Мегеру процесіндегі дады. Дады анытамасы, оны алыптасуы

Кптеген зерттеушілерді крсетуіндей, сйкес дадыларды игерумен бірігетін білімдер жйесін игеру «оытуды негізгі мазмны жне маызды міндеті» ретінде арастырылады (С.Л. Рубинштейн). Алайда, дады проблемасы зі лі кнге дейін бір жаты тсіндірілмейді – оны фетишизациясынан бастап (бихевиоризм, необихевиоризм) іс-жзіндегі елемеуге дейін (когнитивті психология). Сонымен бірге, дады мегеру процесінде орталы орынны бірін алатыны айын.

Дадыны анытауа трлі трыдан келеді: абілетке, ептілік синонимына, автоматтандырылан рекетке. Нерлым ке тараланы- дадыны кп рет айталанан, масатты жаттыулар нтижесінде ныайтылан, млтіксіздікке жеткізілген рекетті атару ретіндегі анытамасы. Ол сананы баытталан баылауыны болмауымен, орындауды олайлы уаытымен, сапасымен сипатталады. Дадыны крделі, кпдегейлі озалысты жйе ретіндегі нерлым толы жне сйкес тсіндірмесін Н.А. Бернштейн сынан: «бл сырты рсімдеуді де, оалысты жаттыуды мнін де растырушы белсенді психомоторлы іс-рекет... озалысты дадыны ндіру мндік атарлы рекет, онда жекеленген маыналы буындарды жіберіп алмау, оларды тртібін шатастырмау керек. ...озалысты дадыны зі – те крделі рылым: оны ішінде рашанда жетекші жне фонды дегейлер, жетекші осымша буындар, сзді тура маынасындаы фондар, автоматизмдер мен трлі рангілерді айта шифрленуі жне т.б. болады. Кем емес млшерде сапалы рылымды крделілікпен оны алыптасу рдісі де аныан».

Дадыны алыптасуы, Н.А. Бернштейн бойынша – бл оны жасалуыны крделі процесі, ол барлы сенсомоторлы дегейлік жйелерді амтиды. Еске сала кетейік, оларды барлыы (А, В, С, Д, Е таы ары арай) кез-келген дадыны йлестірушілік басаруды крделенуші жйесі болып табылады (жру, шапша жазу, сйлеу, велосипед тебу т.б.). Мысалы, А дегейі жазу кезінде жазып отыран олды жне жмыс кейібіні жалпы тоникалы фонын; В дегейі – озалысты баяу имылы мен уаытты рнекті; С дегейі – сызылан жаты, жазуды; Д жне Е дегейлері жазуды маыналы жаын амтамасыз етеді.

Н.А. Бернштейн кез-келген дадыны жасалуыны екі кезеін бледі. Бірінші кезе – дадыны мегеру – трт фазаны амтиды: 1) жетекші дегейді анытау; 2) имылды озалысты рамын анытау, ол баса адамны имылын баылау мен талдау дегейінде болуы ммкін; 3) «осы имылдарды іштей– зіндік тйсіну» ретінде сйкес тзетулерді айындау. Бл фаза бірден, секіріс трінде келеді жне кбінесе мір бойы саталып алады (егер жзуді йренсе онда мгілікке йренесі), алайда бл барды дадылара атысты емес; 4) фонды тзетулерді тменгі дегейлерге ауысуы, яни автоматтандыру процесі. Дады ндіру уаытты талап ететіні маызды, ол барлы оалыстарды натылыын мен стандарттылыын амтамасыз ету керек.

Екінші кезе – дадыларды тратануы – ол да фазалара таралады: бірінші – трлі дегейлерді бір мезгілде жмыс істеуі (синергетикалы); екінші – стандарттау жне шінші – тратану, яни трлі кедергілерге тзімділікті амтамасыз етілуі. Кез-келген дадыны алыптасуы шін маыздысы дегейлерді ауысуы, жетекші дегейден автоматизмге, фонды автоматизмге туі болып табылады, сондай-а тсініктерді бекіту: сырты (баса іс-рекетте жаттыуды болмауы т.б.), не ішкі (шаршау, ауыру т.б.) сер етулерді нтижесінде дадыларды босасуы жне босасыан дадыны айта алыпа келтіру. Осы тсініктерді барлыы оу іс-рекеті мен оны йымдастыру шін аса маызды, себебі кез-келген дадыа атысты – жазу, есептеу, компьютермен жмыс істеу, тапсырманы орындау, аудару жне т.б.

Н.А. Бернштейн айтуынша, «дадыны даму диалектикасы келесіде: даму бар жерде р келесі орындау алдыыдан жасы болады, яни оны айталамайды. Сондытан да, жаттыу дегеніміз іс жзінде айталаусыз айталау.Мндай бір араанда парадокс болып крінетін кріністі шешіміжаттыу айталау емес жне озалысты айталау емес, ал оны жасалу жолы.Дрыс жргізілген жаттыу бірте-бірте берілген озалысты тапсырманы орындалуы шін пайдаланатын ралды емес, ал осы тапсырманы орындау рдісін айталай отырып, біртіндеп ралды згертіп, жасартады.

Егер Н.А. Бернштейн сынан дады алыптасуыны кезедерін Л.Б. Ительсон бойынша дады дамуыны сатыларымен салыстырса, онда дады алыптасуына крделі озалысты жйені рылуы ретіндегі тсілді ортатыы назар аудартады, алайда Ительсон осы рылуды тек психологиялы жаын (масат, рекет, тсіл, баылау терминінде, жне де осы іс-рекетті ішкі жаы трысынан, яни зі жзеге асатын ойды талдаулы-синтетикалы операциялар) арастыран. Дадыны Л.Б. Ительсон бойынша даму сатылары мегеруді жалпы схемасы кескініні мні екені маызды. Бл білімді игеру процесі мен рекетті деуді бірлігін суреттейді.

Л. Б. Ительсон бойынша дады дамуы

Дады дамуыны кезедері	Дады сипаты	Дады масаты	рекетті орындау ерекшелігі
Танысу	рекеттерді елестету жне маыналау	рекетті орын-дау амалдары-мен танысу	Масатты айын біра оан жету тсілдерін айын емес тсіну; рекет кезіндегі біршама дрекі ателер
Дайынды (талдаулы)	Саналы, біра епсіз орындау	рекетті жеке-ленген эле-менттерін иге-ру; оларды орындау тсіл-дерін талдау	рекетті орындау тсілін аны тсіну, біра тура емес жне боса орын-дау: арты имылдар кп, зейін те атты ысылу стінде; з рекетіне жмылу; баылау-ды нашар болуы
Стандарттаушы (синтетикалы)	рекет элемент-теріні авто-маттандырылуы	арапайым и- мылдарды бір ттас рекетке йлесуі мен бірігуі	озалыс сапасыны жо-арлауы, оларды осы-луы, артытарын жою, зейінді нтижеге аудару, баылауды жасаруы, блшы еттік баылауа кшу.
Вариацияланушы (ситуативті)	Жадайа икемді бейімделу	рекет сипатын ырыты реттеу-ді игеру	рекеттерді нзік ма-сатты орындалуы; ар-найы сенсорлы синтездер негізінде адаалау; интеллектуалды синтез-дер (ішкі тйсік)