Лы Дала ойшылдарыны педагогикалы ой-пікірлері (орыт Ата, .А. Иассауи).

Елімізді сан асырлы зіндік орны бар кезеге орта асырлы тркілік мдениетті жатызамыз. Ал халымызды даналыын білдіретін ірі тарихи тлаларды зерделеу азіргі рпаты, гуманитарлы ылымдарды асиеті парыздарыны атарына жатызамыз. Осы трыдан аланда асырлар атпарларында жасырынан рухани мралар кптеп саналады. Ортаасырлы педагогикалы ой-пікірді даму тарихында аты лемге йгілі ортаасырлы данышпандары – орыт Ата, .А.Иассауи аза жерін лемге мшр етті. орыт Ата таылымы. ІІІ асырда Сыр бойында мір срген орыт Ата – ежелгі тркілерді крнекті аартушысы, ойшылы, рі аын, сазгер, рі кйші, тарихта ерекше рухани із алдыран, халы даналыын жинаушы. зіні философиялы толамдарында мір мен лім мселелерін ктерді. Мгі лмеуді жолын иялымен іздестіреді орыт ата поэма, кйлер шыарып, оны обызда орындайтын болады. Сол себепті де “орыт ата шыармаларын” “орыт Ата кітабы” деп атайды. “орыт Ата кітабы”- бкіл тркі тілдес халытара орта аса крнекті жазба ескерткіші. Бл ебекте тлімдік мні кшті афоризмдер, анатты сздер мен таылымды-танымды идеяалар, сиет сздер кптеп кездеседі. орытты есімін кшпенді тркі тайпалары ежелден астерлегеожа Ахмет Яссауи (1094-1167 ж.ж) мір срген азастан мен Орта Азиядаы сопылы поэзиясыны крнекті кілі, дуалы ауыз данышпан, кемегер аын аартушы. Ахмет Яссауи 1093 жылы немесе 1094 жылы кне Исфиджап (Сайрам) аласында дниеге келген. Оны ата-анасы Ибраим Ата мен арашаш Ана осында трып, осы жерде айтыс болан.Араб, парсы авторларыны жазбаларына араанда Ахметті кесі з заманыны сауатты, кзі ашы адамы болан. Тіптен балауса, блдіршін Ахметке араб, парсы тілдерін Таяу Шыыстаы Исфахан, Бадат алаларынан стаздар жалдап йретеді. Он алты жасында-а болаша аын, шыыс поэзиясын, дебиетін, философиясын жетік мегереді. Он жеті жасынан бастап, зі де ле жаза бастайды. з жырларын шыыс авторларынан бірінші болып, сол кездегі шойырлар секілді араб, парсы тілдерінде емес, зіні ана тілі – тркі тілінде жазан. Иссауи шыармаларыны ндылыы осында. аза жеріні ортаасырлы мдениетіні дамуында Яссауи жазан «Диуани Хикмет» (Даналы кітабы). ожа Ахмет Яссауи ислам дініні аза арасында ке тарауына лкен лес осан, шыармасын елге тсінікті етіп, тркі тілінде жазан. Ол жергілікті халытарды ескі дінін жоа шыармаан, айта оны ислам дінімен штастыран.

ХY асыр мен ХIХ асырды бірінші жартысы аралыындаы азастандаы педагогикалы ой-пікірлер.

Бл кезеде халыты аын-жыраулары пайда болды. аза поэзиясында жырау-аынны ерекше ежелгі трі. Кшпелі трмыс жне шетел басыншыларыны шабуылы жадайында жыраулар кптеген жауапты ызметті атаран болатынды: зіні аылды, жалынды сзімен жауа арсы руларды кшін біріктіруге шаырды, олар кп жадайда тайпаларды ксемдері, батырлары, тайпалы жасашыларды олбасшылары болды... Бл кезедегі белгілі жырауларды ішінен Асан айы, азтуан, Жиембет, Шалкиіз, Сыпыра жырауларды жне т.б. ерекше атауа болады. Жырауларды шыармашылыы олар мір сріп отыран ортамен тыыз байланысты Х-ХІІ асырларда мір срген аза аын-жыраулар поэзиясынан асырлар сырын, халыты салт-санасын, ой-рісін, тілек-масатын айын аарамыз. йткені жыраулар толауларынан халыты не бір нзік сырлары, м-мтажы, айы-асіреті, уаныш-сйініші, келер рпаа айтар сиеті, трбие таылымы зекті орын алады. Х асырда мір срген аын-жырауларды ішінде ерекше зіндік олтабасын алдыран аза-ноай поэзиясыны кш басшыларыны бірі болан азтуан –жырау – ел амын жеген, халы астерлеп ткен кшпенді аза тайпаларды скер басы, ру ксемі болан аза тарихында белгілі батыр аза жырауларыны крнекті кілдеріні бірі. Ол зіні туып-скен ата-мекені Еділ зеніні Каспийге лар жеріндегі сааларыны слу табиатын, аза жеріні ажайып крінісін туан лкесіні перзенті ретінде тамаша поэзия тілімен суреттей білген. азтуан толауларыны рпа трбиесінде тлімдік-трбиелік мні ерекше.

Аза жырауларыны (Асан айы, Шалкиіз, Жиембет, Бхар жырау) жырларыны трбиелік-олданбалы жне идеялы-эстетикалы мні.

Асан айы — XIV асырды екінші жартысында Еділ бойында дниеге келген аын, философ, аыз кейіпкері, немі халы амын, еліні болашаын ойлап жретіндіктен, замандастары оны Асан атына "айы" деген сз осып, Асан айы атап кеткен. Алтын Орданы ыдырау дуірінде мір срген Асан айы, алдымен, Сарайда, кейін азанда л-Мхаммед ханны ыпалды билеріні бірі болан. Асан айы — кептеген наыл сздерді, афоризм, философиялы толауларды авторы.. ділдікті адамгершілікті а туы ттан Асан ата “ділдікті белгісі - біле тра брмаса, Аылдыны белгісі – ткен істі умаса” деп айналасындаы ел жасысына келелі кеес беріп, лкен ой салады.

Шалкиіз Тіленшілы (1465 — 1560 жылы ш.) — жырау, орта асырлардаы аза поэзиясыны крнекті кілі.Шалкиіз жас кезінен-а ер жрек жауынгер рі талантты жырау ретінде даа бленді. Оны шыарм-нан ортаасырлы арапайым кшпелілерді мірі туралы нанымды, моральды, этиклі тсініктер крініс тапан Шалкиіз жырау мырыны кп блігін Ноай ордасыны билеушісі Темір биді ол астында ткізеді. Турашылдыымен, ділдігімен, даналыымен ел алдында беделді болады. міріні соы жылдарын Ханазар хан тсындаы аза мемлекетінде ткізеді Онв шыармаларында адам бойындаы бойындаы жаман асиетті сынап,ел ішіндегі мытыларды халыа крсеткен ысымын сына алан.Ол халыты Отан сйгіштікке шаыран.Бар жырау(1693—1787 жылдары). Оны туан жері — Жиделі Байсын лкесі. Дл туан жылы белгісіз, млшермен, XVIII асырды соы ширегі. Руы — арын. Б9кар жырау 1702 жылы Бхарадаы Кекілташ медресесін бітіріп, бірнеше тілде еркін сйлейтін дрежеге жетеді. сіресе парсы, араб тілдерін жетік йреніп шыады. Бкар жырау шындыты бетке айтатын батылдыымен де дараланады. Бар Жырау шыармаларында замандар бойы мысалдап жиналып,аыл-ой таразысынан ткізілген мір тжірибесіні, лтты тарихи санасыны даналы орытындысы, адамгершілікті ереже-аидасы іспетті наыл-ибрат сздер мол..Жиембет Бартоашлы ((1570-1575) жылдар шамасында туып, 1643 жылы дниеден айтан). азаты аса талантты жырауы, биі рі жеімпаз батыры. Ол Кіші жзді Байлы тайпасыны Тана руынан шыкан. Талай рыс, шайастара катысып, ерлік крсетеді. Ханны жауынгер жасаын баскарып, жеімпаз олбасшы болады. Ол сонымен бірге Есегей бойлы Ер Есімні кіші жз еліндегі е бір беделді бас биі ретінде танылады.Оны шыармаларыны мні ,адами асиетке,шыншылдыа,бірлікке шаыран.