Адамны іс-рекет субъекті ретінде дамуы

Тла ретінде дамып, бала рекет субъекті ретінде де алыптасады. Бл жадайда бастапы ереже болып «баланы психикалы дамуын саналы трде басару е алдымен, …жетекші рекетті басару жолымен жзеге асырылады», жетекші рекет санатында мектепке жейінгі жаста е бірінші кезекте ойын, ал кіші мектеп жасында – оу рекеті саналады. Бл жерде бала рекетіні зі жне оны зі субъект ретінде згеріске шырай ма, дами ма деген сра туады. Д.Б. Эльконинні, А.Н. Леонтьевті зерттеулері крсеткендей, баланы рекеті оны даму барысында аыл-ойы жне тлалы даму баытымен атар, шінші баытын сынып,сапалы трыдан да згереді. Д.Б. Эльконин баланы ерте балалы шаында затты рекетіні згеруін сатылап арастыра келе дамуды тек ана леуметтік жадаятыны згеруін атап ана оймай, затты рекетті зіні згеруін атап теді. Ойында, оуда баланы рекеті зіндік сана-сезім, масатты баыттанушылы трысынан жне мотивтер мен масаттарды арасында еркін арым-атынастарды орнатылуы, рекетті операционалды жатарын крделендіру жаынан жетіктіріледі. Даму процесінде балада, е алдымен, мотив (рекетті не шін орындалатыны) жне масатты (рекет нтижесінде не нрсеге ол жетуі тиіс) арасындаы атынастарды еркін орната алу икемділігі алыптасады. Бала з рекеттерін жоспарлап, йымдастырып, баыныштырып, рекет операцияларыны орнын басып, алмастырып йренеді. Мысалы, лкендер сияты таяты ат ылып міну ойынында ойын рекеті орнын басу рекетін орындау жолымен жзеге асырылады. Бл рекет састы орнатуды йарады. Ол белгілі бір масатпен жргізіледі, мнда «ат стінде» тсілі жеке дара шыып тр. Одан крделі затты рекеттерде операцияларды сатылап орындалуы дараланады, рекетті жалпыланан тсілі жаттытырылады. Рлдік ойындарда, рекетті ережелерін стана отырып, бала белгілі бір рлді абылдап оны ойнап шыады. Балада масатты, рекетті бейнелеу абілеттілігіні алыптасуыны негізінде, яни затты рефлексия негізінде зін-зі баылау жне зін-зі реттеу дадылары алыптасады. Баса сзбен айтанда, рекет субъекті ретінде баланы даму процесінде масатты баыттану (нысананы кздеу), еркіндік, зін-зі реттеушілік, ртрлі мір жадайларында ртрлі міндеттерді шешу шін рекет тсілдері мен дістерін ата ажырату алыптасады. Баланы даму процесін сипаттаушы негізгі аидаларды талдауы, біріншіден, арастырылан барлы сызытар (баыттар)зарашартты, зара байланысты екенін крсетеді. Бл - оларды тек ана бірге жзеге асырылуы, сзді толы маынасында, адамны психикалы, тлалы дамуы деп аталатын прогрессивті згерісті ра алады дегенді білдіреді. Екіншіден, бл дамуды белгілі бір леуметтік жадаятында жне де е алдымен, оыту жне трбиелеу жадаятында леуметтік ортаны, бірлестікті, ыпал етуінен болатыны ерекше атап тіледі. Бл прогрессивті педагогикалы психологияны барлы ережелері дамыта жне трбие беруші оытуды барлы оу пндеріні ралдары арылы жзеге асырылуыны маыздылыына екпін тсіруімен байланысты. шіншіден, адамны дамуы оыту жне трбие беру процесінде баса адамдармен зара рекеттесу барысында жретіні аталып теді. Бл да педагогикалы психологияны негізгі ережелеріні бірі.

С.Л. Рубинштейн «бала дамымайды, трбиеленбейді жне оытылмайды, ол трбиелене жне ои отыра дамиды» деген. Бл дегеніміз: «трбие беру жне оыту бала дамуы процесіні дл зіне кіреді, ол тек оны стіне ондырылмайды…» жне ары арай «… баланы тлалы психикалы асиеттері, оны абілеттілігі, мінезіні ерекшеліктері жне т.б. баланы жеке рекеті барысында тек байалмайды, сонымен бірге ол алыптасады…». Осыдан барып оушыны оуын оны оу рекеті ретінде арнайы йымдастырылуы ажеттілігіні психологиялы тезисі шыады, ол оулыты келесі тарауларында арастырылады.

 

Таырыбы: ІІІ-блім. Педагог жне оушылар – білім беру процесіні субъекттері.

Жоспары:

3.1.Білім беру процесіні субъекттеріне тн ерекшеліктер.

3.2.Педагог - ксіби ызметіні саласында.

3.3.Педагог іс-рекетіні психофизиологиялы (индивидтік) алышарттары (нышандары).

3.4.Педагогикалы іс-рекетті субъекті рылымындаы абілеттер.

 

Лекция мтіні:

3.1.Білім беру процесіні субъекттеріне тн ерекшеліктер.

Субъект категориясыны жалпы сипаттамасы. Субъект категориясы философияда, сіресе онтологияда негізгі орын алатыны белгілі (Аристотель, Декарт, Кант, Гегель). Ол азіргі кездегі психологияда да зіне лкен назар аудартуда (С.Л. Рубинштейн, К.А. Абульханова-Славская, А.В. Брушлинский, В.А. Лекторский). С.Л. Рубинштейнні айтуынша «философияны (онтологияны) негізгі мні... трлі формалардаы субъектілерді, тіршілік ету тсілдерін, озалысты трлі формаларын ашу». Мны ішіне іс-рекет субъектілерін озалысты негізгі формаларыны бірі ретінде ашып крсету енеді. Білім беру іс-рекетіні, яни зіне оны екі зара байланысты – педагогикалы жне оу формаларын амтитын іс-рекетті субъекттерін талдау жалпы философиялы жне наты педагогикалы міндеттер арнасында жатыр.

Жалпы философиялы позиция бойынша субъект сипаттамасы андай? Осы сипаттамаларды С.Л. Рубинштейн бойынша келтірейік.

Біріншіден, субъект категориясы рашан объект категориясымен сйкестендіріледі. Осыан орай С.Л. Рубинштейн, болмысты танып білуге, «болмысты таныма ашылуына», осы «танылып отыран болмысты» танып білушы адама атынасына екі зара байланысты жатарды ояды: 1) болмыс объективтік шынды ретінде, адам тарапынан саналы тсіну объектісі ретінде; 2) адамды болмысты танушы, ашушы, оны зіндік сана-сезімін іске асырушы субъект ретінде».

Екіншіден, танушы субъект, немесе «ылыми таным субъектісі – бл зі танып отыран болмысты оамды-тарихи алыптасан формаларда саналы тсінуші оамды субъект». Осы жерде А.Н. Леонтьевті жалпы субъективтік пен объективтік арасында арама-айшылы абсолютті емес деген аидасын атап ту маызды. «Оларды арама-айшылытары дамудан келіп туындайды, тіпті бкіл оны даму барысында оларды арасындаы, «біржатылыты» жоюшы, зара тулер саталады».

шіншіден, оамды субъект іс-рекетте де, наты индивид болмысында да тіршілік рып, жзеге аса алады.

Тртіншіден, «Мен» жне баса адам проблемасы мселесін арастыра отырып С.Л. Рубинштейн келесі жадайа назар аудартады: «Мен» андай да бір іс-рекетті йарады, жне керісінше, «ырыты, басарылушы, саналы трде реттелуші іс-рекетті рекеттегі адам (лицо), осы іс-рекетті субьектісі – берілге индивидті «мені» тиісті йарады». Бл аида тек субъектіні ана емес, сонымен атар іс-рекетті зіні де негізгі сипаттамаларыны бірі ретінде болады.

Бесіншіден, субъект – саналы рекеттенуші – оны зіндік сана сезімі – бл «зін дниені саналы тсінуші жне оны згертуші тіршілік иесі ретінде тсіну, оны іс-рекет процесінде рекеттенуші субьект ретінде – практикалы жне теоретикалы, сондай-а саналы тсіну іс-рекетіні субъектісі ретінде тсіну». Бл анытама С.Л.Рубинштейн теориясында «Адам мір субъектісі ретінде» афоризмі формасын алады.

Алтыншыдан, рбір наты субъект зіні басаа атынасы арылы танылады (мны таы А. Смит, К. Маркс айна теориясында атап ткен, бл теория бойынша Петр деген адам Павелге айнаа араандай арап, оны баалауын абылдай отырып, зін-зі баалауды алыптастырады).

Жетіншіден, рбір «Мен», жекеше де, оамды та боланымен, жымды субъект болып табылады. «рбір «мен», ол «мендерді» жалпылыы боландытан, жымды субъект, субъекттер ынтыма-тастыы, «субъектер республикасы», тлалар ынтыматастыы болып табылады; блі «мен» іс жзінде «біз» болып табылады».

Субъекті сегізінші сипаттамасы іс-рекет субъектіні осы іс-рекетті зінде зі алыптасып, жасалынатынында болып табылады, оны пн мазмнын ашудаы субъектті зін айындап жне анытауы ммкін. С.Л. Рубинштейн бойынша «субъект зіні істерінде, зіні шыармашылы дербестік акттерінде тек ана табылып жне крініп оймайды; ол мнда жасампаздалады жне аныталады. Сондытан оны не істегеніне арап, оны кім екенін білуге болады; оны іс-рекетіні баыты арылы зін анытап жне алыптастыруа болады. Тек осыан ана педагогиканы ммкіншілігі жо дегенде, лкен стильдегі педагогиканы ммкіншіліктері сйенеді».

Субъектті таы бір, тоызыншы сипаттамасын атап тейік, ол бейнелеу процесін гносеологиялы жне зіндік психологиялы талдаудан, «субъективтік» бейне категориясынан туындайды. А.Н. Леонтьев пікірінше танымда, шын бейнесінде немі белсенді субьект болады («марланан»), ол зі орналасан объект пен байланыстарды моделдейді. Іс-рекетті мотивтермен, эмоциялармен, субъект станымдарымен шарттастыыны жалпы психологиялы тезисіне негізделе отырып, А.Н. Леонтьев бейнелеуді «марланандыы» тсінігін оны іс-рекет субъектіне тиістілігі ретінде енгізеді.

Субъект тсінігінен баса – операционалды – позициялардан келе отырып, Ж. Пиаже де белсенділікті оны жетекші сипаттамаларыны бірі ретінде арастыранын айта кету маызды. «Объект субъектке дайын кйде «берілмеген», ол тек соысы тарапынан жаа білім рылымында жаыртылады, оны зі шін «трызатындай», тура сол сияты субъект те зіне зіні барлы ішкі рылымдарымен «берілмеген»; зі шін обьект йымдастыра отырып, субъект зіні жеке операцияларын да конструциялайды, яни зін зі шін шынды ылады».

Ж. Пиаже бойынша, субъект немі оршаан ортамен зара рекеттесуде болады; оан бейнелеуді функционалды белсенділігі тн, оны кмегімен субъект зіне сер етуші ортаны рылымдайды. Белсенділік рекеттерден байалады, оларды арасында р трлі згертулер, объектілерді трлендіру (орын алмастыру, комбинациялау, жою жне т.б.) жне рылымдар жасау жетекші болып табылады. Ж. Пиаже, обьект пен субьект арасында ашанда, субъектті алдыы зара рекеттесуі, алдыы реакциясы контексінде жретін зара рекеттесу бар екеніне атысты, педагогикалы психология шін маызды ойды атап крсетеді. Ж. Пиажені жне бкіл Женева мектебіні осы позициясын талдай отырып, Л.Ф. Обухова келесі жадайды атап теді: «стимул–реакция» формуласы, Ж. Пиаже бойынша, «стимул – субъект іс-рекетін йымдастыратын – реакция» ретінде болуы керек. Басаша айтанда, рекеттерді, іс-рекетті жне одан да ке маынада – зара рекеттесу субъектісі, объектпен ара атынаста болып, з тарапынан белсенді, жаыртушы жне трлендіруші бастама болып табылады. Бл рашан да рекеттенуші болады.

Субъект жне тла. Субъекттілік проблемасы соы он жылдытарда, тла психологиясында арнайы зерттеу объектісі болуда. Адамны «...дниедегі болмысыны зін-зі детерминациялау асиетін» саналы тсінуші субъекттілігі идеясы, берілген психология аймаы шін демеуші ретінде арастырылады. В.А.Петровский, осы категория арылы тлалы пен субъекттік арасындаы ішкі байланысты арастыра отырып: «Тла болу дегеніміз... іс-рекетті, арым-атынасты, зіндік сана-сезімні субьектісі болу», – деп крсетеді. В.А. Петровскийді длелдерін келтірейік:

«Біріншіден, тла болу – з міріні субъектісі болу, дниемен зіндік виталды (ке маынада) атынастарын ру». Бл адамны табиатпен жне леуметтік ортасымен зара атынастарыны физикалы, психофизикалы, психологиялы, леуметтік жатарын амтиды.

«Екіншіден, тла болу – зі рекеттенуші ретінде болатын затты іс-рекетті субъектісі болу».

«шіншіден, тла болу – ол арым-атынасты субъектісі болу», мнда В.А. Петровский бойынша, зара рекеттесуші жатарды зара крінулерін амтамасыз ететін орта нрсе алыптасады. В.А. Петровский, осы категорияларды байланысын ыну шін маызды ойды атап теді, яни «...арым-атынас субъектісі ретніде тла болу адамны баса адамдар мірінде андай да бір млшерде идеалды бейнеленуінсіз ммкін емес».

Тртіншіден, В.А. Петровский бойынша, тла болу дегеніміз зіндік сана-сезім субъекті болуы, мны зі зін-зі баалауды, з «Менін» ашуды жне де баса зіндік-тлалы конституенттерді амтиды. Субъекттілікті тланы растыратын сипаттамасы ретінде арастыра отырып, В.А. Петровский педагогикалы психология шін маызды тсініктерді енгізеді: «виртуалды субъект» тсінігін алыптасу, осы кйге ту мезеті ретінде, бл адамдаы тлалыты пайда болуымен байланыстырылады; «бейнеленген субъекттілік» тсінігін – «наыз субъект з-зі шін субъект жне сонымен бірге алмайды жне сонымен бірге баса біреу шін зіні болмыс субьектісі болмай алмайды».