Азіргі замандаы оытуды негізгі баыттары
Оытуды азіргі замандаы баыттарыны барлыы кейбір жалпы негіздемелер трысынан арастырылына алынады.
1. Оытушы мен оушыны зара байланысыны зінділік негіздемесі бойынша контактті жне ашытан оыту трлерін блуге болады. Бірінші тріне оытуды дсрлі игеріліп жатан баыттары, екіншісіне - азіргі уаытта рылып жатан, арнайы зара рекеттесетін техникалы ралдарды кмегі арылы жзеге асырылатын «ашытытан» оыту.
2. Саналылы (интуитивизм) принципіні негіздемесі бойынша оыту тжірибені игеру сипатына атысты блінеді. Бл, мысалы баланы туан тілін ішкі тйсікпен мегеруі, оан Л.С.Выготский «тменнен-жоары» жол деп анытама берген жне саналылы принципіне негізделген оыту да жатады.
3. Оытуды саналылы принципіне негізделетін теориясын арастыранда сраа жауап беру те маызды, себебі ол оушыны оыту процесінде аару объекті болып табылады. Егер оушылар тек ережелер мен ралдарды аарса, онда бл оытуды Н.Ф.Талызина бойынша, былайша айтанда дстрлі, «млімет беруші, догматикалы» формасы. Егер бл белгілі бір ережелерге баынатын рекеттерді зін аару болса, онда бл ой-ебегі іс-рекеттеріні алыптастыру теориясы. Егер бл іс-рекетті бадарламасын, алгоритмін аару болса, онда бадарламаланан оыту, алгоритмизациалау теориясы (Н.Ф. Талызина, Л.Н. Ланда). Егер бл проблеманы, міндеттерді шешу шін ажетті ралдар, тсілдер, дістерді талап ететін оыту болса, онда бл проблемалы оыту. (В. Оконь, М.И. Махмутов, А.М. Матюшкин, И.Я. Лернер).
4. Білім беру процесінде басаруды орын алуы негіздемесі бойынша оыту а) оан негізделетін (мысалы, дстрлі оыту) жне б) басаруды мегеруді негізгі механизмі ретінде арастыратын (ой-ебегі рекеттерін сатылап алыптастыру теориясы, бадарламаландырылан, алгоритмизацияланан оыту) болып екіге блінеді.
5. Оытуды болаша ызметпен байланысы негізі бойынша белгілік-контекстік немесе контекстік оыту (А.А. Вербицкий) жне дстрлі контекстен тыс оыту.
6. Оытуды йымдастыру тсілі негізі бойынша оытуды белсенді трлері мен дістерін амтитын трі мен дстрлі (апаратты, млімет берушілік) оыту трі блініп шыады.
Аталан негіздерге сйкес дстрлі оыту контактілік (ашытан оыту да ммкін), саналылы принципіне негізделген (пнді мегерудіі зін аару, яни, білім алу) млімет беруші, пндік принципке рылан масатты баытта басаруа кнбейтін оыту, контекстен тыс (жоары білім жйесінде – оу процесінде болаша ксіби ызметті масатты лгілеусіз) оыту ретінде сипатталына алынады. Н.Ф.Талызинаны дстрлі оытуа апаратты-млімет берушілік, догматикалы, пассивті деген анытамалар беруі жоарыда аталан сипаттамаларды бейнелейді. Бл жерде оны «жасы» - «жаман» деп баа беретін емес, фактіні белгілеуші анытама екенін атап ткен жн. Дстрлі оытуда білімді мегеруді барлы негізгі алдын алу жадайлары мен шарттары орын алады, оларды тиімді жзеге асырылуы кптеген факторлармен аныталады, атап айтанда оушыларды жеке психологиялы ерекшеліктері. М.К.Кабардовты зерттеулері крсеткендей, ой-ебегі ызметінде аналитикалы типке жататын «ойлаушылар» мысалы, шет тіліне оытуды ойын сияты белсенді трлеріне араанда дстрлі трлерінде абілеттірек болады екен.
Білім беруде дстрлі оытумен атар баса баыттар да алыптасты: проблемалы оыту; бадарламаланан оыту; ой-ебегі іс-рекеттерін сатылы алыптастыру теориясына негізделген оыту (П.Я. Гальперин, Н.Ф. Талызина); бадарланан оыту (Л.Н. Ланда); белгілік-контекстік тип бойынша дамыта оыту (А.А. Вербицкий), жобалы оыту жне т.б. азіргі уаытта В. Оконь атап ткендей, оыту кпжаты процесс, ол оны баыттарыны ртрлі элементтерін амтиды. Оытуды кпжатылыы білім беру жйесіні рбір сатысы шін, оытуды рбір наты жадайы шін баытты айсысыны болмасын басымды жатарын олдануа ммкіндік береді, ол оушы мен педагогты жеке-психологиялы ерекшеліктеріні ммкіндіктеріне сйкес жзеге асырылады. Жалпы трінде оытуды кпжатылыын В.Оконь оны растырушыларды ртрлеріні жиынтыы ретінде сынан: оыту тсілдері, саба беру дістері жне т.б. Осындай рбір жина оытуды баытын анытайды.
Проблемалы оыту оушыларды теоретикалы жне практикалы проблемаларды, соан байланысты пайда болатын проблемалы жадайлардаы міндеттерді шешу арылы жаа білім алуына негізделген (В. Оконь, М.И. Махмутов, А.М. Матюшкин, Т.В. Кудрявцев, И.Я. Лернер жне т.б.). Проблемалы жадай адамны міндеттерді шешу барысында, жаа мен ескіні арасында арама-айшылытар боланда, белгілі мен белгісіздік, шарттар мен талаптарды орындау барысында иыншылыа тап болан жадайында танымды ажеттілігі жне интеллектуалды ммкіндіктері болан жадайда пайда болады. Проблемалы жадайларды А.М. Матюшкин келесі лшемдер бойынша бледі: 1) рекетті рылымы, олар проблеманы шешу барысында орындалады (мысалы, рекет тсілін табу); 2) осы рекетті проблеманы шешуші адамда дамыту дегейі, жне 3) интеллектуалды ммкіндіктеріне байланысты проблемалы жадайларды иыншылытары.
Проблемалы оыту бірнеше сатыдан трады: проблемалы жадайды аару, жадайды талдау негізінде проблеманы тжырымдау, болжаулар сынуды, оларды алмастыру жне тексеруді амтып проблеманы шешу, шешімді тексеру. Бл процесс ойлау актісіні ш фазасымен састы бойынша рістейді (С.Л. Рубинштейн бойынша), ол проблемалы жадайда пайда болып, проблеманы ааруды, оны шешуді жне соы ой тжырымын амтиды. Сол себепті, проблемалы оыту оушыларды пайымдау, ойлануында жзеге асырылатын талдамалы-синтетикалы рекетіне негізделеді. Бл - лкен дамыту потенциалы бар, оытуды эвристикалы, зерттеушілік трі.
Проблемалы оыту оушылар шін иыншылы дегейі бойынша ртрлі болуы ммкін, ол оны проблеманы шешу шін андай жне анша іс-рекеттер жзеге асырылатынына байланысты. В.А. Крутецкий оушы мен малімні іс-рекеттерін блу негізінде дстрлі оытумен салыстыра отырып, оытуды проблемалыы дегейіні сызбасын сынды.
Бадарламаланан оытуды пайда болуы Б.Ф. Скиннерді есімімен байланысты. Ол 1954 жылы педагогикалы ауымды оытуды тиімділігін осы процесті басару есебінен ктеруге шаырды. Басару категориясы бадарламалау шін е маыздысы ретінде арастырылады: «Наыз проблема білім беруді барлы сатыларында бастауыш мектепті жне мектепке дейінгі мекемелерді де зін амтылуымен оыту жасы басарумен болуында.
В.А. Крутецкий бойынша оытуды проблемалыы дегейлеріні схемасы
| Дегей | Малімде алатын буындар саны | Оушыа берілетін буындар саны | Малімні рекеті | Оушыны рекеті |
| (дстрлі) | - | Проблема ояды, оны тжырымдай-ды, проблеманы шешеді | Проблеманы шешілу жолын есінде сатайды | |
| І | Проблема ояды, оны тжырымдайды | Проблеманы ше-шеді | ||
| ІІ | Проблема ояды | Проблеманы т-жырымдайды, проблеманы ше-шеді | ||
| ІІІ | - | Жалпы йымдас-тырады, баылау жне білікті жетек-ішілік етеді | Проблеманы тсінеді, тжырымдайды, оны шешеді |
Бадарламаланан оытуды негізінде бірізділікті, ынымдылыы, жйелілігі, дербестігіні орта (В.П. Беспалько) жне жеке дидактикалы принциптері жатыр. Бл принциптер бадарламаланан оытуды басты элементі - оыту бадарламасын орындау барысында жзеге асырылады, мндай бадарлама міндеттерді ретке келтірілген бірізділігі болып табылады. Бадарламаланан оыту шін «дидактикалы машинаны» (немесе бадарламаланан оулыты) болуы те маызды. Бл оытуда белгілі бір млшерде оушыларды бадарламаны игеру сипатын ескеру ретінде жеке ыайдан келу жзеге асырылады.
Бадарламалануды ш негізгі формасы ажыратылады: сызбалы, тарматалан жне аралас. Бадарламалауды сызбалы - хронологиялы бірінші формасыны негізінде Б.Ф.Скиннер бойынша, йрету - стимул мен реакцияны арасындаы байланысты орнату ретіндегі бихевио-ристік тсіну жатыр. Оушыны бл формада жасаан адамы орнытырылып отырады, ол бадарламаны ары арай орындауа сигнал рлін атарады. В.Оконь бойынша Скиннерді тсінігінде сызыты бадарлама келесілермен сипатталады:
- дидактикалы материал адамдар (step) деп аталатын азантай млшерлеп блінеді, оны оушылар адам сайын адамдап (step by step) оп-оай мегереді;
- бадарламаны жеке шеберінде орын алатын сратар те иын болмауы тиіс, себебі оушыларды жмыса ызыушылыы жоалады;
- оушылар сраа жауапты здері береді жне атадатарды толтырады, ол шін олар ажетті апаратты олданады;
- оыту барысында оушылар оларды жауаптырыны дрыс немесе ате екені жнінде хабардар етіледі;
- барлы оушылар кезекпен бадарламаны барлы шеберінен теді, алайда оны рбіреуі оны зіне ыайлы жылдамдыпен мегереді;
- жауап алуда жеілдіктер беретін бадарламаны бас жаында кп берілетін нсаулар біртіндеп шектелінеді;
- апаратты механикалы есте сатау болмас шін бір ой бадарламаны бірнеше шеберінде ртрлі варианттарда айталанады.
Тарматалан бадарламалау (Н.Кроудер) сызыты бадарламалаудан адам тадаудаы кптілігімен (кп рет айталануымен) айрышылынады. Ол іс-рекетті атесіздігіне ана емес, малімні (оушыларды да) ате туызатын себепті анытауына баытталан. Осыан сйкес, тарматалан бадарламалау оушылардан ой-ебегін талап етеді, шын мнінде ол «ойлау процесін басару» болып табылады (В.Оконь). Бадарламалауды осы формасындаы жауапты дрыстыын тек ана (сер заы бойынша) болымды дрыс баалау ана емес кері байланыс та длелдейді. Тарматалан бадарлама оан ойылатын сратары бар лкен мтіннен труы ммкін. «Шеберлерде» сынылатын толы жауаптар бл жерде не дрыс деп абылданады, не абылданбайды, екі жадайда да оан толы длел келтіріледі. Егер жауап дрыс болмаса, оушыа бастапы мтінге айта оралып, ойлананнан со баса шешім табу сынылады. Егер жауап дрыс болса, онда ары арай жауап мтіні бойынша келесі сратар сынылады жне т.б. В.Оконь атап ткендей, Кроудерді тсінігі бойынша сратарды масаты:
а) оушыны берілген шебердегі материалды білетінін тексеру;
б) кері жауап алан жадайда оушыны жауапты йлестіруші жне негіздемелуші шеберлерге айтару;
в) негізгі апаратты рационалды жаттыуларды кмегі арылы бекіту;
г) оушыны кшін стемелеу жне сонымен бірге апаратты кп рет айталау арылы механикалы оытуды жою;
д) оушыны талап ететін трткісін алыптастыру.
Тарматалан бадарлама сызытыа араанда толыыра, ол адамды йретуді ерекшеліктерін ескереді (мотивацияны, маыналылы, жылжу жылдамдыыны сері). Аралас бадарламалау жне оны баса формалары жалпы аланда жоарыда арастырыландармен жаын тр.
Бадарламаланан оыту 60-шы жылдарды аяында 70-ші жылдарды басында Л.Н.Ланданы ебектерінде жаа дамуын бастады, ол бл процесті алгоритмдеудісынды.
| 1. Анытауышты анытаыш сзін табыыздар жне ол андай сз табымен берілгеніне назар аударыыздар | |
| жіктеу есімдігімен | жіктеуге жатпайтын есімдікпен |
 
орытынды.Анытауышты блшектеіздер
| 
2. Анытауышты мн-маынасын анытаыздар
|
| тек анытаыш емес | тек анытаыш |
|
орытынды. Анытауышты блшектеіздер
| 
3. Анытауышты жеке, ос немесе таратылан екенін тексерііз.
|
| жеке анытауышпен |  ос анытауышпен немесе таратылан анытауышпен
|
|
орытынды. Анытауышты блшектемеіздер
| 4. Анытауышты тран орынына назар аудырыыздар |
  аныталатын сзді алдында
|
анытаыш сзді соында
|
| орытынды. Анытауышты блшектемеіздер | орытынды. Анытауышты блшектеіздер |
Л.Н. Ланда бойынша, алгоритм оай боландыынан жасы тсініліп, барлы оушылар орындайтын кдімгі жай рекеттерді кезектілігі жніндегі ереже. Алгоритм - бл осы рекеттер туралы, оларды айсысы жне алай жасау керегі туралы нсаулар жйесі. Алгоритмикалы процесс - бл объект пен рекеттер жйесі, ол «ана немесе мына объектте оны белгілі бір элементтерін кезекпен, тртіппен блу». Оытуды алгоримизациялауды бір басымды жаы – осы процесті формализациялау жне модельді елесі ммкіндігі.
Білім беру процесінде басаруды, бадарламалауды басымдылыы ой-ебегі рекеттерін сатылап алыптастыруды психологиялы теориясына негізделген оытуды баытында аса толыыра жне теоретикалы негізделген. П.Я.Гальперин «психикалы процесті пайда болу пиясын ашу» міндетін ойып, яни материалды, затты идеалды, психикалыа алай згеретініні пиясын ашу шін осы айта згеруді ттас схемасын зірледі. Н.Ф.Талызинамен бірлесіп, бл теория оыту процесінде іс жзінде жзеге асырылды. Оан теоретикалы постулаттар кзі болып отанды психологияда Л.С.Выготский, С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев зерттеген келесі ережелер болды:
- рбір ішкі психикалы - айналан, интериоризацияланан сырттай; психикалы функция алдымен интерпсихикалы, соынан интрапсихикалы болады (Л.С. Выготский).
- психика (сана) жне рекетті мні бірлік, ол сйкес келушілік емес (С.Л. Рубинштейн): психикалы рекет барысында алыптасады, рекет психикалыпен реттеледі (бейнемен, оймен, жоспармен);
- психикалы, ішкі рекетті сырты, пндік рекет сияты рылымы бар (А.Н.Леонтьев, Н.Ф.Талызина);
- психикалы дамуды леуметтік табиаты бар. «Адам индивидтеріні дамуы оан трлерге бліну тжірибесі арылы берілген ішкі тым уалаушылыты жою жолы арылы емес, ндіріс ралдарында, тілде бекітілген сырты оамды тжірибені мегеру жолы арылы басталан» (А.Н. Леонтьев);
- психикалыты, бейнені рекетшілік табиаты «оны бірлігі ретінде рекетті арастыруа ммкіндік береді.…Осыдан бейнені алыптасуын басару тек оларды кмегі арылы алыптасатын рекеттерді атысуымен ана ммкін деген ой туады».
П.Я. Гальперин оытуды алдына млдем жаа міндеттер ойды: алыптасатын кез-келген рекетті оларды алыптасуа тиісті асиеттеріні жиынтыымен баяндау; рекеттерді дрыстыын басару жне ателерді алдын алу шін ажетті жне жеткілікті бадарлар жйесін зірлеу. П.Я. Гальперин мегерілетін пндік рекетті екі блікке блген: оны тсіне білу жне оны орындай алу білігі. Бірінші блік бадарлану рлін ойнайды да бадарланушылы деп аталады, екіншісі – орындаушылы деп аталады. П.Я. Гальперин бадарланушы блікке ерекше мн берген, оны «басарушы инстанция» деп санаан, соынан оны «штурман картасы» деп атаан. П.Я.Гальперинні жне оны шкірттеріні жргізген зерттеулеріні нтижесінде:
«…а. рекеттермен бірге сезімдік бейнелер мен осы рекеттерді пні туралы ымдар алыптасады. рекеттерді, бейнелер мен ымдарды алыптасуы бір процесті екі ртрлі жатарын райды. Сонымен атар, рекеттер схемасы мен пндер схемасы кбінде бір-бірін алмастыра алады, пнні белгілі асиеттері рекетті белгілі дістерін анытай бастайды, ал рекетті рбір буыныны соында оны пніні белгілі асиеттері бар деп саналады.
б. Аыл-ой жаыидеалды жатарды біреуін ана растырады. абылдау жаы баса. Жеке адам рекетіні шінші дербес жаыболып сйлеу жаыбола алуы ммкін. алай алсаыз да аыл-ой ебектік жаытек рекетті сйлеу формасыны негізінде пайда болады.
в. рекет идеалды жаанемесе толыымен немесе зіні баыттану блігінде ана кшіріледі. Осы соы жадайда рекетті орындаушылы блігі материалды жатаалады да жне бадарланушы блікпен бірге згере отырып, е соында озалыс дадысына айналады.
г. рекетті идеалды жаа, атап айтанда аыл-ой жаына кшуі оны пндік мазмныны осы рбір жатарды ралы арылы бейнеленуі арылы беріледі жне рекет формаларыны кпретті, тізбекті трде згеруімен крінеді.
д. рекетті аыл-ой жаына кшуі, интериоризациялауы оны згеруіні тек бір ана баытын растырады. Баса, сзсіз болатын жне маыздылыы одан тмен емес аымдарзгерістер райды: рекеттер буыныны толытыын, оларды блу лшемдері, оларды мегеру лшемдері, арыны мен кштік крсеткіштерді ыраы. Бл згерістер біріншіден, кері байланысты формасы мен орындалу дісіні ауысуымын, екіншіден, ол жеткізілген рекетті сапасын анытайды. Осы згерістерді біріншілері идеалды орындалан рекеттерді бірдемеге тап ылады, ол барып зін-зі байауда психикалы процесс ретінде ашылады; екіншілері рекетті иімділік, аыл-парасаттылы, саналылы, сындарлы сияты асиеттерін алыптастыруды басаруа ммкіндік береді».
П.Я. Гальперин орындалатын рекеттерді негізгі сипаттамасы аыл-парасаттылы деп санаан. Байап кру жне ателесу типі бойынша дстрлі оытумен салыстыранда П.Я.Гальперин екінші, сіресе шінші оыту типіні басымды жатарын негіздемеледі, онда оушы рекетіні толы баыттану негізі жзеге асырылады.
Берілген теория Н.Ф.Талызинаны зірлеген басару теориясы позициясынан басару бадарламасы ретіндегі оыту процесін бадарламалауды іргетасы болды жне П.Я. Гальперинні аыл-ой рекетін жоспарлы алыптастыру туралы теориясыны негізінде Н.Ф.Талызина оу процесін бадарламалауды жаа баытыны негізгі элементтерін дайындайды. Оны масаты – оушыларды танымды рекетіні бастапы дегейін анытау; жаа алыптасушы танымды рекеттерді анытау; оыту мазмнынын аыл-ой рекеттеріні жйесі ретінде анытау; баыттануды шінші типі бойынша ауымды клемде білім игеруді жалпыланан ралдары ретінде ралдарын анытау, яни мегеруді негізгі бес сатысын анытау, оны рбіреуінде рекеттерге зіндік талаптар ойылады; рекетті алгоритмін зірлеу (сынымдар жйесі); кері байланыс жне оны негізінде йрету процесін реттеу.
Бадарламалауды осы баытын жзеге асыру шін рекеттерді жалпы сипаттамасы маызды болып саналады: формасы бойынша (материалды, сйлеуден тыс, «ішінен сйлеу», аыл-ойлы); жалпылану дрежесі бойынша; толы баяндалуы бойынша, рекеттерді мегеру сатысы бойынша жне ол дайын трде беріле ме немесе з бетімен игеріле ме. рекетте баыттанушылы, орындаушылы жне баылаушылы функциялар ажыратылады. Н.Ф.Талызинаа сйкес, «адамны кез-келген рекеті басаруды микрожйесі болып табылады, оан «басарушы орган» (рекетті баыттанушы блігі), атарушы, «жмыс органы» (рекетті атарушылы блігі), адаалаушы жне салыстырушы механизм (рекетті баылаушы блігі)». Аыл-ой рекеттерін алыптастыруды орталы буыны оны баыттанушы негізі болып табылады, ол толыандылыымен, жалпылануы мен рекетті з бетімен мегеруді дрежесімен сипатталады. рекеттерді баыттанушы негізіні шінші типі, толыандылы оптиумымен, жалпылануымен, з беттілігімен ерекшеленіп, аыл-ой рекеттеріні аса тиімді алыптасуын амтамасыз етеді. Оытудаы олданылып жрген тсілдерді зара салыстыра келе, Н.Ф. Талызина бадарламалауды бихевиористік теориясымен салыстыранда ой-ебегі рекетін сатылап алыптастыру теориясы «аса тиімді рылымды бадарламалайды жне рады (танымды рекеттер жйесі)» дейді. Бл адамны дамуын шын мнінде басару. Сол уаытта, С.Д. Смирнов бл «оытуа біртіндеп кірісу рекетін жзеге асыруды» лгісі болып табылады дейді.
Ксіптік (жоары жне орта) білім беруде азіргі уаытта белгілік-контекстік немесе контекстік оыту кеінен жайылан. Бл оытуда апарат оу мтіндері трінде сынылады («белгілік»), ал ондаы орналасан апаратты негізінде рылан тапсырмалар болаша ксіби ызметті контексін рады. А.А. Вербицкий бойынша, болаша ксіби ызметті пндік жне леуметтік мазмны оу процесінде барлы дидактикалы ралдармен, дістермен лгіленеді, оларды ішінде негізгі орынды іскерлік ойын алады. Іскерлік ойын азіргі замандаы жоары оу орнында жне жоары оу орнынан кейінгі білім беруде кеінен таралан, кпнсалы форма екені белгілі. Ойындарды инновациялы, позициялы трлері (А.А. Тюков); йымдастырушы- оытушы ойындар (С.Д. Неверкович); оытушы ойындар (В.С. Лазарев); йымдастырушылы-ойлау ойындары (О.С. Анисимов); йымдастырушылы-рекеттік ойындар (Ю.В. Громыко) жне т.б. А.А.Вербицкий жне оны ізін басушыларды тжырымдамасында іскерлік ойын оытушы ойын болып табылады. Бл табалы-контекстік оытуды формасы, онда оан атысушылар «жалан ксіптік рекетті» жзеге асырады, «ондай рекетте оуды да ебекті де нышандары бар». Іскерлік ойын белсенді рекетті оытуды формасы. Ол масаттарды анытауды (ойынды жне педагогикалы; дидактикалы жне трбие берушілік), ойынны мазмны жне ойынды жне имитациялы лгілерді болуы (А.А.Вербицкий, Н.В.Борисов). Ксіптік шындыты дидактикалы жаынан срыпталан (жалпылану, арапайымдау, проблематизациялау) зінді крініс табатын имитациялы лгі студенттерді жалан ксіптік ызметіні пндік негізі болып табылады. Ойынды модельді зіні рылымы бар, ол тменде келтірілген.