Аартушылы дуір философиясы мен идеясы

Аартушылы философия европаны классикалы философиясыны дамуыны жаа кезеі болып табылады.

Аартушылы идеяларыны отаны Англия болды. XVII асырды аяында прогрессивті аылшын буржуазиясыны ныаюы мен ылыми білімні даму рдістері аартушылы идеяларыны кеінен анат жаюына негіз болды. Жаратылыстану ылымдарыны дамуымен тыыз байланыста болан аылшын аартушылары адамны еркіндігі мен аыл ойыны кшіне сенім артты.

Осы сарындаы философиялы идеялар Францияа тез жетіп, жан – жаты дамыан концепциялар пайда болды. Аартушы – философтар оам мен адамны ылым мен прогреске сйене отырып жетілуін ккседі. Білімді ке клемде таратып, адамдарды трбиелеу ажеттілігіне кіл аударды. Адам табиатынан ізгілікті, оны кемшіліктері оамны айшылытарынан туындайды. Сондытан оны рдайым трбиелеп, баыттап отыру ажет.

Аартушылы таза философиялы ілім емес, оны рамында алыптасып келе жатан буржуазияны идеялы жне саяси зіндік санасыны мраттары да крініс тапты.

Англияда, Францияда аартушылы айраткерлері аыл – ойлы негізгі культке айналдырды. Феодалды оамны алдытарын сына алды, ылыми – философиялы ойлауды, кркемнер шыармашылыты адамдарды пікірі айту абілетіні еркіндігін жатады.

Француз аартушылыыны крнекті кілдері – Франсуа Вольтер (1694-1778), Жан Жак Руссо (1712-1778), Дени Дидро (1713-1784), Жан Батист Д`Аламбер (1717-1783), Жюльен Ламетри (1709-1751), Клод Гельвеций (1715-1771), Поль Гольбах (1712-1789).

Вольтерді негізгі ебектеріні бірі – «Метафизикалы трактат». Ол аылшын философтары Ф.Бэкон мен Т.Гоббсты шыармашылыын жоары баалап, эмпиризмні ыпалында болады. Кп уаыта дейін Декарт идеяларына самараулы танытады. Вольтер тжірибені танымды маызын анытап, оны теорияа атынасын тсіндіруге тырысады.

Ойшылды философиясында субъекті белсенділігі туралы мселе кеінен ойылан Вольтер субъекті іс - рекетіні динамизмі мен белсенділігін ерекше атап, зерттеді, жаа дуір философиясын едуір байытты.

Оны «оамды адама» деген ызыушылыы сол кездегі леуметтік сраныстан туындаан. Вольтер баса адамдар мен тыыз байланыста мір сретін адамны оамды табиатынан жасы тсінген.

Вольтер философиялы ебектерінде адамдарды тедігі туралы да мселе ойылан. Ол саяси тедік, за мен ы алдындаы тедікке ерекше

кіл аударан.

 

Адамдарды саяси, ыты тедігі экономикалы жне леуметтік тедігімен аныталатынын тсіне алмаан.

Вольтерді замандасы жне оан рухани жаын ойшыл Ш.Л.Монтескье (1689-1755). Деизмді жатады. Тарихты адамдар жасайды деген орытындыа келді. оамны дамуына климат пен географиялы фактор сер ететіндігін мойындады.

оамда заны стемдігі мен билікті болу идеялары Ш.Монтескьені болашаы мол скеле ойлары болып табылады.

Жан Жак Руссо (1712-1778) – кедей ортаны кілі, оны кесі саат жндеуші жне биді йретуші болан. Руссоны шыармашылыы жан-жаты, театр шыармашылыынан баса ол ылым мен ркениетті сынаумен, экономикалы, леуметтік – саяси мселелермен айналысан. Оны «Эмиль немесе трбие туралы» жне «Жаа Элоиза» шыармалары жетілген, табии моральды жобалары болып табылады.

Руссоны ызытыране маызды мселе – адамдар арасындаы леуметтік тесіздік мселесі.

Адамдар арасында негізінен тесіздік бірден пайда болмайды. Оны туындауына себеп болан меншіктік атынастар. Яни оамда меншіктік жіктелу болып, жеке меншік пайда боланнан бастап, тесіздік атынастар ркендей бастайды.

Жеке меншік - тесіздікті бірінші себебі. Ал жеке меншікті зі адамдар ажеттілігіні айшылыынан, бсекелестік пен баталастытан туындайды. оамны табии жадайы бір – бірімен жауласан топтар атынасымен алмастырылады.

Меншіктік жіктелу – тесіздікті бірінші сатысы. Тесіздікті екінші сатысы – мемлекетті алыптасуы, билік иелері мен оан баынушылар арасындаы тесіздік.

шінші сатыдаы тесіздік заы кіметті деспотияа айналан уаытында пайда болады. Соы жадайда, Руссоны пікірінше, барлы адамдар зіні тесіздігінде бірдей болады да, тирана арсы бас ктеруге ы алады. 1789 жылы Франциядаы революциялы озалысты задылыын Руссо осындай ойлармен негіздейді.

Осы ойларын Ж.Ж.Руссо «адамдар арасындаы тесіздікті пайда болуы мен себептері» деген ебегінде баяндайды.

«оамды келісім туралы» атты ебегінде Руссо біріккен халы басаратын «халыты мемлекет» идеясын сынды. Бл мемлекетте жалпы ерік пен жеке адамдар еркіні арасындаы крделі зара атынастар елді билейді деп ой орытады.

Ж.Ж.Руссо философиясыны ататы девизі «айтадан табиата оралу». йткені табиатта адамны орны оны абілеттеріне байланысты, сондытан табии тртіп ділетті. Ал оамда адам меншік байлы арасында орын алады, бдан оамды тртіпті ділетсіздігі туындайды.

Дени Дидро (1713-1784) ылым, нер жне олнер энциклопедиясын жасауды сынды.

Классикалы неміс философиясындаы Гегель диалектикасы Кант агностоцизмі18асырды аяы кезеінде неміс жерінде философия жаа толынмен дами бастады. Бл кезеді бастап берген Имануил Кантболды. Кантты мірін сына дейінгі кезе, сыннан кейінгі кезе деп екіге бліп арастырады. 1770 жылдардан кейін оны ”Практикалы аыла сын”, “Таза аыла сын” (1781ж.), “Пайымдау абілетін сынау” атты ебектері жары крді. И. Кантты міріні екінші кезеінде гносеология жасалады. Субъекті жне оны ызметі мселесі Кантты таным теориясына осан лесі болып табылады. Кант тжірибені апостериорлы жне априорлы деп екіге бледі. Априори – тжірибеден брын оан туелсіз алынан білім дегенді білдіреді. Априори уелден-а санаа тн білім деп саналады. Апостериори тжірибеден алынан білім деп саналады. Тжірибені екішты пайымдау былыс пен мнді арама-арсы ояды. былыс сырты крініс, мн іште, тереде, крінбейді. Мн мен былыты арама-арсы ою одан рі жаласып, мны зі міндетті трде агностицизмге апарып соады. Агностицизм - бл танымды ішінара теріске шыаратын ілім. Кант агностицизм баытын (кілі) станды.Кант дниені “зіндік зат” жне”бізді зат” деп екіге бледі. ”зііндік зат” - здігінен, біізді санамыздан тыс мір сретін мн. “зіндік затты” мнін танып білуге болмайды. ”зіндік заттардан” баса былыстар дниесі бар. Оны Кант табиат дейді. былыстар дниесі адам санасынан туелсіз здігінше мір сре алмайды. былыстар днисінде задылы жо, - дейді Кант. Адам ана таным барысында ретсіз дниеде задылы жасап береді. Оан трансценденталды аыл - парасат кмекке келеді. Трансценденталды деген сз о дниелік дегенді білдіреді, бл - сана мен таным шегінен тыс нрсені білдіретін термин. Осы тста Кантты субъектіні активті феномен ретінде арастыранын байаймыз. Кант “білім алай тзіледі?” деген сраа жауап іздеді. Ол априоризм арылы білімні жекеліктен жалпылыа туін шешпек болды. Біілімді негіздеу Кантты басты масаты еді. Кант білімні калай тзілетінін ашып бере алмады.Себебі ол пайымдау жне парасат арасын алшататып жіберді. Сондай-а априорлы формаларды зі айдан щыатынын да тсіндірмеді. Кант “зіндік затты”, мнді тануда творчестволы елестетуге орын береді. Мн жоары аыл арылы танылады. Жоары аыл трансцендентті, ол эксперимент пен баылаудан туелсіз жоары білім мен сенімге негізделген. міріні аырына арай Кант логика жне педагогикамен айналысады.12 жалпы ымдар - категориялар тзді. Кант антиномиялар туралы пікір айтты. Антиномия - санадаы арама-арсылытар. зіні таным ызметінде адам айшылытара кезікпей оймайды. Олардан шыуды бірден бір жолы - парыз этикасы болып табылады. йткені адам зіні эмпирикалы тіршілігінде табиат задарынан тмен тр, йткені ол сырты дниені ыпалына баынышты.

Алайда мораль задарын, императивті басшылыа ала отырып адам ибрата ие болады. Кант “категориялы императив” ымыны авторы: ”Адам мддеге жетуді ралы емес, ол - масат болуы ажет”. Кант айтты “Адамны жолы болмауы моралды сананы жетіспеушілігінен”.2. Гегель - объективтік идеалист. Оны ебектері: ”Логика ылымы”, ”Право философиясы”, ”Рух феноменологиясы”, ”Философиялы ылымдар энциклопедиясы”. Гегель Кант философиясыны айшылытарын жебек болды. Гегель: “андай білім болса да –дамуды нтижесі”, - деп жариялады. Білім ішкі айшылытар нтижесінде пайда болады, дамиды. Гегельді е басты жетістігі: ол таным процесін адамны іс-рекетімен байлаыстырды. Біра адамны іс-рекеті тек рухани сферамен шектелді. Гегель философиясыны жйесі мынадай ш блімнен трады: а) логика; б) табиат философиясы; в) рух философиясы.Гегель философиясыны басты мселесі лемдік рух, абсолюттік идеяны бкіл дниені жаратаны. Гегель абсолюттік идеяны табиат, оам пайда болана дейін таза идея кйінде арап, оны дамуын табиатты пайда болуына дейін алып арастырды. Гегельді “Логика ылымы” ебегі ш блімнен трады: 1-ші блім - “болмыс”; 2-блімі - ”мн”; 3-ші блімі –“ым” деп аталады. Гегельді айтуынша, логиканы басты мселесі - абсолюттік идеяны здігінен озалуы. Бл ебегінде Гегель диалектиканы ш жалпылы заыны негізгі категорияларын ашты. (Категория – бл жалпы, универсальды, философиялы ым).Гегель берген кптеген философиялы анытамаларды біз пайдаланып жрміз. Біра Гегель таза идеяны абсолюттік идея, лемдік санаа, демиургке айналуын иял трінде тжырымдады. (Демиург-шебер жаратушы). Идеяны даму задары объективті щындыты даму задарыны санадаы кшірмесі екенін Гегель тсінбеді. Оны пікірінше табиат - абсолюттік идеяны екінші мірі. Біра табиат дамымайды, дамитын тек идея деген ате пікірде болды. Олай болса білім физикалы дниеге сйкес келмей алады. Оны сйкестіндіретін адам іс-рекеті, танымдаы практикалы тарихи ызмет. Ойды мір сру шындыы - бл тіл. “Материя—бл ымны бір крініісі”, - деп арастырды Гегель

 

Классикалы неміс филос. Диалектикалы діс пен идеалистік жйеМаркстік философия. Диалектикалы материализмні негізгі идеялары мен принциптері. Диалектиканы негізгі ымы – даму. Даму дегеніміз – озалысты, згерісті бір крінісі. Ол кп жаты, ескіден жааа, жаадан ескіге, арапайымнан крделіге, крделіден арапайыма, тменгіден жоарыа, жоарыдан тменге згеру болады. Даму кезінде затты, былысты жйесі згеріске шырап, асиеттер ауысып отырады. Тарихты дамуында бір – біріне самайтын ртрлі дуірлер, адамны дамуында балалы, жасты, толысу, артаю кезедері болады. Даму - те крделі процесс, онда кері озалыстар, секірістер, ртрлі иылысулар болып трады.

Диалектиканы маызды принциптеріне дниені объективтілігін, оны негізгі бліктері мен асиеттеріні, былыстарыны бір – бірімен байланыста, зара рекеттесуде, айшылыта болатындыын мойындау жатады.

айшылы – даму мен озалысты ішкі озаушы кшін крсетеді. айшылы дегеніміз – арама – арсылытарды зара атынасын білдіреді. айшылытар тірі, лі табиатта да, оам мірінде де кездеседі.

Диалектика жйесіне оны негізгі задары кіреді. За ымыны маызды екі маынасы бар. Біріншіден, за дегеніміз – заттар мен былыстар арасындаы жалпы, траты жне ажетті байланыстарды білдіретін ым. Мысалы, лемні тартылу заы, табии срыпталу заы. Бларды брі объективті материалды лемні задары. Екіншіден, за дегеніміз - лемні байланыстарын тсіндіретін білім жйесі. Бл ылым задары.

Диалектиканы негізгі ш заы бар. Олар даму процесіні маызды задылытарын тсіндіреді. арама – арсылытарды бірлігі мен кресі туралы за – материалды лемні дамуыны негізін тсіндіреді. Даму процесі ішкі де, сырты да арама – арсылытарды атыысы арылы іске асады. Диалектика сырты арама – арсылытарды бірегейлікті екіге блінуіні нтижесі, тптеп келгенде ішкі арама – арсылытар туындысы деп арайды. Бл заны лкен дниетанымды жне трбиелік мні бар, йткені ол дамуды белгілі бір сатысын, тарихты ешбір жетістігін, адам ол жеткізген биікті е соы деп арамастырмауа йретеді жне шексіз шыармашылыа бадар береді.

оам міріндегі айшылытар те крделі жне жан – жаты. Санды жне сапалы згерістерді зара ту заы – дамуды наты тетігін крсетеді. Диалектика кез келген затты саны жне сапасы жаынан сипаттайды. Сапа – бл асиеттерді бірлігі. Сапалы айындылы зат пен былысты траты етеді, бір – біріне ажыратып, дниені шексіз сана алуандылыын айындайды. Сапа дегеніміз – затты барынша зінділігі. Сан затты біркелкі бліктерге блінуін айындайтын ым. Бір – біріне самайтын нрселерді арасында сапалы, айырмашылы болады. Кез келген затты негізгі бір сапасы бар. Мысалы, стакан – е алдымен ішуге арналан рал. рбір зат - сапалы, траты жне санды, трасыз асиеттерді айшылыты бірлігі. Бл бірлік белгілі бір интервала дейін саталады. Оны шама арылы анытаймыз. Шама – нрсені немесе былысты сапалы жне санды айындылыыны табии бірлігін білдіретін философиялы категория.

Марксизм – 1,5 асыр бойы адамзатты тадырларына сер еткен философиялы, экономикалы жне леуметтік саяси доктрина. Негізін алаушылар–КарлМаркс,ФридрихЭнгельс. Маркс жне Энгельс негізгі материалисттік диалектикадан ралан диалектикалы материализмді жасады. Энгельті ойынша диалектикалы материализмні пні табиатты е жалпы диалектикалы задарын, тарихты жне тануды, соны ішінде жне е алдымен – ойлауды зерттеу болып табылады.
Материалисттік диалектика, диалектикалы – материалисттік дниеге кзарасты тйінін райды, зерттеу дісін растырады. Диалектика – теория жне діс. Дамуды жалпы теориясы, материалисттік диалектика баса да кез келген ылымдар сияты, категориялар мен задардан, принциптер жйесінен трады.
Объективтілік пен жалпылы принципі. Блш принцип философияны негізгі иселелсін материалисттік трыдан шешуіне, лемні материалды бірлігіне жне сананы, материя болмысыны бейнеленуі ретінде тсінуіне байланысты.
Жан-жатылы принципі. Метофизиканы е негізгі жетіспеушілігі – заттар мен дірісті арастыруа бір жатылы. Диалектика рбір затты., былысты кптеген байланыстарды жне атынастарды жиынтыы ретінде арастырады.
ажеттілік жне ммкіншілік трысынан былысты бір стте арастыратын сияты, жан-жатылы принципіне жеіл желпі арауа болмайды. Адамны білімдері рашан салыстырмалы, траты дамитындыын естен шыармау керек.
Жан-жатылы принцип салыстырмалы білімімізді абсолюта, догмаа айналу рекетінен сатандырады.
Даму принципі. Бл шын мнінде, материалисттік диалектиканы негізгі принципі, йткені оны даму туралы ылым деп айтуа болады. Даму принципі диалектиканы баса алан принциптерін біріктіреді жне синтезін жасайды.
Даму – бл озалыс жне згеріс, біра терминді анытауда бл сипаттамалар жеткіліксіз, оны себебі озалыстар жне згерістер тек санды жаынан крініп сапалы згерістермен байланысты болмауы да ммкін. Яни, даму – бл баытталан айталанбайтын жйені айшылытар арылы туындаан сапалы згерістер. Соныдытан философияда екі арама-айшы диалектика жне метафизика дістеіні бар боландыынан жне бар болатындыынан дамуды екі арама-арсы трыда сипаттай беруге болады. Біра, айта келетін жай, даму дегенні зі жалпылама даму емес. Ол рашан да материалды немесе идеялы натылы жйелермен байланысты. лемні ртрлілігі, дамуды ртрлілігінде бейнеленеді, олар тзу сызыты жне ирек тектес, жылдамдатылан жне баяулатылан жне т.б. трлерде болады. дірісті біркелкі «таза» кйді ту тек ана абстрактілі жадайда болады.
Маркс жне Энгельс философия трихында е алаш рет диалектикалы-материалисттік таным теориясын жасап шыарды. Энгельсті пікірі бойынша, егер сананы, ойлауды, таза натуралисттік, болмыс пен табиата арсы алдын-ала берілген жй арапайым трыда арастырса онда тааларлытай тсініксіз тепе-тедікті, таным мен болмысты задылытарыны сйкестігін крген болар едік, дейді. Ал енді ойлау жне сана дегеніміз не, олар айдан алынады деп сауал ойса онда біз, ол – адам миыны жемісі жне адамны зі – белгілі бір дамыан ортаны нтижесі екендігін креміз. рине осыан байланысты табиат німдері, табиатты баса байланыстарына арама-арсы болмайтындыы зінен-зі.тсінікті.Субъективті диалектика, зіне тн трлер арылы объективті лемні диалектикасын бейнелейді. Бейнелеу механикалы емес, айна бейнесі трізді емес, ол танымны субъектісімен жне танылушы объектіні зара белсенді рекеттестігі. ОРлар, шындыты тануды, диалектикалы айшылыты рдіс екендігіне сенеді.
Таным процесі диалектикалы, аиат – атып алан аыры орытынды емес, ол толыссыз белгілі бір салыстырмалы аиаттан баса салыстырмалы аиата, біра абсолютті аиатты едуір блшегін амтитын аиата тетін деріс.
Таным теориясыны тбегейлі сраы аиатты межесін негіздеу болып табылады. Бл мселені шешу шін марксизмні негізін салушылар, оамды тарихи практиканы концепциясын жасады. Оларды тсінуінше практика – оамды адамны материалды, сезімді азатты, масаттылы ызметі. Оны мазмны табии жне леуметтік объектілерді згерту жне игеру болып табылады. Практиканы негізгі трлеріне материалды игіліктерді ндірісін жне ебек рал-саймандарын, леуметтік арекетті жатызады.
Марксшілдер практика рылымынан адамны масаты жне арекеттеріні себептері туындайтын ажеттілікті ерекше бліп арайды. зінділік натылыымен практика, оларды пікірінше, аиатты е жоары межесі болып табылады.
Адам табиата сер етеді жне оны згерте отырып, мір сруді жаа жадайын жасайды. Практикалы згерістерді барысында р алуан ажеттіліктер туындайды. Соны ішінде техникалы, ал «олар ылымдаы ондаан университеттерден кбірек ала жылжытады». Сайып келгенде, практика аиатты межесі ана емес, сонымен атар оны озаушы кші жне танымыны масаты болып табылады.

Фейрбахты философиялы іліміндегі нтропологиялы материализм мен гуманизм Л.Фейербах (1804-1872) - Фейербах (1804 – 1872ж). Фейербах 1823ж Гегельдер университетіне тсіп оуын Берлин университетінде тсіп оуын Берлин университетінде жаластырды осы кезде ол Гегельді лекцияларын тадаан 1830ж Лаап атпен “лім жне мгілік” туралы ойларын жариялаан, мнда ол Гегельдік философияны трысынан мгілікті жоа шыару Фейербахты ойынша адамны мні оны денелік жанды бірттастыында тек теорияда ана рухпен деніні блек арастыруа болады. Ал шын мнінде олар ажырамас бірлікте болады рі рух ойлау денеге туелді асиеттер сйтіп Фейербах философияны негізгі мселесін материалисік трыдан шешеді. Табиат пен адам міне жаа философияны зерттейтін пні дейді Фейербах.Людвиг Фейербах – класикалы неміс философиясыны соы кілі. Германиядаы жз жыла созылан идеалистік, діни кзарасты тндігін батыл сыпырып тастап, зінін ашытан – ашы материалистпін деп жариялады. Оны басты ебектері: “Христиандыты мні”, “Болаша философиясыны негізгі аидалары”, т.б. Ол дниені материядан тратынын мойындап, табиатты санадан тыс, оан баынышсыз екенін длелдеді. Ол рух пен дене арасыны алшатыын жойды. Фейербах болмысты – бастаушы, сананы баяндауыш деп арады. Табиат денелерден, материядан, сезімдіктен трады, деп жазды Фейербах. Табиат мнгі жне шексіз. Сана – срны тек кшірмесі, ал психолог – идеалист сол кшірмені тпнса ретінде тсіндіреді, - деп тсіндірді Фейербах. Біра ол антропологиялы материализмдіуаттады. йткені, ол барлы материализмді трпайы материализм деп тсінді. Сондытан зін одан аула стама болды. “Шынды – идеализмде емес, материализмде емес, шынды тек антропология”, - деп жазды Фейербах. Біра ол зіні антропологиялы материализіміні наыз метафизикалы материализм екенін байамады. Таным сезімнен басталады, - деп уаыздады Л. Фейербах. Шындыты дйегі – оны іштен туан санаа сай келуі деп тсінді. Бл оны идеализмге жасаан кешірімі болатын. Л. Фейербах Гегельді идеализмін орынды сынай отырып, оны диалектикасыны мнін тсінбей, оны теріске шыарды. Л. Фейербах христиан дінін де орынды санады, біра діннен ол біржолата ол збеді. “Болаша философияны негізгі аидалары” деген ебегінде Л Фейер бах оамны озаушы кші – адамны адама сйіспеншілігі, сіресе, ерлер мен целдер махабатты деп тсіндірді. Сол байланысты ол дін деп арады.

Бар жырау, шалкиіз, дулати жне асан айыны философиялы шыармалары мен кзарастарыАын-жыраулар философиясы: Жырау табиаты, жыр, толау; мемлекетшілдік сана, дние, заман, адам, адамшылы мселесі..Казак акын жырауларыны дниетанымы,фил.лык даналык ойлары тол философиямызды калыптасуына рухани негіз болды. Оларды шыгармаларынан дстрлі философиялык тарихи сабактастык принциптер айкын байкалады. сіресе ,казак поэзиясындагы философиялык багыттын негізін салушылардын бірі Шалкиіз жырау Тіленшілы шыгармашылыгы,философиялык ой кешу,жыр,толгау дістері ерекше. Ел аузынан жазылып алынган тарихи нгімеге караганда,ол БКО,Ногайлынын лы биі Мсанын кызынан туыпты. Онын шыармасынын негізгі ерекшелігі ондагы фил.лык толаныстын молдыы. Шалкиізді фил.лык ойлары зак толанып,з заманын нзік тсіне білуіні жемісі. Бл ерекшеліктер жырауды шалкар даналыкты,тере акыл иесі боландыын крсетеді. Белгілі алым рі жазушы М.Маауин оны новатор акын,казак поэзиясындаы фил.лык баыт негізін салушы,киыннан келістіру,нактылык,ыкшамдылыкты онын поэзиясыны ерекшелігі дейді. Казак акын жырауларыны шыгармалары,негізінен,кшпелілер болмысы,ата коныс,адам,коам,сол кездегі леуметтік жадайлара,батырлык,кркемдік,адамгершілік мір мселесіне байланысты боп келеді. Шалкиіз дниеде траты,мгілік ештене жо,осы аз мырды дниедегі бар кызыкты тегіс кріп думандатып ткізу керек дейді. Жырау адамны бар кызыы мен уанышы о дниеде емес,мына мірде деген. Шалкиізден кейінгі алып жырауларды бірі Атамберді жырау. Шыармалары наыл сздерге,афоризмдік толаулара толы,аза халыны тыныс тіршілігі,болмысы,ерекшелігі,сол кездегі тарихи оиалар оны толауларынан байалады. Атамберді бкіл ел мддесін ,ру,ата намысы емес,иісі азаты намысые уады,елді бірлікке,ерлікке шаырады. Оны жырларында кшпелі азаты ой арманы,масыт мддесі,оларды бар болмысы,ерекшелігі,дниете зіндік кзарасы айындалады. Бар жырауды мірін зерттеуші Мшр Жсіп оны сауып ішер малыны,мінеп тсер малыны болмаанын айтады. Бар мрасынан бізге жеткені 1100 жол шамасында. Оны шыамаларында зі мір срген заман келбеті,тарихи оиалар бар кшімен крсетілген,ол крші елдермен,соны ішінде орыс халымен досты арым атынасты ажеттігін айтады. Дниеде мгі ешнрсені жо екендігін атап крсетеді. Отаршылды саясатты кшеюі халыты лтты рухани мдениетінен айырып,діннен ,бездіру аупіде туды. Осынау ел басына кт туан стте елді,жерді амын ойлап дулат,Шортанбай,Мрат аындар азатты пен еркіндеікті асап,орыстандыру саясатына тікелей арсы шыып,халына отты жырларымен ран тастады. Дулат з шыармаларында айырымдалы пен злымды,мырзалы пен сарады,білім мен наданды мселесін талдап,негізгі арау етті. Оны пайымдауынша мір бостанды пен молшылыа толы,рулар мен тайпа мен тайпа мшелері те ылы еді. Ол патриархалды,ханды заманды ккседі. леуметтік тесіздік,зорлы зомбылы,анаушылы жаа заман жеміс:бл ата бабаны брыннан келе жатан салт дстрін,шариат заын бзандыынан дейді аын. Дулатты леуметтік фил.сы жер,суды,елді бірлігін сатап алу идеясы,баса жрта кш крсетпеу философиясы. Мрат шыармаларындаы баста сарын жер мселесі,ата оныс,бас бостандыынан айырылан ттас елді м зары аынны бл толауларында да айын крінеді. Мрат з заманын адамгершілік жаынан азан,отбасы атынастарынан бзылан заманы дейді. Ол з заманыны бзылуыны,айы асіретті йірілуіні себептерін іздеп,з заманыны кніне пайымдаулар жасады. ысаша аын жыраулар ел басына кн туан тар заманда отты жырларымен ой тастап,з нін танытандыымен,аза еліні жау жрек,айраткер лдары боландыымен ымбат.

Сопылы дстр жне оны аза философиясындаы алыптасуыны рлі аза философиясы мен дниетанымыны таы да бір маызды бастауы

– сопылы дстр.

Ислам аясында алыптаса отырып, кне нді, ытай, Грек, Рим, Сирия ойшылдарыны здік ойларын бойына сіірген сопылы философиясыны азастан мен Орта Азия халытарыны «арасында кеінен жне табысты таралуына мына жадай да сер етті. Ол з ілімін жеіл жне тсінікті тілмен, сем сопылы идеяларды жергілікті салт-жырлармен йлестіре дріптеді Ахмет Яссауиді Орта Азия мен азастанны тркі тілдес халытары арасында зор беделге ие болуы Яссауиді ислам задарын Шыыс сопылы ілімін пантеизммен жне басылы жыры элементтерімен йлестіре алуынан еді»3.

аза даласында сопылы идеялары Шыыс поэзиясы, яни Фирдоуси, Навои, Рудаки, Омар Хайям, Низами, Насими секілді аындарды философиялы сипаттаы шыармалары арылы тараан.

Сйтіп, аза философиясыны дамуына негіз, бастау, тарихи тамыр болан объективті алышарттарды атарына аза халыны зіні ауыз дебиеті жне мір сру салт – дстрі, трік мдениеті мен трік ойшылдары, араб – парсы дебиеті мен философиясы, сопылы дстр жатады. Олар кпжаты жне кпмаыналы мдени рдістерді біріктіреді. Соны не бойында млгіген кптеген маызды жне мірше белгілер мен асиеттерді бойына сііре отырып, аза халы ерекше сарындаы, мірше, оптимистік философиялы кзарастарды дниеге келтірді.

аза ке де, ашы дала перзенті. Дала шы – иыры жо, шетсіз, шексіз. Сан асырлар бойы сол зін аялаан табиатта мір сріп, оны сан алуан пия сырларына кіл блді.

Табиатты ата жадайына, трлі згерістеріне сай кшіп – онып жріп, з шаруашылыын табиатпен йлесімді жргізіп отырды. Табиата аялы алаан, жылы жрек сезімі, кзді арашыындай аморлы ажет екендігін ерте сезінді.

Киіз й кне азатарды лем, бкіл дниені рылымы туралы кзарасын білдіреді. Киіз й арышты кішкене моделі.

Киіз йді дл ортасында, шаыраты асында оша орналасан. Ошаты осылай орналасуы ыайлы жне ауіпсіз. От ажетті былыс, оан кне адамдар тазым еткен. Жануарларды отпен аластап, тазартан. От кнні символы.

Кн батып, кеш тскен со ай мен жлдыздар жер бетін жары ылады.

аза «аспана европалыты алтасындаы саатына араанындай арайды»1. йткені, бл мір сріп, тіршілік етуді бірден – бір ажеттілігі еді. Аспан денелеріні озалысы бойынша жыл, ай жне тулікті мала жайлы мезгілдерін анытай алан. Аспан шыратарына «Жеті арашы», «Темір азы», «Смбіле», «Шолпан», «Есекыран» деп ат ойып, оларды озалыстарын баылаан, календарь жасаан. Мысалы, Смбіле,ркер жлдыздарына сйеніп, жыл мезгілдерін былайша анытайды: «ркерлі айды брі ыс», «Смбіле туса су атады», яни кз тседі. «ркер жерге тспей, жер ызбайды». Тнгі уаытта жол жруге тура келгенде «Темір азыа сйеніп», барар баытын анытаан.