Таырыбы: ІІ-блім. Білім беру – педагогикалы психологияны аламды объектісі.

Жоспары:

2.1.азіргі заманы білім берудегі оытуды негізгі баыттары.

2.2.Тлалы іс-рекет - білім беру процесін йымдастыруды негізі.

2.3.Оыту бірлігіні екіжатылыы – білім беру процесіндегі оыту.

2.4.Оыту мен дамыту

Лекция мтіні:

2.1.азіргі заманы білім берудегі оытуды негізгі баыттары.

Білім беру процесі XVIII . екінші жартысынан бастап тек теоретикалы педагогикалы ынуды объектісі ана емес емес, сонымен атар психологиялы ынуды объектісі бола бастады. рине, бл процесс педагогикалы психология дамуыны екінші сатысына дейін психологиялы теорияларды осы кезеіндегі басымдылы етіп тран контексінде тсіндіріледі, оны ережелері йрету процесімен астарласып жатыр. йрету процесі осы теорияларды категориялары мен ымдарында арастырылан. Еске салайы, ткен жз жылдыты соына дейін басты рлді байланыстар теориясы алып отыран, XX асырды басында бір мезгілде екі теория - бихеворизм жне гештальтпсихология – оытуды басты жадайларын алыптастырды. Тек педагогикалы психология дамуыны ІІІ-ші сатысында ана, XX . екінші жартысында з бетінше теориялар, натыра айтатын болса, оытуды баыттары пайда болды. Алдымен, оытуды жалпы теориясына оматы серін тигізген, оыту (йрету) мен дамытуды байланысты, бихевиористік жне гештальтпсихологиялы теорияларыны жалпыпсихологиялы ережелерін арастырайы.

Байланыстар туралы ойды психика былысыны ммкін пайда болу механизмі ретінде арастыруды алаш рет Дж. Локк (1632-1704) сынан, алайда байланыс ымыны зі, оны трлері мен ерекшеліктері жніндегі ымды Аристотель енгізген болатын.

Алашы серлену мен оны тудыратын тсініктер мен идеяларды тсіндіретін болаша мектепті негізгі аидаларыны аны баяндалуы Д.Гартлиді лесі (1747). Д. Гартли сырты серлер лкен жне кіші толулар пайда болатын жйке тініні жауап айтаруын тудырады деген материалистік тсінікке сйенген. Оны айтуынша, «бір кезде пайда болан кіші толулар саталып, жиналып «орган» райды, ол келесі реакциялардан жаа сыртты серлерден реакцияларды сатайды. Соны арасында организм… сйкес тарихы бар оытушы жйе болады. йретуге жарамдылыты негізі - есте сатау. Есте сатау Гартли шін жйке йымдасуыны орта іргелі асиеті». Д. Гартли бойынша оытуда есте сатау лкен рл атарады.

Тсініктер мен идеялар байланысыны пайда болу себебін ары арай Дж. Ст. Миллем арастыран, ол «бізді идеяларымыз серлерді пайда болу жне орын алу тртібі бойынша мір среді, олар оны дл кшірмесі. Басты за – идеялар байланысы, ал байланыстарды екі себебі бар сияты: байланысатын серлерді жандылыы жне жиі айталануы». Байланыстар пайда болуыны негізгі задылытарыны талдауы (састы байланысы, шектестік бойынша байланыс (уаыт немесе орыны бойынша сйкес келуі) себеп-салдар байланысы т.б.) жне оларды пайда болуыны екінші реттегі задылытары, оан «алашы серді заа созылуы, оны жандылыы, жиілігі, уаыты бойынша аулататылуы» жатады, осыны барлыы зерттеушілерді бл задарды «жасы есте сатау шарттарыны тізбесі» деген орытындыа келді (М.Г. Роговин). Осыан сйкес, есте сатау байланыстар задарыны рекетімен аныталды.

Сонымен атар, байланысты психология ойлау процесін де есте сатауды зіндік репродуктивті функциясы ретінде арастыратынын еске салан жн.

Зерттеушілерді айтуы бойынша ойлау проблемасы, «идеялар кбейту жніндегі мселе ойлауды байланысты теориясыны негізгі мселесіні бірі болып табылады, себебі ой озалысы андай идеяларды жне оларды есте сатау орынан андай тртіп бойынша кбеюіне байланысты». Есте сатау процестерін арастыру кезінде репродуктивті ойлауды негізгі заы болып оларды айталану жиілігіне байланысты байланыс кшіні орныу заы алды (алайда оны олдану ортасы біраз згерді). Байланысты психологияны білім беру шін айталау жиілігіні маыздылыы жне байланысты орныуы сол кездерде материалды кп рет, механикалы айталау арылы жаттау керек деген педагогикалы талапты зіндік теоретикалы негіздемесі болды.

Г. Эббингаузды эксперименттік мліметтерінде бір уаытта адамны есте сатап, жаттап ала алатындыы жазылан. Бл болашата зерттеушілерге «еске сатау» жне «йрету» (андай да бір дады мен дадылар жйесін игеру жне сатау ретінде) деген екі ымды бір-бірімен тыыз байланыстыруына себеп болады. Соынан бихевиористерді ебектерінде бл ымдарды бір-бірімен толы осылуы орын алады. Эксперименталды салыстырмалы психологияны крнекті кілі Э. Торндайк ХІХ . соында, йретуді сол кездегі негіз бола алатын теорияларыны бірі - істеп кру жне ателесу теориясын сынан. Оны мні - жануарлар (Э.Торндайк экспериментті мысыа жасаан) бірнеше рет рекет жасау жне ателесу арылы тітіргендіргіш - стимула сйкес зіні бойындаы бар реакцияларды бірін кездейсо тауып алады. Мндай сйкестік анааттануды туызады, ол берілген реакцияны ныайта тседі де стимулмен байланыстырады. Егер осындай стимул айталанса, онда реакция да айталанады. Осы Э. Торндайкты бірінші жне негізгі - эффект заы. Екінші за – жаттыу заы болып реакцияны стимула оятын негізгі шарты айталау саны, стимул серіні заа созылуы мен кштілігі – бл екінші за – жаттыу заы. йретуді шінші заы – дайын болу заына сйкес, жануарды реакциясы оны берілген рекетке дайындыына байланысты. Э. Торндайк: «тек арыны аш мысы тама іздейді» деген.

з теориясын дамыта келе Э. Торндайк йретуді таы да бірнеше факторларын басып озды, соларды ішінде, ерекше рлді «сйкесік элементі» ойнайды. йрету теориясыны ары арай дамуында бл фактор дадыны тасымалдау принципімен астарласады. Э. Торндайк осындай тасымал р трлі жадайларда сйкестік элементтерді орын алан жадайында ана жзеге асырылады деген. Э. Торндайкты ары арай жргізген зерттеулері, сіресе, адамды йретуді сипаттауа атысты екінші заны біраз згеруіне келді. Э. Торндайк йретуді таы бір задылыы ретінде нтижелерді білу ымын енгізді, себебі оны айтуы бойынша, «нтижені білмей ткізілген практика, андай за мерзімге созылмасын – ажетсіз практика». Сонымен атар, нтижені білуді Э. Торндайк эффект заыны сер етуімен атар жретін, стимул мен реакцияны арасында пайда болан байланысты ныайтатын ст деп арастырады.

Э. Торндайкты мні бойынша байланысты жне дісі мен тсілдері бойынша бихевиористі ебектері білім беру процесін теоретикалы трыдан тсінуге маызды серін тигізді.

Істеп кру жне ателесу теориясына баланы оыту жне психикалы дамыту саласында жмыс істеген, гештальтпсихология кілдеріні бірі К. Коффка сын талдау берген. Байланысты психологиямен салыстыранда гештальтпсихология шін алашысы – элементтер емес, бтіндік, рылым, гештальт. Осы теорияны зерттеушілерді атап туі бойынша, гештальтпсихологияны негізіне постулат алынан, ол бойынша «рылымны пайда болуы – йымдастыру жне де спонтанды, тез арада пайда болан, натыра айтатын болса, материалды зін-зі йымдастыруы. Ол объектті зіні субъекттен туелсіз рекеттесетін зіні жаынды, састы, «тйыты», «жасы жаластыру» «жасы форма» принциптеріне сйкес абылдау немесе еске тсіру процестері кезінде пайда болады. Оан сйкес оытуда бірінші кезектегі жне бастапы міндет - тсінуге, бтінді, кескін йлесімді амтуа, бтінні барлы бліктерін, оларды ара атынасын орта абылдау болып табылады.

Гештальтпсихологтар мндай тсінік шешімні кенеттен пайда болу нтижесінде туындайды деген.

Э. Торндайкты істеп кру жне ателесу туралы теориясыны дрыстыы жнінде пікір таластыра келе, К. Коффка бірнеше атар, мнсіз айталау тек зиян ана келуі ммкін, сол себепті алдымен рекетті жолын, рылымын немесе гештальтын тсіну ажет, содан со барып бл рекетті айталау керек ажет деген.

«Жануар ойланбай оытылады деген аидадан бас тарту керек».

Адамды масатты оытуда йретуді осындай жолынан осыдан да лкен негізге сйеніп бас тарту ажет. Оыту процесін талдай келе, К. Коффка лкен рлді еліктеуге береді. Ол оны олдануыны екі ммкіндігін арастырады: тсінбей жай ана еліктеу, одан кейін – ойлап орыту немесе «еліктеу лгісін тсіну еліктеу рекетіні алдында жріп отырады». олда бар материалдара сйене келе, еліктеу жолы арылы оыту е алдымен екінші форма арылы жзеге асырылады деген орытынды жасауа болады». К.Коффканы ойынша, «...еліктеу арылы оыту, сйлеу жне жазу сияты дадылар тек ана еліктеу арылы мегерілетінін айтпаанда, кенеттен оытумен салыстыранда жеілірек болады». Коффка еліктеу лгісіне лкен назар аударады жне оыту ситуациясы «еліктеу лгісі болан жадайда жасарады, себебі шешімні басты кзі бар».

Сонымен атар, Коффка йрету тек ана есте сатау ызметіне ана байланысты емес, ол осы процесте жааны пайда болуыны алай алыптасатынын тсіндіруді ажет ететініне сілтейді.

рекетті тсіну жне оны орындалуыны арасындаы туелділікті дрыс атай келе К. Коффка, сіресе, туан тілінде сйлеуді мегергенде еліктеуге лкен салма тсіреді. Ол, детте балалара тн, сйлеу шыармашылыына, баланы тіл задылытарын з бетімен табуына кіл блмеген.

Гештальпсихологиямен бір уаытта пайда болан бихевиоризм белгілі бір млшерде американды функционализмні кілі У. Джемс - Дж. Дьюиді философиялы баытын станан. Ол психиканы арастыруда прагматикалы трыдан келген. У. Джемс бойынша, дады, білім, абылдау арылы берілетін сана немі оршаан ортамен сйкес келеді, ол бейімделуді ызмет етуші жадайы ретінде аныталады. Осыан сйкес, осы тсілді аумаында азаны оршаан ортаа бейімделуіне кмегін тигізетін реакциялары ана пайдалы.

Бихевиоризмні ылыми-эксперименталды базасы болып бір жатан – Э. Торндайкті йретуді сипаты мен Г. Эббингаузды вербалды есте сатау туралы іс жзіндегі дерекнамалары трды. Баса жаынан, бихевиоризм, сіресе, Э. Толменні жаа бихеворизмі И.П. Павловты шартты рефлекстер туралы іліміне негізделген. Алайда, психикаа позитивті трыдан келу себептеріне байланысты шартты рефлексті негізгі, орталы буынын осы психологиялы теорияны негізін салан Дж. Уотсон кіл блмеген. Ол рефлексті сызбасында тек ана оны шеткі мшелерін алдырып, оларды «стимул» S жне «реакция» R деп белгілеген. «Стимул - реакция» (SR) атысы дадыны белгілі бір стимула «жатталан» реакция деп анытаан.

Бихевиоризм кілдеріні Э.Торндайкты жануарлара, адамдарды мінез-лыына жасалынан тжірибелер барысында алынан орытындыларын кшіруге ммкіндік беретін бихевиоризмні негізгі шарты болып Дж.Уотсонны «адам – баса жануарлардан тек ана зін-зі стау трімен ана айырышылынатын жануар, ... Сйлеу – бл рекет, яни зін-зі стау. Тіл дегеніміз - ерінні жабы кезінде ойлану болып табылатын дады... Психологтарды ой деп атааны жай айтанда, іштен ойлану болып табылады». Баса сзбен айтанда, ерте бихеворизмге сйкес адамны да жануарды да барлы психикалы рекетін «йрету» жне «дады» деген терминдермен сипаттауа болады. Дж. Уотсон шін жеке тжірибе жинатау ретіндегі «йрету» жне стимул-реакцияны ныайтылан байланысы ретіндегі «дады» сияты екі ым бірдей. Дж.Уотсон «сана» мен «ойлауды» елемеуін оларды объективті тікелей зерттеуге болмайтындыымен тсіндіреді. Сондытан Дж.Уотсона сйкес, бихевиоризм наыз табии ылым «ми», «аыл», «сана» сияты ойша жорытылан ымдарсыз мір сре алады. Ал психологияны басты масаты адамны зін-зі стауын, мінез-лын зерттеу болып табылады. Адамны сйлеу мінез-лыын жне оны осы мінез-лыа оытуды бихевиоризм осы контексте арастырады.

Жаа бихевиоризм кілдері Э.Толмен, К.Халл, Э.Газри, Б.Скиннер аралы ауыспалы, танымды карта, ндылытар матрицасы, масаттар, мотивациялар, мінез-лыты басару ымдарын енгізе отырып, Дж. Уотсонны ортодоксалды бихевиоризміні жалпы мазмнынын згертті Э.Толменні (басты категориясы- бейне) когнитивті бихевиоризміні жаа бихевиористік теориялары, К.Халлды (басты категориясы - мотивация жне антиципация) (Антиципация – (латын тілінен енген «кні брын» деген ... «еске тсіру»
деген маынаны білдіреді) гипотетикалы-дедуктивті бихевиоризмі жне Б. Скиннерді оперантты бихевиоризмі (басты категориясы - басару) сияты жаа бихевиористік теориялар алыптасты. Жаа бихевиоризмні дл зінде Э.Торндайкты жаттыу жне сер задары натыланды. Бірінші за айталану жиілігі рекетімен ана толытырылмай, йретуді тиімділігіне серін тигізетін бтін рылым (гештальт), когнитивті картаны пайда болуымен толытырылады. сер заы (немесе ныаю) тек ана ажеттілікті анааттандыруа ана емесе, когнитивті картаны (антиципация негізінде) бекітумен байланыс-тырылады.

Жзжылдыты басында осы психологиялы теорияларды негізінде оытуды белгілі баыттары мен теориялары алыпасты. Соларды біреуіне сйкес, «формалды» оытуды негізгі масаты - баланы білім игеру шін ажетті абілеттерін дамыту. Баса теорияа сйкес - оытуды негізгі масаты білімні белгілі бір млшердегі жиынтыын мегеру. Олар «бала дамымайды жне трбиеленбейді, ол оып жне трбиелену стінде дамиды» деген постулатты негізге алады. С.Л. Рубинштейн мндай оытуды екі баытын бір-біріне арамаайшы оюды жасандылыын айта кетті. Ол оытуды (ол арылы бала теді) жне дамуы (ол оыту процесі кезінде жреді) іс жзінде жру барысында екеуі де жреді: білімні белгілі жйесін мегеру де, сонымен бірге баланы абілеттіліктерін дамыту.

Сонымен атар, бл ойды нерлым толы білдірген Н.А. Менчинскаяа сйкес, оытуды негізінде байланыс механизмі жатыр (автор оны И.П. Павловты шарттылы-рефлекторлы теориясындаы «уаытша байланысты» синонимі деп тсінеді), оан крделі талдамалы-синтетикалы рекет кіреді. Осыан сйкес білім беруді жоарыда аталан ерекшеліктері мен байланыстарды бекіту жне е алдымен оларды айталауды педагог оытуды йымдастыру барысында назара алуы ажет. Оушыларды талдамалы-синтетикалы рекетіні ерекшеліктерін ескеру, ассоциативті байланыстарды ныайту осы кнге дейін оытудаы маызды талаптарды бірі болып алып отыр.

Жзжылдыты ортасынан бастап оыту баыттары оны екі сипатыны тірегінде жинаталады: басаруа кнушілік жне оушыларда білімді з бетімен «табу» абілетін алыптастыру. Бл жерде, рине, бір де бір баыт азіргі уаытта таза кйінде сынылмаан, біреуі екіншісіні элементтерін амтиды. Алайда, оларды рбіреуі шін ажетті талап - оытуды трбие беруші, дамытушы сипаты жне йрету субъектіні белсенділігі.