршаган ортаны, табиат былыстарын, тіршілікті жасаушы длей, шексіз сырты кш - арыш, барлы згерістер арышты айналым арылы жзеге асады деп тсінетін философиялы кзарасты айтады. Бл кзарас Ежелгі нді, Ежелгі ытай баса да Шыыс елдері жнеЕжелгі Грекия елдерінде дамыан.

Ежелгі гректі сократа дейінгі баыттары,мектептері Антикалы философия – бкіл дние жзілік философияны дамуындаы керемет былыс. Ол Кне Грекияда бізді дуірімізден брыны VII асырды соында алыптасып, бізді дуірімізді VI асырына дейін мір срді.

Антикалы философияа лемді бірттасты трысынан пайымдау тн.

6. натурфилософиялы кезе.

7. гуманистік кезе.

8. классикалы кезе.

9. эллиндік кезе.

10. римдік кезе.

Антикалы философияны натурфилософиялы дуірі шамамен бізді дуірімізден брыны VII асыр мен IV асырлар аралыын амтиды. Натурфилософияа милет мектебіні кілдеріні, Гераклитті, элеаттарды, атомистерді, пифагоршылдарды ілімдерін жатызуа болады.

Ежелгігрек философиясыны классикалы кезеі Сократ аристотель платон Натурфилософия- табиат философиясы,философияны алашы тріні ойлау таырыбы космос болды.Тсінікті мазмны философия тріні тарихи даму барсынан згеріп отырды.

Пифагоршылдар.Пифагоршылдар-б.д.д. 6-асырды 2-жартысында пайда болан философиялы аым. негізін алаан кне грек философы Пифагор. Пифагорды философиялы теориясы бірттас жйе болып алыптасты. Пифагоршылдар бастапы негізді санмен табалап, осы баытта жмыс жасайды. Сан-негіз; сан-заттар шін материя; сан-йлесімді тіркестерге тн ерекшеліктермен атынастарды крінісін, араатынасын зерттей отырып, кез-келген процестерді бастауында теориялы жаынан санмен рнектелетін жекелеген пропорция, задылы бар деген орытынды жасайды. Демек, Пифагоршылдар жйесіндегі сандар болмысты жалпылама негізіне байланыстырылан кеістікті табалануы. Соан орай «брі-сан» деген тжырым алыптасты. Оларды музыкалы интервал туралы ілімінде акустика мен аспан механикасыны математикалы негіздері баяндалан.

Элейліктер.Элейден шыан ойшылдарды жаашылдыы былайша сипатталады: космологияны онтологияа (болмыс теориясына) згерту, зіндік философиялы категорияларды ойлап табу («болмыс», «болымсызды», «ойлау»), диалектикалы тсілді енгізу мен пайдалану арылы (Зенонны ататы апорийлары) философияда длелдеуді ажетгілігі мен оны тсілдерін олдануды (абсурда келу принципі) мойындау.

Элей мектебіні негізін алаан Парменид деген ойшыл.Парменид болмыс туралы тере ой-пікірлер озаан.Зенон, элейлік – ежелгі грек философы.Ол дниені бірттастыы туралы Парменид ілімін дамытып, сезімдік болмысты тсініп болмайды деп длелдейді.Аристотель Зеноны диалектиканы негізін салушы деп атаан,себебі ол айшылытарды ашумен кп шылданды. Ол ылым тарихында зіні йгілі парадокстерімен (апорилері) белгілі. Зенонны апорияларыны негізгі мні мынада: здіктілік, алуан трлілік, озалыс сезім мшелері абылдайтын лемні крінісі ана, бл крініс айын аиат емес, дниені шын мнін тек ойлау арылы тсініп білу. Атомистер ілімі.
Ежелгі грек ойшылдары Левкипп, Демокрит, Эпикур жне ежелгі рим кілі Лукреций Карр, т.б. жатады. Бл ойшылдарды шыармаларында кейін матералистік баыт деп аталып кеткен дниетанымды кзарас толыымен алыптасып, зіндік ерекшеліктері бар фиософиялы ілімге айналды. Атомистік баытты алыптасуына лкен лес осан ойшыл Левкипп болды. Ол лем блінбейтін са блшектерден, «атомдардан» трады жне олар бос кеістікте алайын озалыста болады да, бір-бірімен байланыса тсіп, денелерді райды. Космосты зі шексіз кп лемдерден трады, олар бір-біріне ауыспайды, біра р айсысы жеке аланда пайда болып, даму шыына жетіп , жоалып жатады.

Адама арай бет бру (софистер, Сократ м оны таылымы)..Софистер (гр. сопістс-нерпаз, дана)-«даналыты,» «шешендікті» ксіби стаздары ретінде саналан ежелгі грек философтарын осылай атаан. Оларды халыты риторикаа, философияа йретудегі атаран ебектері зор. Діннен бас тарту, табиат былыстарын тымды тсіндіру, этикалы жне леуметтік релятивизм-оларды орта кзарасы болып табылады. Софистер екі топа блінді: «Аа софистер»-табиатты материалистік трыда тсіндірді. Бл топты кілдері-Протагор, Гиппий, Продик, Антифондар-алашы аартушылар. Екінші тобы- «Кіші софистер» (асйектер тобы)-Гипподам, Критий-философиялы идеализмге ден ойандар. Софистер дау–дау кезіндегі кейіпке байланысты пайда болан «Софистика» деген дісті олданды. Софистика – дауласу немесе длелдеу кезінде исынсыз пікірлерді, софизмдерді, яни сырттай ана дрыс болып крінетін айлаларды саналы трде олдану. Сондытанда Аристотель оларды «жалан даналы» стаздары деп атады.Антикалы философияны екінші-классикалы кезеі-ерте грек философиясыны кемелденген, глденген кезі болды. Себебі, Платон мен Аристотель здеріне дейінгі философияны бірттас ылыма айналдырып, жйелендіре тсті.

Сократ.Сократ ежелгі грек философы, оны ілімі материалистік натурализмнен идеализмге ауысу кезеін бейнелейді. Афиныда мыр кешіп. одан Платон, Евклид, Антисфен, Аристипп секілді лы адамдар дріс алады. Сократ ілімін тек Платон мен Аристотельді айтуы бойынша ана білеміз. сократ лем рылымдарын, заттарды физикалы табиатын танып білу ммкін емес, біз зімізді ана танып білуіміз ммкін дейді. Танымны мндай тсінігін Сократ «зіді танып – біл» формуласы трінде рнектеді. Білімні е жоары міндеті теорияда емес, тжірибеде, яни мір сре білетіндігінде. Сократ этикалы ымдарды (айбындылы, ділеттілік) анытаумен жалпыландыруды лгісін жасады. ымды анытаудан брын гімеге жол берілуі керек, соны барысында бірнеше сратарды кмегімен гімелеушіні сздеріндегі айшылытар аныталма. Бл орайда Сократ майевтика (сйлесу нері) дісін сынады. Сократты этикасы рационалды: жаса рекеттер білместіктен жасалады, ешкімде з еркімен злым болмайды.Адам зіне ілген сайын, зіні білімсіздігін аарма. Сократа жгінсек «Мені білетінім ештее білмейтіндігім» аидасыны мні ашыла тспек.

10. Платон философиясы: “идея” теориясы, мемлекет жайлы ілімі.

Наыз жне наты болмыса заттарды мнін, оларды парадигмасын білдіретін идеялар ана ие болады.Платонны идеялар лемі — бл сатылы трде йымдастырылан жйе. Оны е жоары шыында Игілікті абсолюттік идеясы орналасан. Физикалы лем немесе сезіммен абылданатын арыш лемі мынадай кесте негізінде пайда болады: лгі (идеалды лем), кшірме (физикалы лем) жне Жаратушы (демиург) — лгіге сйкес кшірмені авторы. Платон (Platon) Афиналы (б.з.б. 427 — 347) — ежелгі грек философы, Сократты шкірті, еуропалы идеализмні негізін салушы.

Платонны пікірінше, шын болмыс — аылмен ана білуге болатын денесіз идеялар лемі. Оны болмысы Парменидтікіндей бірттас емес, керісінше здеріне тн идеялары бар рухани кпшілік болмыс. р идея з алдына мгі жне згермейді, ол зіне-зі тн. Идеяларды саны кп, біра шексіз емес. Идеялар бір-біріне тек арым-атынаста ана емес, сонымен бірге бір-біріне баынышты, басаша айтанда, бірнеше трлі идеялар бір орта идеяа баынышты атынастарда болады. оамны тетік блінуін Платон азаматтарды бірлескен трылыты жерлері ретінде мемлекет берітігіні шарты деп жариялады. Тменгі тетен жоарысына з бетінше туге жол берілмейді жне ол лкен ылмыс болып саналады, йткені рбір адам зіне табиатынан белтіленіп ойылан іспен айналысуы ажет. "з ісімен айналысу жне бтендерге килікпеу — ділдік деген осы". ділдікті платонды анытамасы оамды тесіздікті, адамдарды туаннан жоары жне тменгі болып блінуін атауа рылан.

Платонны тсінігінше игілікті трт трі бар. Олар: жректілік, данышпанды, естілік жне дептілік. Бл игіліктер адамдарды бріне бірдей дарымайды. Осы игіліктерді даруына арай оамдаы леум. топтарды ш топа блуге болады. Олар: игіліктерді трт тріні тртеуі де дарыан — философтар, блар мемлекетті басарулары керек, данышпандытан баса алан ш игілік дарыандар — скербасылар, т.б., ал игілікті соы екеуі ана дарыандар — олнершілер, шаруалар, саудагерлер, т.б. Осы леум. топтарды райсысы мемлекетке пайдалы жне те ажет. Сондытан мемлекет з тарапынан азаматтарды игілік рухында алыптастыруа, трбиелеуге жадай жасауы керек. Жетілген мемлекетте аталан ш леум. топ бір-бірімен жарасып, райсысы з ісімен айналысады да, мемлекетте игілік орнайды. зіні жетілген мемлекет идеясын жзеге асыруа талпынысы стсіз аяталан со Платон з шыармаларында "барлы нрсені лшемі — дай" деп санайтын адамдардан ралан наты мемлекет пошымын табуа мтылады. Платонны ойынша, адамдар з ажеттіліктерін жеке дара тей алмайды. Олар мір сру шін тама, киім ндіріп, й салулары, т.б. жасаулары керек. Біреулері егіншілікпен, екіншілері тігіншілікпен, шіншілері рылыспен, тртіншілері етікшілікпен, т.с.с айналысады.

Сйтіп, оларды брі бірігіп ана ажеттілігін тейді. Осы бірігуді арасында оам, мемлекет пайда болады. Мемлекет еркін адамдарды бріне бірдей діл ызмет етуі керек. Платон мемлекеттік рылысты 5 трге блді: аристократия, тимократия, олигархия, демократия жне тирания. Бларды ішінде е жасысына аристократ. мемлекетті жатызды. Онда аыл-естілік, парасаттылы билейді. Оны аидалары адамгершілік, абырой, ар-намыс деп санады. Платон оамды меншікті олдап, жеке меншікке арсы трды. йткені оамдаы кикілжідер мен дау-жанжал, айшылытарды тудыратын жеке меншік деп санады. Платонны философиясы ежелгі грек дуіріндегі Пифагордан басталан діни-мистикалы идеяны дамытумен ана шектелген жо. Платон зіне дейінгі философтардан ажетті, баалы деген ой-пікірлерді абылдай білді. Ежелгі грек философиясыны крнекті кілі ретінде адам туралы мселеге кеінен тоталып, соан байланысты кптеген мселелер ктерді. Оны философиясындаы лкен бір жаалы — адамды биол. табии, сезімдік заттар дниесіні немесе атомдарды осылысы деген дрекі, трпайы анытамадан бас тартуы. Ол, е алдымен, адамды оамды мірді сан трлі белестеріне кз жгірте отырып, тануа мтылды. Сондытан Платонны ойынша, адам — рі оамды, рі парасатты, рі мемлекеттік азамат. Платон зіні кптеген шыармаларында, сіресе, саяси-леуметтік мселелерді арастыран схбаттарында адамны ішкі дниесін ашумен атар оны оамды іс-рекетіне де талдау жасады. Платонны кптеген ой-пікірлері кейінгі философтара лкен ыпалын тигізіп, осы кнге дейін міршедігін крсетіп келеді.

Аристотель философиясы: “материя” жне “форма” тсінігі, мн жайлы ілімі Аристотельді таным теориясы.

Сзіміз жалпылама, абстрактылы болмас шін, мынандай мселені ойылуы жне шешілуін алайы. Жоарыда біз Аристотель Платона арсы шыа отырып, мазмн мен форма, ягаи материя мен форма мселесін ктерді, оларды зара байланысын ашпашы болды дедік ой. Ал енді осы екі категорияны ("материя" мен "форманы") диалектикалы атынасын талдай отырып, Аристотельді философиялы жйесіне кз жгіртелік.

Аристотельді анытамасындаы "материя" Платонны ымындаыдан лдеайда згеше. "Материя", Аристотельді ойынша, "субстрат" (латын тілінде "негіз", "астар" деген маына береді). Ол зіні анытаушысынан, формасынан айырылан процесс. Сайып келгенде, бл материя, субстрат тек ана ммкіндік кйінде алады. Біра ол ммкіндіктен шындыа айналуа тиіс. Сонда бл процесс алайша бір— біріне теді?

Е алдымен материя белгілі бір формаа ие болады. Бл процесс ммкіндікті жзеге асуы, оны шындыа айналуы. Ендеше, форма жотан бар болмайды, болмыс еместен тумайды. йткені болмыс еместен ештее де шыпайды ой. Ал, екіншіден, форма болмыстан да тумайды екен. Егер ол болмыстан пайда болса, онда жаадан болан нрсені брыннан да бар екендігі даусыз болар еді.

Сонда Аристотельді формаа берген анытамасы, жалпы Платонны идеясын, яни идеалдыты елестететін болды ой. Брін былай ойанда, жаа замандаы К.Марксті тауарды, нды, осымша нды, таы басаларын рі реалды, рі идеалды деп анытаанына сас болып шыты ой деген ойа келуіміз де ммкін.

Ол да рас. Шынында да, болмысты болмауы жне шын мніндегі болмыс осы Аристотель айтып отыран форманы кз алдымыза елестетеді. Яни Аристотельді тілімен айтанда, форма уелгі кезде болмыс "ммкіндігі". Ал оны ммкіндікген шывдыа айналуы форма болып шыады.

Антикалы философияны эллиндік-римдік дуірі антик философиясыны алыптасуы немесе Сократпен аяталатын ерте классика (б.з.д. VII—V .); классикалы грек философиясы (б.з.д. IV .); эллиндік-римдік философия (б.з.д. III . - б.з. V )

Эллиндік дуірде стоицизммен салыстыранда азыра таралан таы бір философиялы баыт - скептицизмні негізін алаушылар Пиррон жне Тимон болды. Оларды ілімін Академия (Аркесилай, Карнеад) жаластырды, кейінірек Энесидем мен Агриппа "жол-срлеу" (тропы)-скептикалы аргументация жйесін ойлап табуы

нтижесінде айта ркендетті, ал оны тарихын Секст Эмпирик жне т.б. эмпиризммен байланыстыра отырып аятады.

Скептицизм эллинизм дуіріні полемикалы станымын білдіреді: ол бкіл жне жалпы "догмалара" арсы з длелдерін келтіре отырып пікір таластарды, антикалы философты мірі мен кресін аша отырып, оны білімге деген мтылысын аша отырып, оны жалпы ммкіндігіне тере кмн келтірді.

Скептицизмні идеалы - теория туралы пікірден бас тарту, практикада ммкін болатын парасаттылыа ана, дет-рыпа ана сйену. Бл баыт аырында нигилизмге алып келді.

Кейбір мектептерді мірлік потенциалыны тгесілуі, оларды проблематикаларыны біржаты шектелуі, скептицизмні серімен теориялы барьерлеріні бзылуы эклектизмні (грекше к-ідіп "бзу жне айта жинатау" дегенді білдіреді) алыптасуына ыпал етті. Эклектизм классикалы жне эллиндік философияны ртрлі жйелеріні "е жасы" жне келісілген тйіндерін тадап алып, ал жаландарын алып тастайтын философияны трі болып табылады. Бл тенденция

б.з.д. II асырда басталанымен эклектизмді ресми трде Филон Академияа б.з.д. 87 жылы енгізіп, оны Антиох олдады. Эклектизм академиялы философияны негізінде дами отырып, табиатпен атар оамды танымды да амтитын энциклопедизмні шекарасына ласты.

Римде бл баытты е крнекті кілі ататы шешен жне саясатшы Цицеронны шыармашылыы эклектизмні принципсіз жне айшылыты емес екендігін длелдейді. Онда сіресе, бірттас синтетикалы дниетаныма деген ажеттілік айын крінеді, ал бл синтезге объективті трде ол жеткізу бтен гіме. Цицеронны мдениет феномені ретіндегі баа жетпес маызы грек мдениетін рим ркениетімен, кейіннен жалпы батыспен байланыстыруында еді. Латын ламасыны маызы осы грек аыл-ойыны бкіл лемдегі триумфын жасауда, оны тірілтуші жне озаушы кшінде.

Рим империясыны алашы асырлары ртрлі дниетанымды бадарларды бір- бірімен араласа дамуымен сипатталады. Эллиндік философияа монотеистік идеаларды ендірудегі шешуші адамды Александриядан шыан Филон жасады. Оны дниетанымында грек философиясыны иудейлік мифологиямен ттастана бастауы

байалады.

Эллинизм дуіріндегі діни емес даналыты соы баытыны бірі б.з. III-IV асырларында дамыан неоплатонизм болып табылады. Оны Александриялы-Римдік (Аммонии Саккас, Плотин, Порфирий), Сириялы (Ямвлих) жне Афиналы (Прокл) мектептері болды.

Неоплатонизм з дуіріне тн философиялы баыт боландытан сол заманны оамы мен адамыны леуметтік тжірибесін дл ынып, оны абстракциялы философиялы формулаларда шебер крсете білді. Бейнеленбейтін Ттасты пен оны алуан трлілікпен байланысын іздеу, Ттастыты абсолюттендіру жне Ттасты пен материалды арыш, дай мен адам арасындаы шексіз аралы сатыларды іздеу мифологиялы ойлауды философиялы трыда реконструкциялауа келді. Тнге атысты барлы нрселерге арсы шыу, аскетизм мен экстаз туралы ілімге басымдылы беру тек ертехристианды философияа ана емес, бкіл ортаасырлы теологиялы ойлауа зіні едуір ыпалын тигізді. Филон Александрийскийді Кне сиетті грек философиясымен алаш синтездеуге мтылысы зіні жаласын таппады. Христиан дініні жеіске жетуі ертедегі гректерді ойлау тсілін игере отрып, теріске шыару арылы жзеге асты. Бл ортаасырлы ркениетте бастапыда антикалы-христиандыты, ал кейінірек европалы христиандыты даярлады.

Орта асыр философиясындаы теоцентризм. Патристика жне схоластика Орта асыр философиясыны патристика жне схоластика деп аталатын маызды кезедері бар. Теоцентризм– лемні тптамыры, жаратылысты себебі дай деп тсіндіретін ілім. Патристика – асиетті жазбаларда белгіленгендей, жйелі догмаларды жасау кезеі болды. (антика философиясына, сіресе Платон философиясына сйенді)

Схоластика – бл кезені негізгі міндеті діни догмаларды негіздеп, дйектеп, орау болды. Схолостикалы философияны дісі – аыл кмегімен, яни философия арылы аиатты анытау болды. Схоластикалы ойлау мні жаынан 2 мселеге шоырланды: 1) мбебаптылы мселесі бойынша номинализм мен реализмні таласы; 2) дайды бар екендігін длелдеу.

Патристика дуірі I-VI асырларды амтиды. лы Василий, улие Августин, Григорий Нисский, Тертуллиан, Ориген жне таы басалары христиан дініні негізгі догматтарын жасаан. Патристиканы негізгі мселелері: дайды мні жне аылды, грек даналыы мен христиан улиелігіні зара арым – атынасы, тарихты белгілі бір масата мтылушылы деп тсіну жне осыаыры масатты анытау, адамны ерік бостандыы жне оны жанын тару, лемдегі злымдыты шыу себептері, оны дайды абылдауыны себептері. Шіркеу келеріні философиялы ілімдеріні алыптасуына Платон философиясы ыпал етті. V-VIII асырдан кейін схоластика дуірі басталады. Бл уаытта Иоан Дамаский, Петр Ивер сияты ойшылдар мір срді. IX-XV асырларда кейінгі схоластика дамиды. «Схоластика» сзі «мектеп», яни «оу» философиясын білдіреді. Патристика дуіріндегі негізгі мселелер одан рі зертеледі, толытырылады, жйеленеді.

Схоластиканы кілдері – Эриугена, лы Альберт, Фома Аквинский, Росцелин, Абеляр, Ансельм Кентербийский. Схоластикалы философия христиан ілімін тек сенім арылы ана емес, аылды кмегімен де игеру ажеттігін мойындайды. Философия ылыми дрежеге ктеріледі. Антикалы философияа кіл блінеді, оны кптеген ымдары мен категориялары христиан философиясын дамытуда кеінен олданылады. улие Августин (354-430) - патристика дуіріндегі е крнекті философ. Августині пікірі бойынша, дай – табиаттан жоары, барлы дниені жаратан тла. дайды лемді жаратуын тсіндіре келіп, Августин мгілік жне уаыт мселесіне тоталды. Уаыт барлы жаратылан заттарды озалысы мен згерісіні лшемі, сол себепті заттардан брын болмаан. Ол дайды шыармашылыымен бірге алыптасан. дай згеріп отыратын заттарды жарата отырып, оны згерісіні лшемін де дниеге келген. Августин сеніміні аылдан жоарылыын крсететін теологиялы формуланы сынды. Ойшыл – теолог асиетті жазуда крсетілген дайды беделіне, асиетіне деген сенім адам ілімдеріні бастапы жне негізгі айнар кзі деп есептеді. «Тсіну шін сен» деп, сенім тсінуге жол ашатындыын айындады. Августин жалпы тарихты христианды тырнамасын дамытты, яни тарих дайды алдын ала болжауымен дамып отырады деген фаталистік нанымды жатады. Бкіл адамзатты тарихы дай лемі мен жер леміні арасындаы тартыспен аныталады. дай лемі – шынайы мір лемі, ал жер лемі – кнкр мір лемі. Жер леміні негізі – бауырын рдыма кетірген анішер Каин, оан Рим тарихында Ромул сйкес. Августин шін Рим жер леміні символы болды. Мгілік мір немесе наыз болмысты сыйлайтын дай леміне мтыландар Римді ысырып тастауы керек. Римні шуі христиан дініні баса братана халытар арасында тарауына жадай жасайды. Августинні тарих туралы ойлары эсхатология деп аталады, йткені ол аыр замана баытталан. IX-XIV асырлар арасында схоластика дамыды. Бл тарихи дуірде антикалы философияны кілдері Платон мен Аристотельді идеяларына ерекше кіл блінді. Орта асырдаы схоластиканы негізгі мселесі – универсаийлер, яни жалпы ымдар туралы пікір талас.