Дамуды леуметтік жадаяты

Л.С. Выготский педагогикалы психология шін те маызды «дамуды леуметтік жадаяты» ымын кіргізді. Дамуды леуметтік жадайы баламен леуметтік ортаны арым-атынасыны белгілі бір жйесі болып табылады, ол даму процесіні мазмнын, баытын жне жаадан пайда болан негізгі згерістермен байланысты оны орталы баытыны алыптасуын анытайды. Бл жйені згеруі жас ерекшеліктерді сіміні негізгі заын айындайды. «Осы заа сйкес, баланы белгілі бір жаста дамуын озаушы кштер ішкі ажеттілікпен дамуды леуметтік жадаятыны кшін жоалтуын анытай отырып, осы жаста дамуды барлы даму негіздерін теріске шыару жне кйзелтуге сзсіз келіп соады, дамуды берілген дуіріні аяталуын жне келесі, немесе жоары, жас ерекшеліктік сатыа ауысанын анытайды».

Осымен атар, Л.С. Выготский р уаытта психикалы даму – бкіл тланы бірттас дамуы деп немі ерекше атап теді. Баланы леуметтік мір шындыына атынасы ретінде дамуды леуметтік жадаяты деген ыма осы атынастарды жзеге асырушы ралдарды – жалпы рекет пен жетекші рекетті наты трлері де кіреді, атап айтанда Л.С. Выготский бойынша, «рекетті кейбір трлері берілген кезеде жетекші болады жне тланы ары арай дамуында лкен маызы болады, басалары – азыра. Кейбіреулері дамуда басты рлді ойнайды, басалары - баынышты рл ойнайды».

Психикалы дамуды негізгі сызытары

сынылып отыран арастыру трысынан жалпыа орта абылданан ережені басшылыа аламыз, алайда даму бала тласын толыымен амтиды, бл процесте біратар негізгі сызытар (баыттар) белгілене алынады. Мысалы, баланы психикалы дамуы оны бірттас тлалы дамуы сияты бір мезгілде келесі сызытар бойынша жзеге асырылады: танымды аясы (интеллектті алыптасуы, таным механизмдеріні дамуы); рекетті психикалы рылымы мен оны мазмны (масаттар, мотивтер жне оларды ара атынасыны дамуы, рекетті ралдары мен дістерін мегеру); тланы (баыттануы, ндылы бадарлануы, зіндік сана сезімі, зін-зі баалау, леуметтік ортамен зара рекеттесуі жне т.б.). Бала дамуыны баыттары біраз басаша сынылуы да ммкін - даму ретінде: а) білімдерді; рекетті тсілдері; б) мегерілген тсілдерді пайдалануды психологиялы механизмі жне в) тланы дамуы, оан рекет те кіреді.

Л.И. Айдарова осы сызытарды атарында интеллектуалды, тлалы сызытармен атар тілдік дамуды да белгілеп атап теді. Баланы барлы интеллекттік-тлалы-рекеттік алыптасуында психиканы арындылыы, интегративтілігі, жйелілігі, сензитивтілігі, компенсаторлыы сияты негізгі задылатарыны крініс табатыны маызды. Бала дамуы сызытарыны шеуіні рбіреуін толыыра арастырайы (интеллект, рекет, тла), сонымен атар наты мірде оларды бір-бірінен ажыратылмайтынын атап ткеніміз ажет.

Интеллектті дамуы

Баланы интеллектін, оны танымды саласын дамыту, отанды психологияда Л.С. Выготскийді жоары психикалы функцияларды дамыту теориясыны жалпы контексінде беріледі. Бл теорияда адамны леуметтік мні жне оны рекетіні жанама трдегі сипаты (оны «ралдылыы», белгілігі) аталынады. Жалпы адамны интеллектуалды дамуы келесі негізгі салалар бойынша жреді: тікелейден - жанама трліге; жалпы блшектелмегеннен жіктелгенге, жне де сол уаытта мір шындыын жалпыланан трде (абстрактілі) бейнеленуіне; еріксіз, реттелуге келмейтіннен - еркінге. Баланы интеллектуалды дамыту барысында психикалы танымды процестерді здерінде де згерістер жріп жатады. Олар сапалы жаынан, мысалы еріксіз есте сатаудан еркін есте сатауа, ойлауды крнекі - серлі, крнекі-бейнелік трінен оны дерексіз жне абстрактілі исынды (логикалы) жне теоретикалы ойлау тріне згереді.

Онтогенезде крделенетін рылым ретінде интеллектті дамыту, е бастапы кезеінен бастап – баланы интеллектуалды дамуыны сенсомоторлы дегейін белгілеуді (0-2 жас) толыымен Ж. Пиаже ашан. Ол ойлау рекетіні рылымы болып табылатын интеллекті баланы (логикалы) исынды ойлауын дамыту мысалында шешті. «Оны зерттеулеріні е басты міндеті – логикалы (исынды) операцияларды психикалы механизмдерін зерттеу шін интеллектті траты, бірттас, логикалы рылымдарыны біртіндеп пайда болуын белгілеу». Бала логикасыны онтогентикалы дамуын зерттеу Ж. Пиажені теориясында келесілерге сйенеді:

- интеллектуалды даму тепе-тедікке мтылады, оны соысы блшектер мен ттасты теестірілетін рылымы;

- интеллектуалды дамуды рбір дегейі жинаталан тжірибе ретінде рекеттер схемасына рсімделеді;

- жаа ой-ебектік рылымдар рекеттер негізінде алыптасады;

1) субъектті оршаан ортамен зара рекеттесуіні ралы ретіндегі функциялар (динамикалы процестер): ассимиляция мен аккомодацияны тепе-тедігінен тратын йымдастыру мен бейімделу, жне 2) мір сру барысында алыптасатын жйелер ретіндегі рылымдар арасындаы ара атынас «дамуды здіксіздігін, сабатастыын жне рбір жас ерекшелік сатысында оны сапалы зінділігін амтамасыз етеді».

Ойлау исынын дамыту, Ж. Пиаже бойынша, операцияны дамыту, «бл ішке арай кшірілген рекеттер, олар жйе ішінде айтымды жне йлестірілген, жйеге бірттасты ретінде арайтын задара баынатын рекеттер», мнда арама-арсы рекетке ауысу ретіндегі айтымдылы (мысалы, осылу жне ажырастыру) негізін алаушы категория болып табылады. Ж. Пиаже бойынша, операцияны ру трт кезенен теді: айтымдылыа енді ана белгілі беталыстары біліне бастаан «моторлы рекеттерден», - тек ана сенсомоторлы рекеттерді ана айтымдылыымен сипатталатын операцияа дейінгі кезеге дейін; «логикалы, исынды операциялар …. айтымды жйелер формасына ие болан осылу, ажыратылу, ретке келтірілу жне сйкестікті белгілеу рекеттіріні йлестіру німі ретінде наты операцияа дейін жетіліп седі» жне аыр аяында, «балада лкен адамны логикасы... болжамдармен ойлау абілеттілігі алыптасан жадайда» – пропозиционалды немесе формалды операциялара.

Операционализм негізінде интеллектуалды (логикалы) дамуды осылайша тсіну бл процесті жалпы инволюциялы-эволюциялы, демелі процесс ретінде жалпы дидактикалы анытамамен байланысады, онда рекетті талдамалы-синтетикалы дамуы мен жетілдірілуіні негізінде (С.Л. Рубинштейн) интеллектті рылымдануы, оны бірттас рылымыны пайда болуы, компоненттеріні ара атынасыны згеруі одан есе кп жреді, ол есею кезеінде де жаласа береді. Бл рылымды инттелектуалды міндеттерді рбіреуіні арасындаы белгілі байланыстар нерлым аныыра байала бастайды, олар бір бтін болып осылады. Осылайша, ересектерді серінен (оларды атысуымен де), баланы зіні жне оытуды пндік-коммуникативтік рекетіні серінен оны танымды аясын згерту, жасы скен сайын оны ой-ебектік рекетіні біртіндеп крделенуі Б.Г. Ананьев бойынша, сенсорлы-перцептивті (сезіну, абылдау) мнемикалы (ес, ойлау), атенционды (зерде) сияты компоненттерінде интеллектті бірттас рылымын алыптастыру трінде кріне бастайды. Б.Г.Ананьев мектебіні зерттеушілері интеллект рылымыны немі згеріп отыратынын крсетті. 22 жастан 25 жаса дейін адам интеллектіні рылымында екі йыты саталынады (факторлы жне корреляциялы талдауды деректері бойынша) олара барлы психикалы процестер мен крсеткіштерді осатын байланыстар тартылады. Бірінші йыты – мнемикалы, яни ес пен ойлауды бірыай рылымы, екіншісі – атенционды, яни, зерде йытысы. 30 жастан 35 жаса дейін интеллект рылымында таы да ш йыты алыптасады: мнемикалы, логикалы жне атенционды. Атенционды йытыны болуы адамны зердесін анытайтын сананы баыттануы мен шоырланушылыы, оны интеллектуалды рекетіні маызды шарты болып табылады. 34-35 жаста интеллект рылымында таы да екі йыты пайда болады, былайша айтанда, оны «тартылуы» жреді жне барлы корреляциялы байланыстар логикалы жне атенционды ядроларды тірегінде топталады.

Интеллектті мектептік кезенен со дамуы сіресе студенттік жаста білінеді, бл жасты ша пен ересек шатаы «психикалы атаю» туралы ережені толыымен жоа шыарады (Э.Клапаред). Студенттік ша – бл интеллекті аса крделі рылымдану шаы (ол те жеке жне кп вариантты). «Зерттеушілерді кпшілігі осы шатаы адам дамуыны процесін функционалды жмыса абілеттілікті жне німділікті здіксіз суімен, тіпті функцияларды тратандырылуынсыз андай да болмасын тмендеу жне дадарыссыз ала имылдау динамикасымен сипаттайды. Сзсіз, студенттік шата дамуды аса кп ммкіншіліктері бар; дл осы жасты ара ашытыта сенситивті кезедер орналасан, олар оытуды лі жеткіліксіз млшерде пайдаланан… Осы кезені крделі рылымында бір функцияны ктеру сттері (ктерілу шыы мен оптимумдары) тек ана тратандыру сттерімен ана емес, баса функцияларды тмендеуімен бірге жреді».

Б.Г. Ананьевты деректері бойынша интеллекті рылымы жас ерекшеліктік дамуды созылу барысында жне студенттік жасты зіні ішінде динамикалы згеріп трады. Мысалы, 18-21 жаста ртрлі функциялардан тратын корреляциялы топ (есті, ойды, абылдауды, зердені) байланысты буындары ретінде болса, онда 22-25 жаста мнемикалы жне атенционды ядроларымен крделі тарматалан кешен пайда болады. Студенттік жаста ерекше рлді зерде факторы ойнайды, алайда осы кезеде корреляциялы байланыстарды саны мен уаттылыы бойынша тек тртінші орынды алады, біра та оны концентрация дегейі ктеріледі. Зердені тратылыы тек 22 жастан бастап ктеріледі, бл оу процесінде студенттерді зердесін йымдастыру шін масатты баытталан жмысты маыздылыын атап теді.

Ойлауды дамыту ес дамуымен тыыз байланысты: 19 жаста мнемикалы функциялар логикалы функциялардан крі тезірек дамиды, 20 жаста кері крініс байауа болады, ал 22 жаста екі функцияны да крсеткіштері тмендейді. 18-19 жаста ойлау функцияларыны салыстырамалы тратануы байалады.

Педагогикалы психология шін логикалы компонент – вербалды, ымды ойлауды компоненті - интеллектті рылымындаы немі жетекші компонентіні бірі болып алып отыратыны практикалы трыдан ызыушылы тудырады. Оу, білім беру, сіресе, жйелі трде оу мен зін-зі оыту адамны ой белсенділігіні жоары дегейін, оны интеллектуалды жмыса абілеттілігін олдап отыратын, те кшті, немі рекеттегі фактор болатыны аны. Баланы танымды аясын дамыту процесінде оны санасыны мазмны жетіліп, сапалы трыдан згереді. Соы жылдары жргізілген психосемантикалы зерттеулер (Е.Ю. Артемьев, В.Ф. Петренко, А.Г. Шмелев жне т.б.) бл мазмнды дискреттік (дербес) бірліктерді кейбір дегейлік рылымыны формасы трінде елестетуге ммкіндік береді, оны санатында маыналар, категориялар сынылады. Бл жерде таы да Л.С. Выготскийді сздік маына арым-атынас пен жалпылауды бірлігі деген ережесін еске тсірген жн. Атап айтанда, сол жалпыланан маыналар мен категориялар рбір адамны санасында субъективті бейне мен лем бейнесін райды. Бл - жеке бейне, жне сонымен атар ол сас жадайларда дамитын адамдар шін бірдей де бола алады. «рбір индивидті тсініктер жйесінде ерекше, тек ана оны зіне тн, оны жеке тжірибесіне байланысты растырушылар бар. Мысалы, «жасы ата-ана», «идеалды кйеу мен йел» образдары тікелей лгі алу, ата-анасыны отбасы, оыан кітаптардан, баралы коммуникациядан алынан тжірибені мегеру индивидті зін немесе басаларды баалауында станатын адамгершіліктік лшемдер, «идеалды лшемдерді» алыптасуы аыр аяында, оны міріні йымдасуын, оны тласыны дамуына себеп болады». Осыдан, бала міріні жадайын дрыс йымдастыруды, оны рекетіні (ойын, оу), онымен арым-атынас жне ынтыматасты жасауды, яни бала дамуыны масаттарына жауап бере алатын білім беруші ортаны дрыс йымдастырылуы е бірінші маызды екенін мойындау ажет (В.В. Рубцов, В.И. Панов, В.А. Ясвин). Баса сзбен айтанда, бала санасыны дамуы, оны тласыны дамуы трысынан лкендер ана сырты, леуметтікті ішкі, психикалыа ауысу процесін йымдастырулары ажет. Бл процесс интериоризация, сыртыны ішкіге «ауысуы» деп аталады (Л.С. Выготский, Ж. Пиаже, П.Я. Гальперин жне т.б.). Л.С. Выготскийге сйкес, «баланы мдениетті дамуындаы кез-келген функция сахнаа екі трыдан, екі рет шыады, алдымен - леуметтік, содан со – психологиялы, алдымен, интерпсихологиялы категория ретінде - адамдар арасында, содан кейін – интрапсихологиялы категория ретінде - баланы ішінде».