Жоары сынып оушысы оу іс-рекеті субъектісі ретінде
Жоары сынып оушысы (ерте жасты ша кезеі 14-15-тен 17 жаса дейін) орта буыннан жоары сыныпа немесе жаа оу орындарына – гимназиялара, колледждерге, училищелерге ткен кезде бірден дамуды жаа леуметтік ситуациясына атайды. Бл ситуацияны тек жаа жымдар ана емес, сондай-а е бастысы, болашаа баыттылы сипаттайды: мір сру алыбын, мамандыты, референтті адамдар тобын тадауа баыттылы. Тадау жасауа мірлік ситуация мжбр етеді, ата-аналар тарапына ынталандырады жне оу орны баыттайды. Осы кезеде ндылы-бадар белсенділігі негізгі мнге ие болады. Бл автономияа, з зі болуа мтылумен байланыстырылады. И.С. Кон атап крсеткендей, «азіргі кнгі психологиянаты,мінез-лыты автономияны (жас спірімні тек зіне ана атысты мселелерді з бетінше шешу ажеттілігі мен ыы), эмоционалды автономияны (ата-аналарынан туелсіз тадалан йірлігі болу ажеттілігі мен ыы), мораль жне ндылыты автономияны(іс жзінде з кзарастарыны болуы ажеттілігі мен ыы,) ажырата отырып, ер жеткен балаларды автономиялау мселесін ояды». Осы жаста досты, сенімді атынастар те маызды. Кбінесе махаббатты бкіл сан алуандыымен толытырыла, кейде алмаса отырып, досты бозбалалар мен бойжеткендер шін атынастарды маызды формаларыны бірі болып келеді. «Жоары сынып оушыларыны формалды емес зара атынастары біртіндеп ндылыа ие болады», – дейді М.Ю. Кондратьев, олар «андай да бір зерттеу «полигоныны» рлін атарады, онда бозбалалар мен бойжеткендер болаша «лкендер» міріні стратегиялары мен тактикаларына жаттытырылып, сынатан ткізіліп, сенімділікке тексереді.
Осы кезеде жоары сынып оушылары мірлік жоспарлар рып, маманды тадау жайлы саналы трде ойлана бастайды. Бл тадау тек, адам зін дрігер, педагог, зерттеуші ретінде басалар шін максималды пайдалы сезінетін іс-рекет саласына бейімділікке, мірлік талаптара баадарланудан ана емес, сондай-а берілген мамандыты елді оамды дамуыны наты ситуациясындаы конъюнктурасынан, пайдасынан, практикалы ндылыынан туындайды. Тек ана масата мтылан жне шынымен де уестенген 15-17 жасар адамдар ана ары арайы ксіби алыптасуы, тлалы зін-зі анытауы жолында табии бейімділікке адалдыын сатап алады.
Жеткіншектік жне жас спірімдік жас шебінде пайда болатын зін-зі анытау ажеттілігі (Л.И. Божович) жоары сынып оушысыны оу іс-рекетіні сипатына ана сер етіп оймай, кейде оны анытайды. Бл е алдымен оу орнын, тередете дайындау сыныптарын тадауа, андай да бір айналымдаы пндерді елемеуге атысты: гуманитарлы немесе жаратылыс-ылыми. «Маан математика ызысыз, мен ешашан математикамен, физикамен айналыспаймын, мен тарихты натамын, жне де оуды жаластыруда маан тарих ана ажет болады», – деп, кбінесе жоары сынып оушылары тжырымдайды. Бір жаынан, бл тла баыттылыыны крінісі, з кескінін болашаа кшіру, ксіби бадар болса, екінші жаынан – бл оу орнындаы білім беру бадарламасыны жалпы талаптарын орындамау, малімдер, ата-аналар тарапынан наразылы пен айып тауа негіз, атыыса трткі. «Жалпы мндай станым нерлым «ересектік», біра бл жерде кейде арапайым практицизм мен техницизм байалады, соны ішінде гуманитарлы пндерді дрыс бааламау, себебі олар «кейін ажет болмайды».
Маманды тадауды анытыын жне оны тратылыын М.Р. Гинзбург «болашаты анытылыыны» екі параметрі ретінде арастырады, олар з кезегінде, жоары сынып оушысыны мндік болашаын сипаттаушы маызды крсеткіштерді бірі болып табылады. Екінші крсеткіш – «валенттілік» – эмоционалды тартылымдыты ндылыты аныандыы мен мндік болашаты белсенділігін біріктіреді.
Жоары сынып оушысы оу іс-рекеті субъекті ретінде зі орналасан дамуды леуметтік ситуациясыны ерекшелігіне сай, осы іс-рекетті сапалы жаа мазмнымен сипатталады. Біріншіден, тлалы мнді ндылытары бар оу пндеріндегі білімдерді игеруге деген ішкі танымды мотивтермен атар ке леуметтік жне сыртты жеке тлалы мотивтер де крінеді, оларды ішінде жетістікке жету мотиві бірінші орын алады. Оу мотивациясы рылымы бойынша сапалы згереді, йткені жоары сынып оушысы шін оу іс-рекетіні зі – болашатаы мірлік жоспарларды жзеге асыру ралы. Оу, білімдерді игеруге баытталан іс-рекет ретінде кп нрселерді сипаттамайды, кптеген йренушілер шін негізгі ішкі мотив ретінде нтижеге бадарлану болып табылады.
Жоары сынып оушысыны оу іс-рекетіні негізгі пні, яни ол баытталан нрсе даралы тжірибені, оны кеейту, толытыру, жаа апаратты енгізу есебінен, рылымды йымдастыру, комлекстеу, жйелеу болып табылады. з бетіншелікті, шешімдерге деген шыармашылы келістерді дамуы, осындай шешімдерді абылдай алу іскерлігі, бар нрселерді талдау жасау жне оларды сындарлы конструктивті ыну сондай-а жоары сынып оушысыны оу іс-рекетіні мазмнынын райды.
Жоары сынып оушысында оу іс-рекетіні ерекше формасы алыптасады. Ол, саналы тсінілген немесе лі де тсініліп жатандар контексінде зерттеулер, талдау элементтерін ксіби баыттылыа, тлалы зін-зі анытауа ажетті ретінде жргізуді амтиды. Берілген жас кезеіні аса маызды психологиялы жаа рылымы – оушыны мірлік жоспарлар ру, оларды жзеге асыру ралдарын іздеу, оны оу іс-рекетіні мазмныны згешелігін анытайды (Д.И.Фельдштейн). Оу іс-рекетіні мазмныны зі біртіндеп жетекші іс-рекет жадайынан «кетіп», осы жоспарларды жзеге асыру тсіліне айналады. Маыздысы, егер жеткіншек шін малімдер мен ата-ана беделі атарластарыны беделі толытырыла отырып теестірілгендей болса, ал жоары сынып оушысы шін жеке пнгер-малім беделі мектеп беделінен жеке ынайланады. Жоары сынып оушысыны тлалы зін-зі анытауына атысатын ата-ана беделі седі.
Шкіртті ксіби жне тлалы зін-зі анытауа деген дайындыы ндылы бадарлар жйесін, айын крінетін ксіби бадарларды жне ксіби ызыушылытарды, шыармашылы ойлауды дамыан формаларын, ылыми таным дістерін игеруді, зін-зі трбиелеу іскерлігін амтиды. Бл тла алыптасуы мен пісіп жетілуіні соы кезеі, осы кезде оушыны ндылыты-бадарлы іс-рекеті нерлым толы байалады. Осы жаста оушыны автономияа мтылуыны негізінде оны бойында зіндік сана сезімні толытай ралымы алыптасады, тлалы рефлексия дамиды, мірлік жоспарлар, перспективалар саналы тсініледі, талап ою дегейі алыптасады. В.С. Собкинны леуметтік зерттеулеріні мліметтері крсеткендей, жоары сынып оушылары (ХХ . соындаы мскеуліктер) елді оамды міріне араласан, олар «саяси пікірталастарды тбегейлі мселелеріні барлы кеістіктерін жне шын мнінде крсетілген позицияларды бкіл кеістіктерін модельдейді». Сонымен бірге автор жоары сынып оушыларыны саяси жне ндылы бадарларыны оларды оамдаы, леуметтік-мрелік жадайымен, оларды отбасыны экономикалы жне білімдік мртебесімен шартталан.
Жоары сынып оушысы жетекші іс-рекетті жаа тріне енеді – оу-ксіптік, оны дрыс йымдастырылуы кп жаынан оушыны келесі ебек іс-рекетінде субъект ретіндегі алыптасуын, оны ебекке деген атынасын анытайды. Бл одан да жоары дрежеде оу іс-рекетін нерлым маызды масата баындыратындай – болаша ксіби немесе ксіби бадарланан іс-рекетке. Оу іс-рекетіні зіндік ндылыы ксіби зін-зі анытауды нерлым алыс масаттарына баынады. Адам тек білімні зі шін ана оымайды, ал ол шін болашаты нерлым мнді нрсе шін, бл студенттік жаста нерлым кп дрежеде крінеді.
4.3.Студент оу іс-рекетіні субъекті ретінде.
Студенттік жас (18-25 жас) адам міріндегі ерекше кезе болып табылады, себебі «жалпы мні бойынша жне негізгі задылытары бойынша 1-ден 25-ке дейінгі жас, балалы даму кезедері атарындаы аырыдан грі, кемелді жас кезедеріні атарында бастапы буын болып табылады.
Студенттік проблемасын ерекше леуметтік-психологиялы жне жас ерекшелік категориялар ретінде ою ебегі Б.Г. Ананьевті психологиялы метебінікі. Б.Г.Ананьевті зіні, Н.В. Кузьминаны, Ю.Н. Кулюткинны, А.А. Реанны, Е.И.Степанованы зерттеулерінде, сондай-а П.А. Просецкий, Е.М. Никиреев, В.А.Сластенин, В.А. Якунин жне т.б. ебектерінде осы проблема бойынша баылауларды лкен эмпирикалы материалдары жинаталан, эксперименттер мен теоретикалы жалпылауды нтижелері келтіріледі. Осы кптеген зерттеулерді мліметтері студентті леуметтік-психологиялы жне психологиялы-педагогикалы позициялы оу іс-рекетіні ерекше субъекті ретінде сипаттауа ммкіндік береді.
Студенттік кез – бл ерекше леуметтік категория, жоары білім беру институтымен йымдастырыла біріктірілген адамдарды ерекше ауымдастыы. Бл леуметтік-ксіби категория ХІ–ХІІ . алашы университеттер пайда боланнан бері тарихи рылан. Студенттік ша білімдер мен ксіби іскерліктерді масатты, жйелі игеруші, йарыландай, табанды оу ебегімен айналысатын адамдарды амтиды. леуметтік топ ретінде ксіби баыттылыымен, болаша мамандыа траты атынасты алыптасандыымен сипатталады, бны зі ксіби тадауды дрыстыыны, студентті тадап алан маманды жайлы ойыны барабарлыы мен толытыыны мні болып табылады. Соысы маманды оятын талаптар мен ксіби іс-рекеттерін білуді амтиды. Зерттеулер нтижелеріні крсетуінше, студенттерді маманды жайлы елестетулері дегейі (біркелкі жне біркелкі емес) оны оуа деген атынасыны дегейімен теестіріледі: студент маманды жайлы нерлым аз білсе, сорлым оны оуа деген атынасы жаымсыз болады. Сонымен бірге студенттерді кпшілігі оуа жаымды атынаста екені крсетілген.
леуметтік – психологиялы аспектіде студенттік кезе баса топтармен салыстыранда, білімділікті нерлым жоары дегейімен жне танымды мотивацияны жоары дегейімен ерекшеленеді. Сонымен бірге студенттік ша – леуметтік ауым, яни ол аса жоары леуметтік белсенділік пен интеллектуалды жне леуметтік кемелділікті жеткілікті йлесімді араатынасымен сипатталады. Студенттік кезді осы ерекшелігін есепке алу оытушыны р студентке педагогикалы арым-атынас партнері ретінде, оытушы шін ызыты тла ретіндегі атынастарыны негізінде жатыр. Тлалы-іс-рекеттік трыдан студент белсенді, з іс-рекетін з бетінше йымдастыратын педагогикалы зара рекеттесу субъектісі ретінде арастырылады. Оан танымды жне коммуникативтік белсенділікті наты ксіби-бадарланан міндеттерді орындауа деген ерекше баыттылы тн. Студенттік кез шін оытуды негізгі формасы табалы-контекстік болып табылады (А.А. Вербицкий).
Студенттік кезді леуметтік-психологиялы сипаттау шін маыздысы адам дамуыны осы кезеіні алыпты экономикалы тратылыты алыптасуымен, ата-аналы йден кетіп, зіні отбасын румен байланысты болуы. Студенттік кез – адамны, жалпы тланы алыптасуыны, сан алуан ызыушылытарды крінулеріні орталы кезеі. Бл спорт рекордтарын орнату, кркемнер, техникалы жне ылыми жетістіктерге жету, адамны болаша «айраткер», ксіпор ретінде арынды жне белсенді леуметтену уаыты. Осыны оытушы оу іс-рекеті мен жоары оу орнындаы педагогикалы арым-атынасты йымдастыру мазмнынында, проблематикасында жне тсілдерінде есепке алады.
Б.Г. Ананьев мектебіні зерттеушілері алан мліметтерді крсетуінше, студенттік жас – бл интеллектуалды рылымдануды крделі шаы, ол те даралы жне ртрлі. Осы жастаы адам интеллектісіні мнемологиялы «йытысы» бір жаынан, немі «шыдарды» немесе «оптимумдарды» кезектесуімен сипатталса, келесі жаынан осы йытыа кіретін функциялармен сипатталады. Бл дегеніміз, оу тапсырмалары немі бір мезгілде мегеріліп отыран материалды тсінілуіне, ынылуна жне студентті есінде алуы мен рылымдануына да, оны саталуы мен масатты зектілігіне баытталан. Мселені осылайша ою біратар оу-дістемелік зерттемелерде бейнелеуін тапты, мнда проблемалы міндеттерді орындауда оу апаратыны студент жадында алуыны, тсінілуіні жне бекіп алуыны ажырамастыы крстіледі. Студенттерді танымды іс-рекетін белсендендіру немі оу апараттарыны есте саталуы жне айта жаыртылуымен атар жреді.
Студенттік шаты крнекілігі бола отырып, студент е алдымен оу іс-рекетіні субъекті ретінде болады, оны зі, брын крстелігендей, е алдымен трткілермен аныталады. Трткілерді екі типі кбінесе оу іс-рекетін сипаттайды – жетістік трткісі жне танымды трткісі. Соысы з тарапынан адамны ой іс-рекетіні табиатына сйкестене отырып, оны оу-танымды іс-рекетіні негізі болып келеді. Бл іс-рекет проблемалы ситуацияда пайда болады жне студенттер мен оытушыларды атынастары мен зара рекеттесулері дрыс боланда дамиды. Оытуда жетістік мотивациясы танымды жне ксіби мотивацияа баынады.
Жоары оу орнында оыту барысында ебек, ксіби іс-рекетті негізі алыптасады. «Оытуда білімдерді, ептіліктерді, дадыларды мегеру енді оу іс-рекетіні пні ретінде болмайды, ал ксіби іс-рекет ралы ретінде болады». Алайда сауалнама нтижелері, техникалы жоары оу орны студенттеріні жартысында жоары оу орнын тадаудаы мамандыа ызыушылы мотивіні жо екенін крсетеді. Студенттерді штен бір блігінен кбі тадауларыны дрыстыына сенімсіз немесе болаша мамандытарын натпайды.
Студентті оу іс-рекетіні субъекті ретіндегі елеулі крсеткіші оны осы іс-рекетті барлы трлері мен формаларын орындау ептілігі болады. Алайда, арнайы зерртеулер нтижелеріні крсетуінше, студенттерді кпшілігі лекцияларды тыдауды жне жазуды, дебиеттерден конспектілеуді білмейді (кп жадайда лекциялы материалды тек 18-20% ана жазылады). Мысалы, В.Т. Лисовскийді мліметтері бойынша, студенттерді тек 28,8% ана аудитория алдына шыып сйлей алады, пікір талас жргізуді 18,6%, проблеманы аналитикалы баасын беруді 16,3% ана біледі. Наты леуметтік зерттеу материалында крсетілгендей: студенттерді тек 37,5% жасы оуа мтылады, 53,6% немі тырыса бермейді, ал 8% млдем жасы оуа мтылмайды. Біра тіпті жасы оуа мтыландарды зінде 67,2% оу лгерімі жасы емес. Соы он жылдыта осы іскерліктер мен жалпы оуа деген атынастарды сапалы крсеткіштеріні згеруі тсында оларды толытай алыптаспауыны жалпы бейнесі саталып алды.
Оытушылар алдында студентті оу іс-рекетіні субъекті ретінде алыптастыруды психологиялы – педагогикалы міндеті тр, бл е алдымен, оны з іс-рекетін жоспарлау, йымдастыру ептілігіне, толытай оу, арым-атынас жасау іскерлігіне йретуді йарады. Мселені осылайша ою табысты оуа ажетті оу іс-рекеттерін, оларды наты оу материалында орындау бадарламасын анытауды жне оларды алыптастыру бойынша жаттыуларды наты йымдастыруды талап етеді. Бл жерде осы ркеттерді лгілі орындауды малім студенттерді 1-курстаы оуа бейімделу кезеіні иындыын есепке ала отырып, зі крсетуі керек. Студентті жаа ндылы бадарларыны, мотивтеріні жне рейлік сияты даралы асиеттеріні алыптасуына оытушыны серіне баа жетпейді. Студентке, леуметтік кемелденген тла, ылыми дниетанымды тасымалдаушы ретіндегі атынас, дниетаным – бл адамны тек дниеге ана емес, осы дниедегі зіні орнына деген кзарастар жйесі екенін есепке алуды йарады. Басаша сзбен айтанда, студентті дниетанымын алыптастыру дегеніміз оны рефлексиясын дамытуды, зін іс-рекет субъекті ретінде, белгілі бір оамды ндылытарды тасушы, леуметтік пайдалы тла ретінде саналы тсінуін білдіреді. з кезегінде, бл оытушыны оытуды диалогтыын кшейту жайлы, педагогикалы арым-атынасты арнайы йымдастыру жайлы, студенттер шін з кзарастарын, масаттарын, мірлік позицияларын сатап алуа оу орнындаы оу-трбиелеу процесінде жадай жасау жайлы ойлануа міндеттейді.
4.4.йретілуге жарамдылы – оу іс-рекеті субъекттеріні маызды сипаттамасы.
Адамны йретуге жарамдылы оны андай да бір наты білім беру жйесіні жадайында оуа, білімдерді стихиялы немесе масатты игеруге дайындыыны негізгі крсеткіштеріні бірі болып табылады. Психологияда йретуге жарамдылы трлі позициялардан тсіндіріледі, біра осы тсінік мазмнындаы жалпы нрсе, бл адамны мірлік іс-рекетіні трлі жадайларында крінетін потенциалды асиетері болып табылады. йретуге жарамдылы психофизиологиялы жаынан жйке жйесіні ызбалыы (динамикалылы) сияты асиетімен яни уаытты байланысты орнату жылдамдыымен байланысады (В.Д. Небылицын). Сзді ке маынасында ол «... «лкендермен» бірігіп ебектескен жмыстаы жаа білімдерді игеруге деген потенциалды ммкіндік» ретінде (Б.В. Зейгарник), «жаын даму аймаы» ретінде (Л.С. Выготский) тсіндіріледі. «Арнайы» оытылу тсінігі психиканы оны белгілі бір баытта, белгілі бір білімдер, іскерліктер аясында жылдам дамытуа дайындалуы ретінде блінеді.
Осы проблемаларды зерттеушілерді алдыы атарлыларыны бірі З.И. Калмыкова йретуге жарамдылы деп «...адамны интеллектуалды асиеттеріні жиынтыын (ансамблін) тсінеді. Баса ажетті асиеттерді (бастапы білімдерді минимумы, оуа деген жаымды атынастар жне т.б.) бар болуы мен тепе-тедігі жадайында, осы жиынтытан оу іс-рекетіні німділігі туелді». Берілген анытамада йретуге жарамдылы німділікпен байланыстырылады, оны астарында е алдымен, жмыс сапасы, арыны, оны уаыт бірлігіндегі клемі, за уаыт бойы шаршау мен ажуды болмауы, ебек нтижесіне анааттану тсініледі. Оу іс-рекетіні німділігі осы параметрлермен игеріліп отыран білімдер мен рекеттерді алыптасып отыран жалпыланан тсілдеріне атысты сипатталуы ммкін.
йретуге жарамдылы, алдыы оыту нтижесіні мні болып табылатын, психикалы дамуды барлы сипаттамаларыны жиынтыы ретінде «йретілгендік» ыммен байланыстырылады (А.К. Маркова). Мндай тсініктемеде йретілгендік зекті даму дегейімен теестірілсе, ал йретуге жарамдылы – жаын дамуы аймаымен теестіріледі. А.К. Маркованы келесі тжырымы маызды: йретуге жарамдылы – бл «оушыны жаа білімдерді мегеруге жне оларды табуды жаа тсілдерін мегеруге зеректігі, жне де аыл-ой дамуыны жаа дегейлеріне туге дайындыы».