Педагогикалы абілеттерді жалпы рамы

Отанды зерттеушілер С.Л. Рубинштейн, Б.М. Теплов арастыран ахуалдарды негізінде педагогикалы абілеттерді ттас бір жинаын блді. Оларды ішіндегі Н.Д. Левитов пен Ф.Н. Гоноболин анытаан негізгілерін салыстырайы. Мысала, Н.Д. Левитов негізгі педагогикалы абілеттер ретінде келесілерді бледі: балалара білімдерді ыса жне ызыты формада беру абілеті; баылампаздыа сйенетін, оушыларды тсінуі абілеті; ойлауды з бетінше жне шыармашылы алыбы; тапырлы немесе шапша жне дл бадарлану; малімні зіні жмысын, жне де жасы оушылар жымын жасауды амтамасыз ету шін ажетті йымдастырушылы абілеттер.

Осы бес негізгі абілеттер мазмнын дамыта жне жете арастыра отырып, Ф.Н. Гоноболин он екі абілеттерді атайды, оларды біріктіре отырып келесі топтарды алуа болады. Оу материалын оушылара ол жеткілікті ылу абілеті жне оу материалын мірмен байланыстыру абілеті екеуі бірігіп зіндік бір дидактикалы абілеттер тобын райды, олар білімдерді нерлым ыса жне ызыты формада беру деген нерлым жалпы абілетпен байланыстырылады. Малімні оушыны тсінуі, балалара деген ызыушылы, жмыстаы шыармашылы, балалара атысты баылампазды – бл адамны рефлексивті-гностикалы абілеттерімен байланысты абілеттерді екінші тобы. Балалара педагогикалы еріктік сер ету, педагогикалы талап оюшылы, педагогикалы деп, балалар жымын йымдастыра алу абілеті – бл, азір атап жргендей, интерактивті-коммуникативті абілеттер. Ф.Н. Гоноболин блген абілеттерді те маызды тртінші тобы - малім тіліні мазмндылыын, ашытыын, бейнелілігін жне сенімділігн сипаттайтын абілеттерді амтиды.

Нерлым жалпыланан трде педагогикалы абілеттерді В.А. Крутецкий крсеткен, ол олара сйкес жалпы анытамалар берген.

1. Дидактикалы абілеттер – шкірттерге оу материалын нерлым ыныты ылып беру абілеті, олара материалды немесе проблеманы айын жне тсінікті трде келтіру, пнге ызыушылы тудыру, шкірттерде белсенді з бетінше ойды оздыру. Дидактикалы абілеті бар малім ажет жадайда оу материалын бейімдеп, иынды жеіл, крделіні – арапайым, ынысыз, тсініксізді – тсінікті ыла алады. Ксіби шеберлік, бгін біз тсініп отырандай, тек білімдерді бала санасына жеткізе біле беру, материалды белгілі жне тсінікті мазмндау абілетін ана емес, сондай-а шкірттерді зіндік жмысын, з бетімен білім алуын йымдастыру абілетін, шкірттерді танымды белсенділігін аылмен жне нзік «дирижерлеп», оларды керек жаа баыттап отыру абілетін амтиды.

2. Академиялы абілеттер – ылымны сйкес аймаына деген абілеттер (математикаа, физикаа, биологияа, дебиетке жне т.б.). абілетті малім пнді тек ана оу курсыны клемінде ана емес, елеулі тере жне ке трде біледі, ол немі з ылымында жаалытарды баылап жреді, материалды абсолютты еркін игереді, оан лкен ызыушылы крсетеді, кем дегенде арапайым зерттеу жмысын жргізеді.

3. Перцептивті абілеттер – оушыны, трбиеленушіні ішкі дниесіне ене білу абілеті, оушы тласын жне оны уаытша психикалы кйлерін тсінумен байланысты психологиялы баылам-пазды. абілетті малім, трбиеші елеусіз белгілер арылы, болар болмас сырты крінулер бойынша оушыны ішкі дниесінде болып жатан згерістерді байап алады.

4. Тілдік абілеттер – з ойлары мен сезімдерін тілді, мимика жне пантомимика кмегімен айын жне наты білдіре алу абілеті. абілетті малімні тілі саба кезінде ашанда шкірттерге баытталан. Малім жаа материалды хабарласын, оушы жмысына тсініктеме берсін, малдау немесе сгіс айтсын, ашанда оны сзі ішкі кшпен, сенімділікпен, зі айтып тран нрсеге ызыушылыпен ерекшеленеді. Ойын оушылр шін тсінікті, айын, арапайым трде білдіру.

5. йымдастырушылы абілеттер – бл, біріншіден, оушылар жымын йымдастыру абілеті, оны жаа міндеттерді орындауда топтастыру жне дем беру, екіншіден, з жмысын дрыс йымдастыру абілеті, з жмысын йымдастыру дрыс жоспарлау жне зін баылау іскерлігін йарады. Тжірибелі малімдерде зіндік бір уаытты сезіну алыптасады – жмысты уаыта дрыс блу, белгіленген мерзімде лгеру ептілігі.

6. Авторитарлы абілеті – шкірттерге тікелей эмоционалды-еркін сер ету абілеті жне осы негізде оларды алдында беделді бола білу абілеті (біра, рине, беделдік тек осы негізде ана жасалмайды, мысала, білімді те тамаша білу, малім сезімталдыы мен дебіні негізінде де жне т.б.). Авторитарлы абілеттер малімні тлалы сапаларыны біратар жиынына байланысты, соны ішінде оны ерік сапалары (шешімділік, тзімділік, табандылы, талап оюшылы жне т.б.), жне де оушыларды оыту мен трбиелеуге жауапкершілік сезіміне, малімні зіні дрыстыына сенімділігіне, осы сенімділікті з шкірттеріне бере алу іскерлігіне байланысты.

7. Коммуникативтік абілеттер – балалармен арым-атынас жасау абілеті, олармен арым-атынас жасауда дрыс тсіл таба алу, олармен, педагогикалы кзарас трысынан, орынды зара рекеттесуді орнату іскерлігі, педагогикалы депті болуы.

8. Педагогикалы иял (немесе, болжам жасау абілеттер) – бл, з рекеттеріні салдарын алдын ала круден, оушыдан болашата кім шыатынын елестете отырып, оны тласын трбиелеуді жобалаудан, трбиеленушілерді андай да бір сапаларыны дамуын болжай алу іскерлігінен крінетін арнайы абілеттер.

9. Зейінді бір мезгілде бірнеше іс-рекеттерге тарату абілеті малім жмысы шін ерекше мнге ие. абілетті, тжірибелі малім материалды мазмндауды мазмны мен формасын, з ойыны (немесе оушы ойыны) рісін мият баылайды, сонымен бірге оушыларды барлыын кз алдында стайды, шаршау, назар аудармау, тсінбеу белгілерін, тртіп бзуды байап отырады, жне де з мінез-лын адаалап отырады (трысы, мимикасы жне пантомимикасы, жрісі).

Келтірілген педагогкиалы абілетттер анытамасынан крініп отырандай, олар з мазмнында, біріншіден, кптеген тлалы сапаларды амтиды, жне екіншіден, белгілі бір рекеттерде, іскерліктерде ашылады. Бл жерде, бірнеше абілеттер мазмнына енетін іскерліктер бар, мысалы, дидактикалы абілеттерге жататын шкірттерді з бетінше жмысын йымдастыру іскерлігі, іс-жзінде басаларды жмысын йымдастыру іскерлігі болып табылады. Ол йымдастырушылы абілетіне кіреді. Перцептивті абілеттерді ашатын іскерліктер, зейінді тарату абілетіне енетін іскерліктерге те таяу, жне т.б. бл, малімні белгілі бір рекеттері (іскерліктері) негізінде, тіпті андайда бір педагогикалы функция жзеге асатын оларды жиынтыында, бірнеше абілеттер жатуы ммкін екендігін крстетеді.