Жас ерекшеліктік кезедерге блу – оу іс-рекеті субъекттерін жеке ыайдан арастыру негізі ретінде

Жас ерекшеліктік кезедерге блу психологиядаы крделі жне бір жаты шешілмейтін проблемаларды бірі болып келеді (А. Валон, Ж. Пиаже, В. Штерн, П.П. Блонский, Л.С. Выготский жне т.б.). Білім беруді жне е алдымен мектептік жйені трлі сатыларындаы типтік субъектті анытау шін бастапы болып табылатын, жас ерекшеліктік кезедерге блу деген келістерді арастырайы.

Л.С. Выготский келістерді, немесе осы проблеманы шешу схемаларды ш тобын анытады. Бірінші топ шегінде, биогенетикалы ыпалды есепке ала отырып, балалы шаты кезедерге блу филогенетикалы даму кезедеріне негізделген. Л.С. Выготский осы топа, сондай-а, трбиелеу мен білім беру сатыларында негізделген кезедерге блуді жатызады. Мндай схеманы жалпылыы жайлы айта отырып, Л.С. Выготский келесі жадайды мойындайды: осы сатыларды жас ерекшеліктік згерістермен теестіретін, білім беруді орасан зор практикалы тжірибе салдарында «балалы шаты педагогикалы принцип бойынша блшектеу бізді балалы шаты жекеленген кезедерге шынайы блшектеуге те жаындатады» [49, 244 б.]. Келістерді екінші тобы (те кп) кезедерге блу негізі ретінде андай да бір (кбінесе сырты) белгіні згеруін алады, мысалы тіс жару мен алмасу (дентиция), сексуалды жетілу жне т.б. келістерді шінші тобы базальдыны, дамудаы мндіні мысалы, дамуды ішкі арыны мен ыраын айындауа баытталан.

Отанды психологияны психикалы дамуды психикалы жне тлалы жаарылымдарды пайда болуымен байланысты процесті ішкі арама - айшылыы ретінде тсінуі арнасында, Л.С. Выготский, П.П. Блонскийдан кейін, белгілі бір дуірлерді, сатыларды, фазаларды даму згерістері немесе дадарыстарыны жалпы схемасында арастырады. Бл жерде оларды шектеу лшемдері ретінде, біріншіден, р жасты мнін сипаттайтын жаа рылымдар болады. «Жас ерекшелік жаа рылымдар деп– берілген жас сатысында алаш рет пайда болатын жне негізінен баланы санасын, оны ортаа деген атынасын, оны ішкі жне сырты мірін, берілген кезедегі оны бкіл даму барысын анытайтын, тла рылуыны жне оны іс-рекетіні жаа типі, психикалы жне леуметтік згерістерді тсінген жн».

Екінші критерий ретінде Л.С. Выготский бір кезенен екінші кезеге ту динамикасын есептейді, бл динамика шыл, иын жне баяу, біртіндеп, созылмалы болуы ммкін. Осыан сйкес Л.С. Выготский жас ерекшелік дамуды келесі тиянаты жне иын-ыстау кезедерін бледі: нрестелік дадарыс, сбилік жас (2 ай – 1 жыл), 1 жас дадарысы, ерте балалы (1 жыл – 3 жас), 3 жас дадарысы, мектепке дейінгі жас (3 жас –7 жас), 7 жас дадарысы, мектеп жасы (8-12 жас), 13 жас дадарысы, пубертатты жас (14-18 жас), 17 жас дадарысы. Осы схемада зіне назар аудартатыны – мектепке дейінгі жне мектеп жасы (педагогикалы схема бойынша), пубертатты (бір белгі схемасы бойынша) кезедерді блу негіздеріні трліше болуы. Алайда, екі лшемдерді біріктіру келісіні зі осы кезедерге блуді (Д.Б. Эльконин бойынша кпсимптоматикалы сияты) е ке таралан жне німділерді бірі ылады. Мысалы Д.Б. Эльконин Л.С. Выготский схемасын бастапы ретінде абылдай отырып, 7 жас дадарысынан кейінгі кезедерді келесі трде анытайды: 7 жас дадарысы, кіші мектеп жасы, 11-12 жас дадарысы, жеткіншектік балалы ша (ерте жасты ша кезеі де блінетінін елей отырып). Бл схема жалпы ттастай педагогикалы негізде рылан.

Жалпы педагогикалы психология шін жне білім беру жйесіні р сатысындаы йренушіні типтік «психологиялы портретін» анытау шін Д.Б. Эльконин тжырымдамасы маызды: «иын-ыстау кезеде сйкес жаа рылымдарды пайда болуын тудыратын нрсе, з тарапынан тиянаты кезедегі ары арай дамуды бас желісі болып табылады». Педагогикалы схема бала дамуындаы згерістерді соынан «ілесе алмауы» ммкін (Л.С. Выготский), нтижесінде иын трбиеленбеу, лгермеу серлері пайда болады, оларды себептеріні бірі бала алыптасуыны динамикасында болуы ммкін.

Ж. Пиаже трлі жастаы субъекттерді типтік ерекшеліктерін анытауа оны интеллектіні дамуы позициясынан келді. Ол з теориясыны бастапы ахуалдарына негізделді: а) функциялар арасындаы (бейімделу, ассимиляция, аккомодация) арасындаы ара атынасты амтамасыз ететін, интеллектуалды даму мтылатын блшектер мен ттас арасындаы траты атынастар ретіндегі тепе-тедік принципіне жне б) рылымдыа, мнда рылым дегеніміз «аыл-ой жйесі немесе ттасты, оларды белсенділік принциптері осы рылымды райтын блшектерді белсенділік принциптерінен згеше». Ж. Пиаже, интеллект дамуыны тр негізгі кезедерін бледі, олар сенсомоторлы интеллект рылуынан жне тілді пайда болуынан кейін жреді, немесе тілді мегеруді ммкін ылатын «символды функциялар» пайда боланнан кейін, ал бл 1,5-нан 2 жаса дейінгі аралыта болады. Осыан сйкес:

- 1,5-нан 2 жаса дейін «4 жаса дейін созылатын кезе басталады жне бл ол символды жне тсініктерге дейінгі ойлауды дамуымен сипатталады;

- 4-тен 7-8 жаса дейінгі кезеде алдыыа сйене отырып интуитивті (крнекі) ойлау рылады, оны прогрессивті буындасуы тікелей операциялара келеді;

- 7-8 ден 11-12 жаса дейін наты операциялар алыптасады, яни манипуляциялауа болатын жне интуицияда амтуа болатын обьекттерге жататын ойлауды операционалды топтасулары;

- 11-12 жастан жне бкіл жасты ша кезеінде формалды ойлау ндіріледі, оларды топтасуларын кемелді рефлексивті интеллект сипаттайды».

Ж. Пиаже мен Л.С.Выготский схемаларында трлі негіздерде жргізілген кезедер шекарасын салыстырса, мысалы мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасын, онда олар сйкес келуі ытимал.

Кріп отырандай, бл шекаралар е алдымен, балалара білім беру мен оларды р сатыа ішкі психологиялы дайындыын теестіруді, ркениетті генетикалы санасында тарихи алыптасан, леуметтік мдени тжірибесімен аныталады. Л.С. Выготский діл белгілегендей, педагогикалы схема немесе, басаша айтанда, жас ерекшелік дамуды кезедерге блуді леуметтік мдени жне тарихи негізі зерттеушілерді барлыы дерлік формалды блетін, негізгі болып табылады, сіресе кезедерге блуді кпсимтоматикалы негізін станандар тарапынан.

Бкіл дние жзінде йренушілерді, олар оитын (оушылар, гимназистер, реалистер, студенттер) білім беру жйесіні сипатына сйкес атайды. Осы атауларды ішінде оытуды жасы мен сатысына сйкес одан да блшекті белгілеулерді ажыратады. Бл бір, йренушіні субъекттік болмысын леуметтік мдени жне жас ерекшеліктік кезедерге блуді негізінде жатан, мдени-тарихи дифференциация. Ол баланы мемлекетті оамды институттардаы (мекемелердегі) іс-рекет сипатымен байланысты. Осыдан білім беру сатыларындаы кезедерді атауы да шыады – мектепке дейінгі, мектеп жасы (кіші, орта, жоары), студенттік. Бл субъекттік болмысты 6-дан 22-23 жаса дейінгі жас сатысындаы кезедерге блуді педагогикалы лшемдері жайлы куландырады. Келесі кезедерге блу жалпы абылданан болып есептеледі: мектепке дейінгіні алдындаы жас (3-5 жас), мектепке дейінгі (5-7 жас), кіші мектеп жасы (7-11 жас), жеткіншек (орта мектеп) жасы (11-15 жас), ерте жасты ша, немесе жоары мектеп жасы (15-18 жас) жне студенттік кезе (кеш жасты ша, ерте кемелді жас) –17–18 – 22–23 жастар (Б.Г. Ананьев бойынша).

Осыан сйкес, р білім беру кезедеріні типтік субъекттері мектепке дейінгі, кіші мектеп оушысы, жеткіншек, жоары сынып оушысы, студент болады. Бл жерде, адам міріндегі р жас кезеі оны крсеткіштері ретінде болатын кптеген факторларды жиынтыымен аныталады. Д.Б. Эльконин дамуды зін де, жне оны кезедерін де шарттаушы негізгі ш факторларды, крсеткіштерді атайды. «Бала міріндегі белгілі бір жасы, немесе оны дамуыны сйкес кезеі, – бл те бір тйыталан кезе, оны мні е алдымен осы кезені бала дамуыны жалпы крсеткішіндегі орнымен жне функционалды маынасымен аныталады. р жас, немесе кезе, келесі крсеткіштермен сипатталады:

1) дамуды белгілі бір леуметтік ситуациясымен немесе осы кезеде баланы лкендермен атынаса тсуіні наты формасымен;

2) іс-рекетті негізгі немесе жетекші типімен (бала дамуыны белгілі бір кезедерін сипаттайтын іс-рекетті бірнеше алуан трлері бар!;

3) негізгі психикалы жаа рылымдармен (р кезеде олар жекеленген психикалы процестерден тла асиеттеріне дейін болады)».

Осы крсеткіштерді барлыы Д.Б. Эльконин бойынша, зара рекеттесуді жне зара сер етуді аса крделі атынастарында орналасан. Алайда, егер Л.С. Выготский шін дамуды негізгі лшемі жаа рылым болса, онда іс-рекеттік тжырымдаманы дамытушылар Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов шін іс-рекетті жетекші типі негізгі болып табылады. А.В. Петровский анытаушы лшем деп дамуды леуметтік ситуациясын, длірек айтанда, саналы ортаны, ауымдастыты есептейді. А.В. Петровскийді осы келісіндегі педагогикалы психология шін мндісі жас ерекшеліктік кезедерге блуді леуметтік-психологиялы аспектісі болып табылады, яни тиянаты жне згермелі орта тсінігін, тла дамуы мен ерекшелігіні байланысын, топа, ортаа, бейімделу процесіні алмасуы мен сабатастыын, ондаы дараландыру мен ары арайы ыпалдасуды йаратын жа.

«Тланы дамуды жаа кезедеріне тулері осы жадайларда, дамушы тланы зін-зі жылжыту сттерін крсететін психологиялы задылытармен аныталмайды, – деп крсететді А.В. Петровский, – керісінше, олар іштей индивидті андай да бір леуметтену институтына енуімен детерминацияланан немесе осы институт ішіндегі объективті згерістермен шартталан, осы згерістерден тла з алыптасуында туелді болады. Сондытан, оам мектептер раннан со ана тла дамуыны сатысы ретінде мектеп жасы пайда болады».

Баланы іс-рекетіні жетекші типтеріні згеруі сипаты бойынша оны дамуыны трлі леуметтік ситуацияларында, яни іс-рекеттік негізде, Д.Б. Эльконин психикалы дамуды жас ерекшеліктік кезедерін жне іс-рекетті алты жетекші трлерін анытады: 1) лкендермен тікелей - эмоционалды арым-атынас, 2) затты-манипулятивтік іс-рекет, 3) рлдік ойын, 4) оу іс-рекеті, 5) интимді-тлалы арым-атынас, 6) оу-ксіби іс-рекет. Бл жерде, Д.И. Фельдштейн те діл байаандай, интимді-тлалы арым-атынас, жеткіншектікті жетекші іс-рекеті ретінде бола отырып, Д.Б. Эльконин бойынша, здігінен леуметтік мнді, леуметтік малданан, просоциалды іс-рекетке осылуы тиіс. Ол осы жастаы наыз жетекші іс-рекет ретінде арастырылуы тиіс.

Іс-рекетті атап тілген трлері ішінде оамды ндірілген рекет тсілдерін мегеру жретін, яни «бала – оамды зат» атынастар жйесіндегі іс-рекеттер тобына енеді, не адамзат іс-рекетіні негізгі мндеріндегі арынды бадарлану жне адамдар арасындаы атынастарды міндеттерін, мотивтерін, нормаларын игеру жзеге асатын іс-рекеттер тобына, яни «бала–оамды ересек адам» атынастар жйесіндегі іс-рекеттерге енеді. Бірінші «адам–зат» тобына іс-рекеттерді екінші, тртінші, алтыншы трлері кіреді, екінші «адам–адам» тобына бірінші, шінші, бесінші трлер кіреді. атынастарды трлерінде мегерілгендерді арасындаы арама-айшылытар, айырмашылытар дадарыс деп аталады. Осы атынастар жйесі мен іс-рекет трлеріні кезектесуіні жалпы заын Д.Б. Эльконин мерзімділік деп атайды.

Оушы мен студентті оу іс-ректіні субъекті ретінде арастыру Д.Б. Эльконин тезистеріне сйенеді: баланы жетекші іс-рекеті (ойын, оу іс-рекет, тлалы арым-атынас т.б.) белгілі бір леуметтік ортада, даму ситуацияларында теді, бл жиынтыынд психикалы жне тлалы жаа рылымдарды алыптастырады. Сондай-а назара алатын жадай: «...тарихи даму процесінде бала дамитын жалпы леуметтік жадайлар зегереді, оыту мазмны мен дістері згереді де, осыны барлыы дамуды жас ерекшеліктік кезедеріні згеруіне серін тигізбей оймайды. р жас з тарапынан психикалы дамуды сапалы ерекше кезеі болып келеді жне кптеген згерістермен сипатталады, олар жиынтыында дамуды берілген кезеіндегі бала тласы рылымыны зіндік ерекшелігін райды».

р жас кезеіні мні оны бала дамуыны жалпы айналымындаы алатын орнымен аныталады. А.Н. Леонтьев ішкі жне кезе аралы даму згешелігін белгілей отырып, кезені ішінде екі жетекші баыттар жзеге асатынын атап крсетеді: мірлік атынастар шеберіні згеруінен рекеттерді, операцияларды дамуына дейін жне керісінше – осы функциялар мен операцияларды айта рылуынан жаа іс-рекетке дейін. Кезедер арасында затты іс-рекетті оамды атынастарды жаа шеберіне енуі жрді. Осы жерден р жастаы тланы таным, арым-атынас, ебек субъекті трін ттастай даму кезеі ретінде генетикалы арастыру беталысы бастау алады. Бл жерде, Б.Г. Ананьевті психологиялы мектебіні зерттеулеріні нтижесі бойынша, дамуды зі инволюциялы-эволюциялы сипата ие. Осыан дейін атап крсетілгендей, ол баланы интеллектуалды, тлалы жне іс-рекеттік алыптасуыны негізгі баыттары бойынша іске асырылады. Осы баыттар бірі-бірінен ажыратылмайтындай, мны зі адамны жалпы тла, іс-рекет субъекті ретіндегі дамуын анытайды жне шарттайды.

4.2.Мектеп оушысы оу іс-рекетіні субъекті ретінде.

Кіші мектеп оушысы – бл адамны іс-рекет, берілген жадайда оу іс-рекетіні субъекті ретіндегі оамды болмысыны бастауы. Осы сапада кіші мектеп оушысы е алдымен, оан дайындыымен сипатталады. Бл оу ммкіндігін амтамасыз ететін физиологиялы, (анатомиялы-морфологиялы) жне психикалы, е алдымен интеллектуалды даму дегейімен аныталады. Л.И. Божовичті, Д.Б. Эльконинні, Н.Г. Салминаны, Н.И. Гуткинаны зерттеулерінде баланы мектепке дайындыыны негізгі крсеткіштері суреттелген: оны ішкі позициясыны, семиотикалы функциясыны, ырытылыыны алыптасуы, ережелер жйесіне бадарлану іскерлігі жне т.б. Мектепте оуа дайынды мектепке, оуа, таныма деген жааны ашуа уану, жаа дниеге, лкендер дниесіне ену ретіндегі атынасын білдіреді. Бл жаа міндеттерге, мектеп, малімдер, сынып алдындаы жауапкершілікке дайынды. Жааны тосу, оан ызыу кіші мектеп оушысыны мотивациясыны негізінде жатыр. Дл осы ызыушылыа танымды ажеттілікті эмоционалды бастан кешіру ретінде, яни кіші мектеп оушысыны танымды ажеттілігі осы ажеттілікке жауап беретін оыту мазмнымен «кездескен» кезде оу іс-рекетіні ішкі мотивациясы негізделеді.

Тосулар (экспектациялар) жйесі, тсініктік, ылыми ойлау алышарттарыны алыптасандыы сияты дайынды негізінде жатыр. Бл дайынды бкіл алдыы психикалы дамуды орытындысы ретінде, отбасындаы жне бала башадаы трбиелеу мен оытуды бкіл жйесіні нтижесі ретінде тсініледі. Баланы мектепке дайындыы біратар талаптарды анааттандырылуымен аныталады. Олара жататындар: баланы жалпы физикалы дамуы, жеткілікті білімдер клеміні болуы, зін-зі ктуді, мінез-лы мдениетіні, арым-атынасты, арапайым ебекті, «трмысты» дадыларыны болуы; тілді дамуы; жазуды алышарттарыны болуы (ол саусатарыны са блшы еттеріні дамуы); ынтыматасты іскерлігі; оуа ниеттену. Оу іс-рекетіні субъекті ретінде оушыа ажетті интеллектуалды, тлалы, іс-рекеттік сапалар тіпті дниеге келген сттен бастап алыптасады. Оларды алыптасанды дегейінен елеулі млшерде баланы мектеп міріне енуі, оны мектепке деген атынасы жне оуды табыстылыы, оу іс-рекетіне осыландыы туелді.

Бастауыш мектепте кіші мектеп оушысында осы кезедегі жетекші іс-рекетті негізгі элементтері, ажетті оу дадылары мен іскерліктері алыптасады. Осы кезеде ойлау формалары дамиды, олар ары арайы ылыми білімдер жйесін мегеруді, ылыми, теоретикалы ойлауды дамуын амтамасыз етеді. Мндай оуда, кнделікті мірде з бетінше бадарлануды алышарттары алыптасады. Осы кезеде «баладан тек елеулі аыл-ой жмсауды ана емес, сондай-а лкен физикалы тзімділікті талап ететін» психологиялы айта ру жреді. Кіші мектеп оушысы сырты немесе, А.А.Люблинская терминдеріндегі, практикалы белсенділікті стемдігімен сипатталады жне де бл белсенділікті кші орасан зор. Зерттеушілер кіші мектеп оушысы, яни жаа позицияа, субъект ретінде оушы позициясына ие боланда кездесетін біратар иындытарды анытайды. Бл жаа тртіп иындытары, маліммен жаа атынастар иындытары. Осы кезде бастапы мектеппен танысу уанышы жиі осы иындытардан ту дрменсіздігінен туындайтын енжарлыпен, селостыпен алмасады. Малімні осы жас кезеіні негізгі психикалы жаа рылымдарын есепке алуы те маызды – кез-келген оу пнін мегеруде крінетін рекеттерді ішкі жоспары, ырытылыы жне рефлексия. Осы жаста зін оу субъекті ретінде саналы тсіну басталады.

Трлі міндеттерді орындау іскерліктерін, жаа білімдерді игеруді, оудаы ынтыматасты уанышын, малім беделін абылдауды амтитын оу іс-рекеті білім беру жйесіндегі адамны дамуыны осы кезеінде жетекші болып табылады (А.Н.Леонтьев, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов). А.Н. Леонтьев бойынша, жетекші іс-рекет за кезеді алып ана оймайды, сондай-а оны арнасында: а) іс-рекетті баса, жеке трлері алыптасады; б) сенсорлы-перцептивті, мнемологиялы жне атенционды функцияларды жиынтыы ретінде интеллект дамиды жне в) іс-рекет субъекті тласыны зі алыптасады. Кіші мектеп оушысыны оу іс-рекетінде жазу, оу, компьютермен жмыс істеу, тадамалы іс-рекет трлері алыптасады. Жетекші іс-рекетті толытай сипаттамасын Г.А. Цукерман келтіреді (осымшаны араыз).

Кіші мектеп оушысы оу іс-рекетіні субъекті ретінде зі де осы іс-рекетте дамиды жне алыптасады, талдауды, синтезді, жалпылауды, жіктеуді жаа тсілдерін мегереді. В.В. Давыдов бойынша масатты дамыта оыту жадайында бл алыптасу білімдерді игеруді жйелігі мен жалпылыы есебінен жылдамыра жне тиімдірек іске асырылады. «Оу іс-рекеті мектеп жасында жетекші болатын себебі, біріншіден, оу іс-рекеті арылы баланы оаммен негізгі атынастары іске асады; екіншіден, оу –іс-рекетінде мектеп жасындаы бала тласыны негізгі сапаларыны да, сондай-а жекеленген психикалы процестерді алыптасуы іске асады», - деп Д.Б. Эльконин крсетеді. Кіші мектеп оушысыны оу іс-рекетінде зіне, дниеге, оама, баса ададара деген атынасы алыптасады жне е бастысы бл атынас, оытуды мазмны мен дісіне, малімге, сыныпа, мектепке жне т.б. деген атынас ретінде негізінен осы іс-рекет арылы жзеге асырылады.

мір жадайыны згеруімін, отбасынан немесе бала башадан мектепке ауысумен байланысты кіші мектеп оушысында стем беделдер біршама згереді. Ата-ана беделімен атар малім беделі де пайда болады. «Ал малім былай айтты» - деп бала шешесіні айтанына арсы шыады. Бастауыш мектепті соына арай, дамуды макрофазасы ретінде негізгі бейімделу кезеі (А.В. Петровский бойынша) аяталанда, оушы тек ана оу іс-рекетіні ана емес, сондай-а, белсенді тлааралы зара рекеттесуді де субъекті бола бастайды, оны зі те маызды. Кіші мектеп оушысы жеткіншек бола бастайды.