Дады алыптасуыны задылытары

йрену адамны игеріп отыран білімдеріні, алыптастырып отыран дадыларыны жне оларды трлі жадайларда шыармашыл олдана алу іскерліктеріні прогрессивті, істелентін санды жне сапалы згерістері ретінде сипатталады. Бл, графикалы трде йрену «исыымен» немесе жаттыу «исыымен» аныталатын дадыларды ндірілуіне атысты. Жне де барлы исы жаттыуларды екі типке жатызуа болады: а) теріс жылдамдатышы бар исытар (дадыны алыптасуы басында жылдам жреді, кейіннен жылдамдыты андай да бір дегейіне, ателер санына жаындай отырып біртіндеп баяулайды жне т.б.), б) жаымды жылдамдатышы бар исытар (рекетті игеру алдымен баяу, кейіннен тезірек болады).

Дадыны ндіру процесінде кейде ала жылжуды салыстырмалы тратылыы орнайды: оушыда не ала рлеу, не арта шегіну болмайды – ол «орнында трып алады». Мндай тотау, яни тзуді згеріссіз атар абсцисстаы формасында бекітілуші тотау «жазы» деп аталады. Бл былыс не оыту мазмны, не оыту тсілі, не жмыс формасы немесе барлыы бірігіп зін толыымен жойанын крсетеді. Осы тста М.С. Шехтерді ойын атап ткен дрыс: оушы тарапынан баса, жаа рекетті бадарланушы негізі олданылмаса, дадыларды алыптасуына, яни рекеттерді автоматтандырылуына жне де аталан «жазытаы» дадыларды еркіндігіне жету ммкін емес.

Дадылар бір-біріне сер етеді – ндірілген дадыны келесіге жаымды сер етуі – тасымал (трансфер), ал теріс сер етуі – интерференция деп аталады. Таы да айта кетейік, йренуді ішкі мезанизмі болып табылатын тасымал (жалпылау негізінде) оытушыны жалпылауды негізгі ш жоспарыны райсысымен, яни рекет принціпімен, бадараламасымен, тсілдерімен жне де оу, жаттытырушы материалды срыптаумен нерлым масатты жмысын йарады.

Жаттыуларды уаыт бойынша таралуын дады алыптасуыны задылыы ретінде арастыра отырып, жаттыуларды басым кпшілігі жаттытыруды басында берілгені дрыс екеніндігін айтуа болады (Г.Эббингаузды мыту «исыына» арама-арсы). Кейіннен жаттытыру уаытын лкейте отырып, мндай рекетттер арасындаы интервал да лкейеді. Жаттытыру те кішкентай клемде болуы ммкін, біра ол оытуды соына дейін масатты саталу керек. Олай болса, йренушіні жаттыулар жйесі осы задылытарды есепке ала отырып рылуы керек.

Дадыларды ндіру задылытары жайлы теоретикалы аидалар жне оулытарды талдау негізінде ш талапа жауап беретін жаттыуларды уаыта таралуыны кейбір ойша схемасын йаруа болады: 1) жаттыу ешашанда «жоа шыарылмайды», 2) жаттыулар арасындаы интервал жаттытыру шамасында лайып отырады жне 3) бір дадыны ндіру бадарламасы басаларды ндіру бадарламасына сйкес келеді. Бл жерде жаттытыруды басында жаттыулар кп млшерде болу керек.

Дадылар задылытарын арастыруда таы атап тетін жай, оны алыптасуыны табыстылыы мен йренушіні мотивация дегейіні байланысы. Бл байланыс Йеркс–Додсонны екі заымен сипатталады: біріншісі, йренуді максималды табыстылыын мотивацияны оптимумымен байланыстырады, екіншісі – іс-рекет крделілігі мен мотивация дегейін (іс-рекет нерлым крделі болса, сорлым мотивация дегейі тмен).

Жалпы, йрену процесінде білімдерді, дадыларды іскерліктерді жалпы рылымы оларды одан сайын кп жалпылануы, ораландыы желісі бойынша жне сана тарапынан оларды зектелуі мен функциялануы аз адаалану желісі бойынша згереді. рекет рылымы жаттыу нтижесінде оларды орындау тсілдері бойынша, оны рекетке енетін озалыстарды орындауына жауап айтару мінезі мен баылануы бойынша згереді. Бл згерістер жекеленген озалыстарды нерлым крделі акта осылуымен сипатталады, яни арты, аралы озалыстарды редукциялаумен жне де бірнеше озалыстарды уаытта ыыстырумен сипатталады, мны ырыты озалыстарды жасауды жалпы бадарламасы белгілейді (Н.А. Бернштейн бойынша). Оларды орындау арыны жылдамдайды жне сапасы жасарады, рекетті адаалау сипаты згереді – сырты кру арылы адаалаудан ішкі блшы еттік, кинестетикалыа, «ішкі блшы еттік сезімге», сондай-а рекетті орталытан реттеу сипаты да згереді. Зейін рекет тсілдерін абылдаудан босайды жне е бастысы, оны орындау шарттарына ауысады.

йрену процесінде рекетті зіні згеруі ттастай іс-рекетті сапалы ілгерінді згеруін бейнелейді деуге болады. Дл осы себептен р затты, баылаушы жне баалаушы рекеттерді дады ретінде деу іс-рекетті барлы жатарында рашан педагогты назарында болады, ол дады алыптасуыны жалпы ттастай барлы задылытары мен ерекшеліктерін есепке алады. Бл: а) масаттылы, б) станымды рушы ішкі мотивация мен сырты нсау, в) жаттыуды уаыт бойынша дрыс тарату, г) жаттытырылып отыран былысты йренуші шін маызды оу жадайына енуі, д) білім алушы шін рекеттерді орындау нтижелерін немі біліп отыру ажеттілігі, е) оны жаттытырылып отыран рекетіні жалпы принціпін, схемасын тсінуі, ж) оытушыны брын ндірілген дадыларды тасымалдануы мен интерференциясын есепке алуы.