Іс-рекетті жалпы сипаты

арастырылатын мселеде іс-рекет категориясы негізгі категорияны бірі болып табылады. Оны контексінде оулыта келесідей тсіндіріледі: оытушы (педагог) жне оытылушы (оушы) педагогикалы жне оу іс-рекетіні субъекттер ретінде, оу материалын мегеру оу іс-рекеті ретінде жне т.б. Осыан байланысты іс-рекетті жалпы теориясыны негізгі ережелерін біраз толыыра арастыру ажет, ол философия (Гегель, Фейербах, Маркс) жне жалпы психологияда (М.Я. Басов, С.Л. Рубинштейн, А.Н. Леонтьев) тжырымдалан. Бл теорияны негізгі ережелері ары арай оу жне педагогикалы ызметті пндік жне рылымды мазмнына жргізілетін талдауа байланысты осы жерде арастырылып отыран оытуда тлалы–іс-рекеттік келісті алыптастыруды басты кзі болып отырандыынан маызды.

Іс-рекеттік ымы ылыми ым ретінде филоcофиялы ойа XVIII . И. Кант енгізді, алайда ХІХ . діснамасында Г. Гегель, Л. Фейербахты, сонымен атар, К. Марксты осы жмыстарды талдауынан бастап (мысалы, «Фейербах туралы тезистер») іс-рекетке категория ретінде мазмнды, толы тсініктеме берілген болатын. Ол азір де осы категорияны психологиялы тсіндіруді діснамалы негізі ретінде арастырылады. Сонымен бірге, іс-рекет категориясы лі нашар игерілгеніне назар аудару ажет. «Не психологияда, не философияда іс-рекетке наты жне жікке блінген анытама жо. Бл ымды алымдар ртрлі маынада олданады». Іс-рекетті диалектикалы-материалды тсінуде (оны басаша тсіндірмелері болса да, мысалы субъектік жне объективтік идеалистикалы) е алдымен оны пндік сипаты, іс-рекеттегі пндік пен жне сезімдікті бірттастыы мойындалады. Мндай тсінуде іс-рекетті белгілі бір адам жасайды – субъект немесе субъекттер жиынтыы немесе белгілі бір адамдар ауымы. Іс-рекет субъектіні болуы, «рекетшіні» болуы бл былысты психологиялы трыдан тсіндіру шін те маызды. Адам іс-рекет субъекті ретінде жоспарлайды, йымдастырады, баыттайды, оан тзетулер жасайды. Сол мезгілді зінде іс-рекетті зі адамды субъект, тла ретінде алыптастырады. Субъект пен оны іс-рекетіні байланысын осылайша тсіну С.Л. Рубинштейн бойынша, сана мен іс-рекетті бірттастыы принципін айындайды. Іс-рекетті субъекттілігі (В.И.Слободчиковты, А.В.Петровскийді тсініктемесіндегі субъект феноменіні орта контексінде) оны негізгі сипаттамасыны бірі ретінде арастырылады (С.Л. Рубинштейн, К.А. Абульханова, А.В. Брушлинский, В.А. Лекторский, В.В. Давыдов жне т.б.). А.Г. Асмоловты анытамасы бойынша «іс-рекет дегеніміз субъектті оршаан ортамен арынды трде, зін-зі айындаушы зара рекеттесуіні иерархиялы жйесі болып табылады, бл процесс барысында психикалы бейне туып, оны объектте крініс табуы, субъектті зін оршаан затты ортамен психикалы бейнелер арылы крініс тапан атынастарыны жзеге асырылуы жне айта жаыртылуы жреді».

Іс-рекетті философиялы тжырымдамасында оны екі жаы арастырылады: «заттандыру» жне «заттансыздыру», ол адамны затты іс-рекетіні ртрлі жатарыны арама-айшылыын, бірттастыы мен бір-біріне енуін білдіреді. Заттандыру барысында адамны абілеттері зата ауысып, соан айналады. Осыны арасында К. Маркс бойынша, зат леуметтік, мдени немесе адамды болады. Адамны мндік кші (ммкіндігі, абілеттілгі жне т.б.) заттанып объектке, мдениет былысына айналады. Содан со, ары арайы іс-рекетте оларды заттансыздырылуы жреді, адамны ммкіндігі, абілеттілгі мен мазмндылыы яни мндік кштері ашылып, оларды заттардан, былыстардан, берілген жадайда - рекетті зіні объекттерінен сарылып алынады. Мысалы, танымды рекетте заттансыздыру негізінен болашата заттандыруа арналан. Ебектік ндірістік рекет кбінесе заттандырумен сипатталады (оан дейінгі болан заттансыздыру арылы). Аз дегенде екі адамны бірлескен іс-рекеті арылы аныталатын оамды-коммуникативтік іс-рекет заттандыру мен заттансыздыру арым-атынасыны ішкі бірлігін жзеге асырады. Мысалы, оамды-коммуникативтік іс-рекетті жзеге асыруды ауызша арым-атынаста сйлеу - тыдаушыны оны заттансыздыруы шін маынаны заттандыруды жзеге асырады, ал тыдау процесінде заттансыздыру, осы маынаны, соында оны заттандыру шін мтінні маыналы мазмнын ашу жзеге асырылады.

Бл жерде осы сипаттаманы коммуникативтік процесті негізі ретінде арастырылуы те маызды. Коммуникация – субъектті оршаан ортамен заттандыру жне заттансыздыру барысында баытталан байланысы; коммуникациялы процестерде апарат материалды тасушылар болып апарат беруші жйені заттанан рекеті ретіндегі белгілі затты-табалы жйелер бола алады (К.К. Платонов, Н.М. Тавер); егер абылдаушыны сйкес коды болан жадайда оны заттансыздыру іс-рекеті процесінде апарат айтадан жаарады (жаыртылады). Заттану жне заттансыздыру процестеріні мні мен зара ауысуын тсіну адам іс-рекетін талдау шін те маызды.

Осы категорияны біз келтіріп отыран тсініктемеміз А.Н. Леонтьевті рекет теориясына жне осы категорияны генезисін, мазмны мен рылымын тсінуге негізделеді. А.Н. Леонтьевті арастыран психиканы дамыту тжырымдамасында «рекет» категориясы маызды орын алады жне адам белсенділігіні мнін анытауды негізінде жатыр (М.Я. Басов, А.Н. Леонтьев, С.Л. Рубинштейн).

Іс-рекет - адамны оршаан дниемен белсенді масатты баытталан зара ркеттесу формасы (баса адамдарды да оса), ол осы зара рекеттесуді туызан ажеттіліктерге жауап береді, мысалы, бір нрсеге «мтаж», «ажеттілік» боланда (С.Л. Рубинштейн). ажеттілік бл алышарт, іс-рекетті энергетикалы кзі. Алайда, ажеттілік з бетінше рекетті анытамайды – оны іс-рекетті не нрсеге баытталаны анытайды, яни, оны заты. «Кез-келген іс-рекетті алышарты андай да бір ажеттілік болып табылады. ажеттілік з бетімен іс-рекетті наты баытын анытай алмайды. ажеттілік зіні аныталуын тек рекет затында ана алады: ол зін іс-рекетте табуы керек». Мысалы, композиторды іс-рекеті музыкалы шыарма руа баытталан; шлифовщик пен фрезеровщикті іс-рекеті - деп жатан бйыма ажетті пішін, сипат беру, педагогты іс-рекеті - леуметтік тжірибе, оушыларды берілетін мліметтерді мегеруін йымдастыру жне т.б. Оушыны іс-рекеті осы тжірибені мегеруге баытталан. Баса сзбен айтанда, іс-рекет оны туызан ажеттілікті не нрсеге баытталанын, яни оны затын анытайды. Іс-рекетті заттылыы оны негізгі сипаттамасыны бірі болып табылады. Іс-рекет заттылыы бойынша оны трлері ажыратылып, аталады, мысалы педагогикалы, конструкторлы жне т.б. Зат – іс-рекетті психологиялы (заттылы) мазмныны негізгі элементтеріні бірі, оан одан баса ралдар, тсілдер, алынан нім мен нтиже кіреді. Іс-рекетті психологиялы мазмны мен рылымы жнінде толыыра оу жне педагогикалы ызметті мысалында арастырылады.

Іс-рекетті маызды сипатыны бірі оны трткісіболып табылады, оны арастыранда е алдымен, рекетті бастапы сті, яни оны алышарты - зін затта тапан ажеттілікке назар аударылады. «ажеттілік затта зіні аныталуын тапандытан (онда заттанып), берілген зат оны трткісі болады, яни оны соан итеруші болады». «Сонымен, іс-рекет ымы мотивация ымымен ажетті байланыста. Трткісіз рекет болмайды». Бл жерде егер, ажеттілік мысалы, танымды, зін баурап алатын кітап мазмнында сияты затта «тапса», онда бл зін затта тапан ажеттілік, немесе «заттанан ажеттілік» рекетті ішкі трткісі болады. Ішкі трткі іс-рекетті рылымыны зіне кіреді. Бл жерде бл анытаманы С.Л.Рубинштейнні іс-рекет трткісін тсінуімен байланыстыруа болады: «кез-келген іс-рекет трткіден басталады, яни андай да бір маызды жадайды уайымдау іс-рекетке итереді, ол индивид шін берілген іс-рекетке маына береді». Бл анытамада уайымдау факторы маызды, ол ажеттілік пен затты «кездесуіні» жанында ілесіп жреді, сонымен бірге ол мойындалатын ажеттілік ретінде болмауы да ммкін.

Л.И. Божович бойынша, іс-рекет ішкі трткілермен атар сырты- ке леуметтік немесе жеке трткілерден де туады. Мысалы, белгілі бір мектепте, лицейде оуды, зіні жеке суі, парызы жне т.б. – блар оушыны оу рекетіні зіне атысты сырты трткілері болуы ммкін. Олар тек «білетін, тсінетін» ана болмай, «наты іс-рекеттегі» болуы ммкін. Алайда, жалпы аланда оамды мінез-лыты мыты озаушы кші бола отырып, бл сырты трткілер оушыны оу материалын мегеруге баытталан оу ызметіне енуін здігінен амтамасыз ете алмайды. Олар оушыны оу міндетін абылдауын анытамайды. Бл процеске ішкі, танымды трткілер кіргізілуі тиіс. Сырты «тсінетін» трткілер белгілі жадайда «іс-рекеттіге» айналады деп А.Н. Леонтьев атап ткен. Оушы сабаты орындайды, себебі ол бны мектеп талабы екенін біледі (натыра айтанда, ол оны абылдаан леуметтік рлі). Ол енді й жмысын бірнеше рет айта орындап, тазара жазады. Осыны брін ол ата-анасына «те жасы» баа алысы, малімді немесе оларды уантысы келетінімен тсіндіреді. Е аырында, ол тапсырманы шешуді ызыыра жолын тапандыынан айта шыарып отыранын айтады. Бл - жоары, наыз, ішкі, процеске баытталан наты рекеттегі танымды мотивті жеісі. Оан сйкес, А.Н. Леонтьевтен со іс-рекет деп «адамны оршаан ортаа андай да болмасын атынасын жзеге асыра отырып, ерекше, солара сйкес ажеттілікке жауап беретін процестер»«...бл процестер психологиялы трыдан берілген процесті жалпы аланда (оны пніні) неге баытталаны немі субъектті берілген рекетке итермелеуші объективтімен, яни трткімен сипатталады». Іс-рекетті осындай анытамасы оны немі заттылы жне трткіні екенін білдіреді – белсенді, масатты баытталан процесс ретінде заттылы емес, мотивтелінбеген рекет болмайды. Егер іс-рекет пні оны не нрсеге баытталаны болса, онда трткіні анытамасы - осы іс-рекетті не шін болатыны деген сраа жауап болып табылады.

Адамны іс-рекетін анытаушы сипаттамасы оны масат оюшылыы мен масатты баытталуы болып табылады. Іс-рекетті масаты, натыра айтанда оан кіретін рекеттер оны бірттастандыру жне баыттаушы басы болады. Жалпы діснамалы трыдан масат рекет нтижесін ойлауда алдын ала біліп ою жне оны белгілі ралдар кмегі арылы жзеге асырылуын сипаттайды.

Е жалпы маынада «…масат, жалпы айтанда, ерік, айрат кшімен туатын елес, бл елес тек елес немесе ой кйінде алмауы ажет жне оны мен з денемні ралдарыны кмегі арылы жзеге асырамын…» Л. Фейербах айтандай, андай да болмасын іс-рекетті жзеге асырмас брын адамны «басында бір идея, бейне болады, оан сйкес ол з рекетін рады, жзеге асырады…». Болаша ызметті масаты, жоспары, оны болашата нтижесін болжай білу адамны ана оршаан дниемен зара рекеттесуіні ерекше формасын анытайды, себебі «адам зіні кшін немесе баса табии кштерді себеп ретінде іс- рекетке келеді, олар процесті е басында елестетіліп, яни идеалды трде, форма немесе затты бейнесі трінде ойда болады» (И. Элез). Е шебер ара мен орташа сулетшіні арасындаы айырмашылы адам ызметіні болаша нтижесі ретінде масатыны орын алуы лшемі бойынша болатынын еске салайы. Осыны зінде, іс-рекетті, мінез-лыты алыптасуы мен жзеге асырылуы іс-рекетті ралдары мен дістерін алыптастырумен ажырамас бірттастыта болады, оны мшесі болып е алдымен ол, содан со сйлеу мшелері пайдаланды.

А.Н. Леонтьев бойынша, психологиялы жаынан масат іс-рекет пнімен байланысты, себебі «…іс-рекетті маынасын тйсіну саналы масат ретінде оны пніні бейнелеуі трінде жреді. Енді іс- рекет пніні (оны масатыны) жне іс-рекетті озаушы болатын кшті (оны мотиві) субъектке алашы рет ашылады». Осылайша, іс-рекетті масаты оны мотивтерімен де байланысты болады. Бл байланыс адам іс-рекетінде оны мотивіні масата атысы ретінде пайда болады. Алайда, бл атысты арастырмас брын іс-рекетті таы бір сипаттамасын атап тейік - ол зіндік сана сезіммен ыну. зіндік сана сезіммен ыну іс-рекет субъектіне (зін ыну, рефлексия) немесе іс-рекетті мазмнына, процесіне де атысты бола алады. Мысалы, «…жеке танымны рбір акті зін-зі ынуды йарады, яни субъектті аны з туралы білмеуі. Бл аны еместі аныа кшіріп круге талпынуа болады, яни зін-зі ынуды рефлексияа кшіру. Бл жадайда субъект зіні ой-кйзелістерін талдайды, зіні психикалы міріні аымын байайды, зіні «Мен» дегеніні сипатын анытауа тырысады жне т.б. Рефлексияны рбір акті – бл зін-зі ыну, тсіну акті».

Іс-рекет мазмнын ынуа атысты А.Н. Леонтьев санадаы «зекті ыну» ымы мен «кездейсо пайда болан» ымын ажыратады. Кез-келген іс-рекетті осы ерекшелігін талдау шін, атап айтанда, оу ызметінде, субъектті масатты белсенділігіні пні болып табылатын мазмн ана актуалды ынылады, яни кез-келген рекет жйесінде ішкі жне сырты серді тікелей масатыны рылымды орынын алады. Іс-рекетті зін-зі ынуыны келтірілген тжырымы оушыны оу іс-рекетін талдау шін те маызды. Мысалы, тменгі сынып оушылары зіні даму дегейі бойынша оу пніні мазмнын немі з рекетіні масаты деп актуалды ынып, баа бере алмайды. Сол себепті, малімні міндетіні бірі – оушыда осындай масатты біртіндеп алыптастыру шін жадай жасау.

Іс-рекетте оны ішкі рылымын немесе рылысын ажыратады, онда имыл іс-рекетті бірлігі, оны клеткасы, ал операциялар – іс-рекетті жзеге асыру дісіні мні. имыл – іс-рекетті морфологиялы бірлігі ретінде дербес рекет бола алады жне керісінше операцияа айнала алады. А.Н. Леонтьевке сйкес, имыл дегеніміз трткісі (мотиві) оны пнімен сай келмейтін, (яни, оны неге баытталанымен) процесс, ол зіні енгізілген рекетінде жатыр. Оушыларды кітап оуы сияты кеінен таралан мысалында, А.Н. Леонтьев рекет пен имылды арасындаы айырмашылыты крсетеді. Мысалы, егер оушы кітапты зіні ажеттілігін анааттандыру, жаа бір нрсе білу, кітапта не жнінде айтыланды тсініп, аару шін оыса, онда мнда процесті осы сзді жоарыда келтірілген маынасында рекет деп атауа болады. Ол кітапты мазмнына баытталан. Дл сол мазмнны зі кітап оуа трткі болды, ол осы рекетті ішкі мотиві, трткісі болды. Оушыны назарын осы рекеттен айыран жадайда, ол кері эмоцияларды басынан кешіреді, ол рекетін ренішпен тотатады. Ал оушы кітапты тек емтихан тапсыру шін ана оыса, онда баса жадай. Бл жадайда осы процесті пні – кітапты маыналы мазмны мен оны трткісі – «емтихан тапсыру» бір-біріне сйкес келмейді. Сол себепті, осындай процесс тек имылдар жиынтыы ретінде ана сипатталына алынады. Егер оушыны осындай оудан айырса, ол детте, жеілдеп алады, бл да рекетті орын алмауыны крсеткіші болып табылады.

Бл жадайда оушы кітап оуды емтихана дайындалу шін ажеттілік деп ынып оыса, онда осылайша кітап оу имыл болып табылады. йткені, ол здігінен не нрсеге баытталаны оны трткісі болып табылмайды. Оушыны кітап оытатын бл емес, емтихан тапсыру ажеттілігі деп А.Н. Леонтьев атап теді. рекетті тікелей масаты (оны пні), мысалы оушыны малімні сраына мазмнды жауабы мотивпен, оушыны зіні стазымен ойын бліскісі келген ажеттілігімен сйкес болан жадайда (ал малім бл ажеттілікті анааттандыра алса), онда жауапты осындай рекеті толыымен ашылан тлалы-маызды, негіздемеленген ой білдіру рекетіне айналады. Бл осы рекетті орындау барысында жне наты мысалда оуды коммуникативтік рекетін алыптастыруды наты мысалында е жасы алышарты болып табылатын шарттар.

Сонымен атар, А.Н. Леонтьев, адам рбір рекетті орындалуына белгілі бір маынаны саналы трде ынып береді жне оны рекет мотивімен байланыстырады. «Сонымен, рбір саналы трде орындалатын рекет… кез-келген рекетті ішінде алыптасады, сол рекет оны психологиялы ерекшелігін анытайды». Сонымен бірге рекет, ал оыту процесінде саналы трде орындалатын операция болуы тиіс. Кез-келген саналы трда орындалатын операция «алашы рет операция трінде алыптасады», ол ол осындай трге оны зінен пайда болады. Мысалы, оушыларды саналы трде шет тіліндегі дыбыстарды дрыс айтудаы фонетикалы рекеті бл сзді сз рамына, сйлем рамына кіргенде «саналы» операцияа айналады. Операция Н.А. Бернштейн бойынша, фонды автоматизм дегейіне шыуды ртрлі жадайында бтін сзді, сйлемні айтылу рекетін орындауды дісіне айналады. Осы схеманы тсіндіріп, блшектеп талдай келе, В.П. Зинченко мен В.М. Мунипов рекет – ол жеткізілуі тиіс нтиже туралы елеске туелді процесс, яни саналы масата туелді процесс (А.Н. Леонтьев). Интенционалды (идеалды) аспекттен баса, рекетті операционалды аспекті де бар, ол зімен зі аныталатын масат емес, шындыты функционалды маызды, асиеттерімен аныталады. Функционалды маызды асиеттер ымы шындыты шарты мен пндік асиеттерін амтиды. Сол себепті авторлар рекет функционалды рылымыны схемасын оан «операция» ымынан са ым, атап айтанда - функционалды блокты кіргізіп, одан да длірек блшектерге блуді сынады.

арастырыланны барлыы бір жаынан, «рекет» категориясыны субъекттілігі, заттылыы, масатты баыттануы, негіздемеленуі, саналы трде ынылуы сияты сипаттамаларымен маыналы сыйымдылыына ерекше кіл аударылса, екінші жаынан, оны психологиялы мазмныны (пні, ралдары, дістері, німі, нтижесі) компоненттеріні арасында оны лкен функционалды тсіндіруші кші мен рекет пен операцияларды амтушы сырты рылымына ерекше кіл аударылады.