Орта асыр философиясындаы номинализм мен реализм

Пікір таласты мні - жалпы ымдар алай пайда болады деген сраа жауап іздестіру. Жалпы ымдар ойлау рекетіні туындысы, яни екінші атардаы реалды немесе ол бірінші, здігінен пайда болан, жеке дербес мір сретін былыс. Осы сраа жауап беру барысында бір – біріне арама – арсы екі баыт алыптасты – реализм жне номинализм. Реализмні кілдері жалпы ымдар табиатты жеке заттарынан тыс, дербес жне олардан брын мір среді деп пайымдайды. Платонны кзарасына сйене отырып, жалпы ымдара заттар мен адамдардан тыс дербестік тн деген пікірді олдаан. Реализмні крнекті кілдері - итальян философы Ансельм Кентерберийский жне француз схоласты Шамподаы Гийом. Крнекті итальян ойшылы Фома Аквинский жалпы ымдар, яни универсийлер ш трлі сипатта мір среді деп пайымдаан. 1. «заттара дейін», дайды аыл-ойында; 2. заттарды з ішінде, оларды мні немесе формасы ретінде жне 3. заттардан кейін, яни абстракциялы ойлауды нтижесі ретінде адамны басында. Неополитан корольдігіндегі Аквино алашыында дниеге келген Фоманы кзарастар жйесі Аристотель іліміні теологиялы тсініктемесі болып табылады.Оны пікіріше, барлы тіршілік иелері иерархиялы тртіппен мір среді. дайа сас жаратылан адам озалмайтын Жерді ортасында мір среді. Табиатта барлыы оан баытталан икемделген: Кн жары пен жылу береді, жабыр жерді ылалдандырады. Бл тртіптік жйеде табиатты длей кштері орын тепкен: жер сілкінуі, боран, кшті желдер. дай бларды адамны кнкрлік істері шін жіберіп отырады. Ойшылды пікірінше, дайды барлыын, оны бірлігін, адам жаныны мгілігін аылмен тсінуге болады, ал лемді жарату, алашы кн, дайды шжатылыын аыл арылы емес, дайды ашылуы нтижесінде ана тсіне аласы. Фома Аквинский католиктік философия – томистік баытты негізін алады. Номинализмні кілдері – жалпы ымдар жай ана есімдер, заттарды аттары деп есептеді. Шын мнінде зіндік ерекшеліктері бар жеке заттар ана мір среді. Жалпы ымдар заттара туелді ана емес,тіпті олар заттарды сапалы асиеттері мен ерекшеліктерін бейнелей де алмайды. Номинализм – орта асырдаы материализмні крінісі. Біра олар жалпы ымдарды заттар мен былыстарды мні мен маынасын бейнелейтінін тсіне алмады.Номинализмні крнекті кілдері – Иоан Росцелин, Иоанн Дунс Скот, аылшын философы Уильям

Оккам.Пьер Абеляр реализм мен номинализмні біржаты пікірлерін толытыруа тырысты, сйтіп зіндік ерекшелігі бар концептуализм ілімін жасады. Абеляр Аристотельді Платон идеялары туралы ойларын айтадан жаыртты. Ойшылды пікірінше, жалпы наты заттардан тыс бола алмайды. Ол заттармен бірге, оны болмысымен біте айнасан. Адам аылы оны заттан бліп, сол арылы затты ішкі мні мен маынасын анытайды, сйтіп жалпы ымдарды тудырады. Жалпы ым адамны аылында концепт ретінде мір среді..

Араб философиясындаы орта асырдаы антикалы мра О..Араб-мс.ф-сы. философиясы — орта -ларда мсылман дінін абылдап, араб тілін олданан Шыыс халытары ойшылдарыны философиялы ілімдеріні жйесі. А. ф-ны шыу тарихы мутазилиттер (“ерекшеленушілер”) ызметімен байланысты. 9 -да арабтар антикалы дуірдегі жаратылыстану жне филос. ілімдеріне атысты мралармен кеінен таныса бастайды. Басты назарда Аристотель филос-сы болды. А. ф. кейде мсылман филос-сы немесе араб тіліндегі филос. деп те аталады. Себебі, бл ыма арабтардан зге парсы, тркі т.б. халытар кілдеріні филос. кзарастары да енеді. Мыс., тркі жртыны ламасы бу Насыр л-Фараби, парсылы ибн Сина — оулытарда “араб философтары” болып аталады. Сондытан бларды бріні басын осып айтанда “араб философиясы” деуден грі “араб тіліндегі философия” деген шындыа сыйымды.

Араб – мсылман философиясын ызытыран объектіні кп жне ке боланына арамастан, оларды ерекше толандыран бірнеше мселелерді арнайы атап ткен жн: дайды мні жне оны жердегі мірге атынасы, мн мен былысты, жалпы мен жекені, о дниедегі мірді пиялары. Жан, аыл, материя ымдары да мият зерттелді.

Жалпы араб философиясында екі трлі аым алыптасты. Бірінші аым грек философиясыны дстрлерімен тыыз байланысты.

Шыыс – араб перипатетитзмні дамуында екі тарихи кезе ерекше кзге тседі.

Бірінші кезе – IX-X асыр. Бл Шыысты ататы философтары л – Кинди, л – Фараби, ибн – Сина есімдерімен тыыз байланысты. X асыр араб мдениетіні глденген кезеі, не болмаса А. Мец айтандай: «Мсылманды ренессанс» дуірі.

Екінші кезе XII-XIII асырлар мсылманды Испаниядаы араб философиясыны глденуі. Ибн Баджа, ибн Туфеиль, ибн Рушд сияты философтар осы дуірде мір срген.

Екінші аым – мсылмандарды негізгі асиетті кітабы – рана сйенген философиялы концепциялар, мтклімдер, мтзлиттер (VIII-IX асырлар), калам доктринасы (X-XII асырлар).

Орта асырлы араб мдениеті кптеген халытарды біріккен ебегі арылы дниеге келді. Оны алыптасуына арабтармен атар парсылар, сириялытар, еврейлер, сонымен атар, азіргі азатарды, збектерді, тжіктерді, тркмендерді ары аталары атсалысты.

Кп жаты жне ртрлі мдени дстрлерді зара шырасып, тоысуы нтижесінде жоары шыармашылы сапаа ктерілді.

Араб орта асырлы ойлау мдениетіні ерекшелігі – оны дін догматтарынан тыс, дербес дамуы. Сондытан да жалпы орта асырлара тн теологиялы сипаттаы дай жне оан адамны атысы туралы мселе л-Фараби, ибн Сина, Бируни, ибн Рушд ебектерінде жалпы мен жекені, оам мен адамны, мндік кштері мен абілеттеріні адамны зіне атынасы туралы мселе айналды.

2. Калам - мсылманды аидаларды рационализм трысынан тсіндіру. Оны негізін л—Ашари алаан. зіні ізденістеріні негізгі нысаны ретінде ранны асиеттілігі, Алланы атрибуттары, лемні жаратылуы жне оны аыры, кшті жаза сияты мселелері алынан.

Каламдаы е іргелі ым – Алланы жалыздыы мен бірттастыын негіздеу.

Ислам VII асырды бірінші жартысында пайда болып, Шыыс мдениетіне лкен згеріс алып келді. Оны негізін алаушы Мхаммед Алланы жалыз екенін уаыздап, соан ана лшылы етуге шаырады.

Адамзат баласы «Алланы жалыз екенін мойындап, оны елшісі Мхаммед» белгі бергеннен кейін ислам дінін абылдады, яни мсылман болды – деп санайды. Бл Алламен келісім – шарта келді дегенді білдіреді. асиетті кітап араб тіінде жазылан. Сондытан ислам дініне сенушілер араб тілін йренуге міндетті болды. Халифат территориясында араб тілі – негізгі тіл болды.

Каламды басаша мтклімдер деп атайды. Калам деген араб ымы аза тілінде – сз деген маына береді.

Калам лемні атомистік рылымын абылдайды. Заттар атомдардан ралады. Біра оны пайда болуы дайды еркіне туелді. дай аласа, заттар атомдардан тзіледі, аламаса тзілмейді.

Шексіздік дайды асиеті, йткені заттар табиатынан трасыз.

Адамдарды себеп, салдар деп жргені тк емес, шын мнінде, дай оларды санасында сондай дадыны туызады. лем заттармен бірге дайы згеріп отырады, біра жеке заттарды зінде жеке немесе жалпы дайы байланыс болуы ммкін емес. Ол дайды шектелмеген еркіне байланысты. Адам ешуаытта еркін бола алмайды. Ол дайды мірін орындап отырады.

Шыыс орта асырындаы классикалы философиясы. Араб тілді философиядаы мбебапты, пантеиз,перепатетизм Шыыстаы Ортаасырлы мсылманды философия. Шыыс перипатетизмі. Араб ф.ы мсылман діні абылдаан жне араб тілінде сйлейтін шыыс халытарыы ойшылдарыны ортаасырлар дуіріндегі ф. ілімдеріні жиынтыы. Араб ф. п.б. мутализиттерді (ошауланандарды) аламны рационалды дін іліміні ертедегі кілдеріні ызметіне байл.ты олар адамны ерік жігерні бостандыы мен дайды ерекше белгілері тур.мселелерді талылаудан бастап дінні шегінен шыан жне тіпті оны кейбір догматтарын масат еткен концепцияларды жасаумен аятады. ІХас.арабтар ежелгі заманны жаратылыстану ылымымен атар ф.мен танысты. Олар Аристотельді ф.на жне оны нег.концепцияларын сол кездегі араб трмысына тныш рет енгізген ойшыл Аль Кинди шыыс перипатетизимні шыыс атасы есептелді.

Араб мд.араб халифаты сияты кп лтты болды. Оны кркеюіне,дамуына арабтармен бірге тріктер де, берберлер де (мавр), парсылар менегипеттіктер де атсалысты. Екінші жаынан араб тіліні нег,де ежелгі шыыс мд,мен антикалы мд.штастырыла дамытылды, зіндік дстрлі жаласын тапты.Осыан орай Бадат аласы лкен мд.,рухани орталыа айналды. Мнда Платонны, Аристотельді, Гиппократ мен Галенні, Эвклит, Архимед, жне Птоломейді шыармалары араб тіліне аударылып, басылып, мсылман леміне кеінен танымал болды. Ал Хас.да екінші орталы Периней тбегідегі Кордова аласына ойыса бастап 16 асыр мд.даму зіні шарытау биігіне ктеріліп, щегіне жетті. Аристотилизм ыымыны ыпалы ф.я саласында те кшті болды. Сйті мс.н перипатизмні нег.аланды. Ол нег.екі баыта блінген еді. 1.Аль Кинди, Аль Фараби жне Ибн Синаны атымен байл.ты шыысты аристотелизм. 2.Ибн Туфецль жне Ибш Рушты атымен байл.ты испан аристотелизмі. Ал.кезде арабтар аристоль ф.ны неоплатониктер брмаланан нсасымен танысанды. Кейіннен, Аристотельді тпнса ебектері араб тіліне тікелей аударылып,зерттеу объектісіне айналан кезде ана ол брмалаушылытарды ыпалы жойылды. Сйтіп араб мсылман лемі Платон жне Аристотель ебектерімен тікелей танысуа ммкіндік алды.

айта рлеу дуіріні философиясы, антропоцентризм гуманизм жне адамны тлалы проблемасы.айта рлеу кезеі ф. гуманистік сарында болуындакатоликтік шіркеуді рухани ыспаынан тылуа мтылан адам. еркіндік, бостанды тур.идеялары ыпал жасады. Жалпы ал.да айта рлеу ф.сы нег.ш баытта дамыды. 1) (Кузанский, Пикоделла, Мирандолла, Леонардо да Винчи) адам. еркін, бостандыын здеріні ф. ілімдеріні нег.зегі етіп абылдап рухани мірде, мд.те гуманизм дег.баытты дниеге келсе,2) (Макиавелли, Томас Мор, Томазо Компанелла) адам бостандыын жзеге асыруа кедергі болып отыран оамды рылысты сынап, утопиялы социалистік идеяа бой рса, 3) (Коперник, Бруно, Галилей) табиаттану ылымдарыны жетістіктеріне сйене отырып, христиан дініні лемдік п.б. ж.е оны рылысы тур.іліміне сйкес келмейтін, табиат б.н з задылытарына сйеніп тсіндіруге болатын кзарасты дамуына лкен сер еткен революциялы жаалытар ашты.айта рлеу ду. ф. нег.ерекшеліктері.1)Антропоцентризм ж.е гуманизм адамны зіндік ндылыын длелдеу ар.адам мселесін ал.атара ою.2)Шіркеу идеологиясына арсы пікірді алыптасуы (діді теріске шыару емес здері дай мен адам арасындаы байл.ретінде санаан шіркеу ызмет.не арсы шыу) 3)Кез келген нрсені формасынан грі оны рылымынабаса назар аудару.4) лемні шексіздігі тур.анатомиялы жаалы. ашылуымен бірге оршаан ортаны ылыми материалистік трыда (жерді шар тріздес екендігі оны кнді айнала озалатындыы жніндегі жаалытарды) тсіну.5)Тланы ал.атара ойылуы6)леум.тедік идеясыны кетарлып беле алуы

ылыми революция жне таным тсілдері эмпиризм рационализм Жаа дуір деп аталатын оамдыатынастар Европада 17-19асырларда алыптасты. Бны алдында Ренессанс философиясы ойлауды жаа жолдарын іздестіре бастаан еді. Ренессанс филосфиясы схоластика гегемондыына бет айтару реакциясы болып еді. айта рлеу дуірі философтары негіздеген философиялы ілімдер “жаа дуірге” келіп ласты. айта рлеу мен жаа дуір философиясыны арасында ата шекара ойып болмайды. Френсис Бэкон мен Рене Декартты философиясы алыптасып жатанда, Европаны кей елдерінде Ренессанс толы аяталып бітпеген.15-18. ндірістік ркениет дамыды. Англия, Голландияда экономикалы даму процессі лайды. Бан Франция да ілесті. Нидерландия товарлары Испания арылы тиімді рынока ткізіле бастады. Мануфактуралар дамыды. ндірісті даму жаа атынастар тудырды. Осыны салдарынан Испания мен Нидерландия арасында айшылы туды. Бны соы 1609 жылы алашы буржуазиялы революцияа келді. Бл былыс жаа таптар алыптасаныны айаы болды. Демек оамда згерістер болып жатты. ылыма, техникаа сраныс сті. Экономикалы мірді талабы табиатты танып білу, шынайы танымды бадарларды дамыту болып табылды.Жаа дуір философтарыны алдында танымны мні мен сипатын тсіндіру мселесі ойылды. Яни жаа дуір философиясы гносеологиялы баытта болды (гносео- таным) Брын таным Бибилия цитаталарына негізделген еді. Схоластика брмалап згерткен Аристотель іліміне сйенген брыны философия ыыстырылды. Оны орнына тжірибеге сйенген философия келді. Эмпиризмге негізделген ылми таным - жаа дуір философиясыны негізі болды. Эмпиризм дегеніміз барлы білім тжірибиеге сйенеді жне тжірибе арылы алынады дейтін таным теориясындаы баыт. Дегенмен, аылшынды Френсис Бэкон соы Ренессанс философиясыны аятаушы, жаа дуір философиясыны бастаушысы болды.Жаа дуір философиясы сезімдік таныма кп зейін оя бастады. Таным 2 жолмен болады: бірі- сезім мшелері арылы : 2-шісі ойлау, аыл-ой арылы. Сезімдік таныма деген бетбрыс бізге Ренессанс кезеінен таныс. Бл былыс ыруар фактілік нтижелер берді. Жаа дуір бл кезедегі жаратылыстануды калыптасуы жеке, изоляциядаы фактілерді зерттеу тенденциясымен ана байланысты болмады, ттастыты, белгілі бір жйелерді зерттеумен де байланысты болды. Сонымен бірге философтар мен алымдарды алдында танымны мні мен сипатын тсіндіру сраы ойылады. Жаа философия гносеологиялы бадары маызды философия болып алыптасты. Дегенмен сезімдік таным мен практикалы таным жаа дуір ылымыны философиясыны бірден - бір асиеті емес еді.Жйелілікке деген талпыныс, танымны дифференциациялануыны кшейуі теориялы ойлауды да дамуына келді. Жаа дуір философиясы былыстар арасындаы байланыстарды себеп-салдарын тсіндіруді ана іздеумен шектелмей, жаа ылми фактілерге сйеніп тзілген дниені ттас бейнесін жасауа мтылды. Байланыс пен зара серді арастыруа талпыну зады трде рацональды ізденуді алыптастырады. 17-асыр – рацонализмны пайда болу жне алыптасуы асыры. Эмирикалы болсын, рациональды болсын таным ылымны ттасты ретінде дамуына келеді. Бл екеуі де жаа дуірде алыптасан философияны баытына ба-п келді. Эмпиризм жне рационализм жаа дуір философиясыны белгілері. Эмпиризм танымны нег.тжірибеде деп есепт ейтін баыт. Эмпиризмні негізін Ф.Бэкон алады, крнекті кілдері: Гоббс, Локк, Дьюм, рационализм (лат.зерде д.а. танымны нег.зерде д.тжырымдайтын ф. баыт) ал рационализмні негізін Р.Декарт алады, крнекті кілі:Спеноза,Лебниц.