Мотивация рылымы

Мотивацияны зерттеуде (В.Г. Асеев, Дж. Аткинсон, Л.И. Божович. А. Маслоу, Е.К. Савонько) оны белгілі бір иерархияланан рылымдар енетін крделі жйе ретінде тсіну дрыс. Бл жерде, рылым элементтерді, оларды атынастары мен обьектіні ттастыыны салыстырмалы траты бірлігі ретінде, жйе инварианты ретінде тсіндіріледі. Мотивация рылымын талдау В.Г. Асеевке, оны ішінен а) процессуалды жне дискреттік мінездемелерді бірлігін жне б) ос модальды, яни оны раушыларды жаымды жне теріс негіздерін блуге ммкіндік берді.

Зертеушілерді мотивациялы аясы рылымы – атып алан, статикалы емес, керісінше білім беруді мірлік іс-рекеті процесінде дамитын, згермелі деген ережелері де маызды.

Мотивация рылымын зерттеу шін, маыздысы, Б.И. Додонов блген оны трт рылымды компоненті: іс-рекетті зіне анааттану, оны тікелей нтижесіні тла шін маыздылыы, іс-рекет шін сыйлауды «мотивациялы» кші, тлаа мжбр еткізетін ысым. Бірінші рылымды компонент шартты трде мотивацияны «гедоникалы» раушысы деп аталан, алан шеуі – оны масатты раушылары. Сонымен бірге, бірінші мен екінші іс-рекетке атысты ішкі бола отырып, оан баыттылыты, бадарды (оны рдісі мен нтижесі) анытайды, ал шінші мен тртінші сер етуді сырты факторларын (іс-рекетке атысты теріс жне о) белгілеп отырады. Таы бір маыздысы, марапат пен жазалаудан ашу ретінде аныталан соы екеуі Дж. Аткинсон бойынша табыса жету мотивациясыны раушылары болып табылады. Мндай мотивациялы раушыларды рылымды тсінілуі, оу іс-рекетіні рылымы мен теестіру тменде крсетілгендей оу мотивациясын талдауда те німді болды. Мотивация мен оны рылымды йымдасуын интерпретациялау адамны негізгі ажеттіліктері терминдерінде де жргізіледі (Х.Мюррей, Дж. Аткинсон, А. Маслоу жне т.б.).

Тлалы мотивацияны зерттеулерді алашыларыны бірі (тла ажеттіліктері терминінде) Х. Мюррейді (1938) жмысы екені белгілі. Ол кптеген мінез-лыты тудырушыларды ішінен трт негізгі ажеттіліктерді: жетістікке, стемдікке, дербестікке, аффилиаци-яа блген. Ке контексте арастырылан осы ажеттіліктерді М.Аргайл мотивацияны (ажеттіліктерді) жалпы рылымына енгізген: 1) леуметтік зара рекеттесуді тудыратын леуметік емес ажеттіліктер (суа, тамаа, ашаа деген биологиялы ажеттіліктер); 2) кмекті, оранысты, басаруды абылдау сияты туелділікке деген ажеттілік, сіресе беделді жне билігі бар адамдардан; 3) аффилиацияа деген ажеттілік, яни баса адамдарды ортасында болуа, досты ндесуге, топпен, рбыластармен абылдануа мтылу; 4) стемдікке ажеттілік, яни басаларды немесе топты зін за заыра сйлеуіне, шешім абылдауына болатын лидер ретінде абылдауы; 5) сексуалды ажеттілік – денелік жаынды, бір жыныс кіліні келесі тартымды жыныс кілімен досты жне интимдік-леуметтік зара рекетті; 6) агрессияа деген ажеттілік, яни денелік немесе вербалды зиян келтіру; 7) зіні абыройына (self-esteem), зіндік сйкес болуа деген ажеттілік, яни зін маызды деп абылдау. Туелділікке, зін бекітуге жне бір мезгілде агрессияа деген ажеттілік елеулі млшерде оу іс-рекеті мен оушыларды мінез-лын талдау шін ызыушылы тудыруы айын.

Адамны ажеттіліктер саласыны рылымын арастыру трысынан А. Маслоуды «ажеттіліктер шбрышы» лкен ызыушылы тудырады, мнда бір жаынан, адамны леуметтік, интерактивті туелділігі, екінші жаынан – оны зін-зі зектендірумен байланысты танымды, когнитивті табиаты айын крінеді. Тменде А. Маслоуды ажеттіліктер шбрышы келтірілген. Оны арастыран кезде біріншіден, адамны когнитивті (танымды) жне коммуникативтік ажеттіліктеріне берілген орын мен маына назар аудартса, екіншіден адамны ажеттіліктер саласы оны іс-рекеті рылымынан тыс – тек оны тласына, зін-зі зектендіруіне, дамуына, ыайлы тіршілік етуіне атысты арастырылуы (Дж. Брунерді тсінуінде).