XIX асырдаы аза философиясы. ШоанУалиханов ЫбырайАлтынсарин Абай нанаев
белгілі ойшысы-ШоанУалихановШ- ойынша, халыты анаудан тару шін билікті жою керек, сонда ана халы баытты болады. аза еліндегі тртіпті згертуді жолдарын іздеді.Ш- себептілік задылыын птайтындыы, себепсіз былыс болмайтынына кміл сенетіндігібайалады.Ш. сырты дниені санадан тыс -р сретіндігін, оны объе-к задыл-а баынатындыын мойындайтын ф- кзарас.з хал- артта алушылыын жоюды бірден-бір жолы аартушылыта деп сенді.
50. ЫбырайАлтынсарин – азастанда зиялы мектепті негізін салушы. Алтынсаринні демократиялы жне гуманистік идеялары. Саясата ат салысан тыш стаз-Ы Алтынсарин халыты дниеге "дрыс кзараспен" арауа трбиелеуді зіні нег-і масаты етіп ойан.Ы-й мектепте бала оыта жріп, аза даласында баса да жаа мектептер ашумен айналысты.Тек білім, аартушылы ана бара халыты билеп-тстеушілерді ысым ыспаынан тара алады деп, барлы кш-жігерін оларды білімін ктеруге арнаан.
51. Абай нанбаевты аартушылы жне демократиялы кзарастарыны алыптасуы. Абай Чернышевскийді, Добролюбовты шы-н оып, зерттеді, о-с рев.-демократ- озы ойы о- дниетаны- алыптасуына лкен ыпал етті - далас- лама ойшылы-А нанбаев аза хал- мддесі шін кресте татулы,бірлік-керектігіне назар аударды.Ол а-м- "аыл, ылым, айрат" арылы жоары дрежеге ктеріліп, асатайтындай оамны прогрестік дамуын асады.Негізі А\ ф\ шы\ы жо,біра прозаларында сапалы ойшылды пікірлер бар.
52. Абай шыармаларындаы философиялы жне леуметтік-этикалы ойлар Абай нанбаевтыф- ойлары тере жне жан-жаты.А- пік-ше,дай лемні алашы себебі немесе тпнегізі. дай лемді жаратты,сонан со ол оны дамуына араласпайды, яни лем зіндік задарына сйеніп дамиды Таным, А- пік-ше, - адам тіршілігіні маызды масаты мен жаныны бірден-бір ажеттілігі;р адам ебекор, ділетті жне гуманды, адал, мейірімді болуы керек.
аза философиясыны крнекті кілі – Шкрім дайбердиев. Ол арнайы философиялы трактат «ш аныты» жазан. зіні рухани стаздары Шоан, Абай, Ыбырайа араанда грек, европа философиясыны тарихын тереірек біліп, оан баа беріп, зіндік ой орытты. Шкрім те білімді адам. Ол Батыс пен Шыысты мдениетін жетік білген.
«ш аныта» белгілі, белгісіз кптеген алымдарды аттары келтірілген. Бл алымны іздену аясыны кедігін длелдейді.
Шкрім философия тарихында маызды екі баыт, екі трлі дниетанымды станым бар екенін дрыс тсінген. Мны зі лкен жетістік.
«Тіршілік туралы адам арасында кптен бері айтылып келе жатан екі трлі жол бар. Бірі, дене лсе де жан жоалмайды, лгеннен со да бл тіршілікке тіпті, саматын бір трлі мір бар. Сондытан жалыз ана дние тіршілігіні амын ойламай, сол соы мірде жасы болуды амын ылу керек дейді. Мны аырет - лгеннен соы мір жолы дейді. Енді бірі, бл лемдегі барлы нрсені брі здігінен жаралып жатыр, оны былай ылайын деп жаратан иесі жо, м лген со тірілетін жан жо дейді»1 – деп жазды Шкрім «ш аныта».
алым идеализм, материализм демесе де соларды анытап отыраны тсінікті. Осы екі станымды тсіндіре отырып, аыр аяында Шкрім зінідік концепция сынады.
Оны пікірінше, бірінші аиатты жаратушы мен жанны мгілігін мойындайтын сенім, яни діни аиат райды.
Екінші аиат – сезімдік абылдаулар мен рационалды ойлауа сйенетін ылыми аиат.
шінші аиат – бл жан аиаты, оны субстанциалды негізі - ждан. Адам жасы мір сру шін таза ебекке, ждан аыла, шын жрекке сйенуі тиіс.
лихан Бкейханов[деу]
лихан Бкейханов
Екі асыр арасында азаты лтты санасыны оянуына лкен сер еткен тланы бірі — лихан Бкейханов. Ол аза хандарыны тікелей рпаы, лт-азатты озалысты жетекшісі, азаты алашы саяси партиясыны басшысы, азаты бірінші лтты кіметі — Алашорданы ксемі еді. лихан Бкейханов сан ырлы оамды ызметтерімен бірге азаты рухани мдениетін алашы зерттеушілерді атарында танымал. Ол Абайды шыармашылыы туралы тыш мааланы жариялады, аза эпосы мен фольклоры жнінде лі кнге дейін алымдарды зіні ой тередігімен та алдыратын ебектер жазды. Соларды ішіндегі ндысы — 1899 жылы «Тркістан ведомое тыларында» жарияланан «ырызды «обыланды» аызындаы йел» атты ебегі еді. лиханны бл жерде ктеріп отыран мселесі брыны азаты рухани мдениетіні бай мраларына байланысты. Аталан аызда мсылманды дін мен ежелгі тірілік тсініктерді арым-атынасы, кшпелілер мдениетіне тн ана мен йелді астерлеу, ел намысын пендешіліктен жоары ою т.б. мселелері талыланады. Шексіз сахара аза мдениетін кптеген жылдар бойы сырты жаулардан ораштап, зіндік ерекшеліктерін сатауа себебін тигізді. Длей далада тек жз бен руа блінген ттас ауым ана мір сре алатын еді. ысаша айтанда, лихан мен Міржаып, Ахмет Байтрсынов пен Мажан Жмабаев, Жсіпбек Аймауытов пенСлтанмахмт Торайыров секілді алашты арыстары з кресінде халыны асырлы мрасынан ашанда кш-уат алып отырды.
3 Тжікова К. «Ислам; дниетаным, идеология, саясат». Алматы, 1996. 100 б.
1 Левшин А.И. Описание киргиз – кайсакских орд и степей. СПб. 1837, ч.3 с.148.
1 Шкрім «ш аны» Алматы, «лем» Алматы – 1991,19 б.