Ш.Улихановты философиялы кзарастары.

XIX асырдаы аза философиясы

Аза философиялы ойыны алыптасуыны ерекшеліктері

Абайды философиялы кзарастары.

Ш.дайбердиевті философиясы.

Аза философиялы ойыны алыптасуыны ерекшеліктері

Философиялы ойлау рбір халыты лтты-мдени ерекшеліктерімен сипатталады. аза философиясыны алыптасуыны зіндік ерекшелігі аза халыны мір-тіршілігіні ерекшелігімен крінді. сіресе кшпелі трмыс-тіршілігінен жне мен- талитетінен, сондай-а леуметтік-мдени ортаны тигізген сері атты байалады. аза жерінде е тиімді шаруашылы кшпелі мал шаруашылыы болды. Осымен байланысты ата-бабаларымыз табиат ырына кніп, оан табынды.

аза философиясыны ерте кезеіне тн сипат ретінде синкретизмді

(«синкретизм» - «зара кірігу») арастыруа болады. Бл дниеге кзарасты принциптерді зара кірігіп кетуімен сипатталады. Ол ауыздан-ауыза тараан ауыздебиетінен крінді.

Шешендер, аын-жыраулар, батырлар мен олбасшылар, хандар мен билер - зіншеерекше ойларды беріп, онда объективті дние туралы кзарастарын тйіндеді. Біра олар наты философиялы мектептерін алыптастыра алмаса да, з замандарыны оамды дамуыны негізгі тенденцияларын крсетіп, ой тжырымдап отырды. аза философиясыны дниетанымды ізденістерін мына тмендегідей мселелергеблуге болады:

- арапайым диалектика;

- ерлік пен батырлы мселесі;

- еріктілік пен бостанды мселесі;

- адам болмысыны этикалы жатары: жасылы пен жаманды;

- леуметтік ділетілік мселе;

- аксиологиялы мселелер.

- дін жне еркін ойшылды туралы ойлар;

- адам мселесі, оны тіршілік етуіні мні туралы философиялы ізденістер;

- адамгершілік жне мораль мселелері;

- лтты бірлік пен саяси-леуметтік мселелер жне т.б.

- аза халына тн аыздардаы дниегекзарастар;

- Анахарсис, Тныкк, Клтегін жырларындаы философиялы ойлар

Ш.Улихановты философиялы кзарастары.

Шоан Улиханов (1835-1865жж.) ебектері аза халыны тарихына кз жгіртіп оны дниетанымымен танысуа, 18-19 . аза халыны трмыс тіршілігіні жандануына, зіндік леуметтік-реформасыны алыптасуына негізделген.

Шоан Улиханов - XIX асырдаы аза философиясыны крнекті кілі. Тарихшы, саяхатшы, аз болса да те мнді мір сріп, аза халыны тарихында ерекше із алдырды. Оны негізгі ебектеріні ішінде «Басылы туралы», «Сот реформасы туралы», «Даладаы мсылманды туралы» деген дниетанымды, оамды мселелерді зерттейтін ебектері бар. Улиханов саяси жне ыты теорияларды жасы білді. Оны пікірінше, саясат – бл билік жне оны орнату тсілдері.Билік мемлекетті негізгі функциясы, оны рылымы жне іс - рекетіні маынасы стемдік ететін кштерге байланысты.

Шоанны лжаа сапары ылыми ерлікпен барабар. Оны ерлігі мен ылыми табыстары бкіл Европа жртшылыыны жоары баасына ие болан. Шоанны ылыми зерттеулеріні негізгі таырыптары халыны тарихы, трмысы жне адамгершілік мселелері. Ш.Улиханов орыс мдениеті мен ылымыны аза халыны тадырында маызды роль атарандыына кіл бледі. Алдыы атарлы гуманист орыс алымдары мен жазушылары халыты рухани ркендеуіне, суіне з лесін осты. Біз оны Шоанмен байланысты болан адамдарды іс - рекетінен айын креміз. Ш.Улиханов аартушы – алым ретінде халыты білімді жне еркін боландыын армандады. «Тек білім мірді баалауа йретеді, адам мірінде жайлы трмыс руа жадай жасайды. Халыты рухани сіп – жетілуі шін еркіндік пен білім те ажет» деп жазды Ш.Улиханов. Экономикалы жне саяси реформалар халыты дстрі мен ажеттіліктеріне сйенуі керек. оамды саяси реформаларды кмегімен згертуге болады деп ойлады. Біра XIX асырды 60 жылдарында патша кіметі іске асыран саяси – экономикалы реформалар Шоанны идеалына сай келмеді. «Сот реформалары туралы хат» деген ебегінде Шоан леуметтік–саяси реформаны мнін ашып крсетті, аза даласында тарихи тамыры тере, халыты олдауына ие болан билер сотыны ажеттілігін негіздеді. азастанны округтара блініп, оны басаруды жаа трі енгізілгенде, азатарды бас- ару жйесіне атыстырылуы оларды мірін жеілдетеді деп ойлады.

«ырыздардаы шамандыты іздері» ебегінде Шоан зорастризм жне шаманизм дінідерін азатарды ежелгі діні деп, ондаы наным-сенімдерді тамырын зерттеген. Сол белгілерді аза халыны кнделікті трмыста олданып жрген сздерімен де длелдеп береді.

Ш. Улиханов шыармашылыы азаты рухани дниесін зерттеуге арналан. Халыты жыр-дастандары мен аыздарыны трлі нсаларын ааза тсірген: «озы Крпеш – Баян Слу», «Едіге», «Ер осай», «Ер Ккше», ырыздарды «Манас» жыры. Сондай-а оны философиялы кзарасы негізінен аартушылы идеяларды негіздеуден трады.