Сабаты психологиялы талдауыны формасы

Сабаты психологиялы талдауды негізгі формасыны сипаттамасы адам ойлауында негізгі екі ойлау процесіні бірі ретінде аныталан, бастапы теоретикалы анытауа сйенеді. Талдау, С.Л. Рубинштейн бойынша, «бл затты, былысты, жадайды ойша блшектеу жне оны раушы элементтерді, блшектерді, сттерді, жатарын айындау; біз талдау арылы кп жадайда бізге абылдаумен берілетін кездейсо, маыздылыы аз байланыстардан былыстарды бліп аламыз». Талдау формалары саналуан. Оны нерлым толы формасы синтез арылы талдау болып табылады, мнда «... синтез талдау тарапынан блінген элементтерді азды кпті мнді байланыстар мен атынастарын аша отырып, блшектенген ттасты айта алпына келтіреді».

Малім саба стінде р жеке оушымен, ттастай сыныппен, оытылып отыран материалмен саналуан байланыстара тседі. Осыан орай, малімні зі, мазмнын оушылар игеріп отыран оу пнімен белгілі бір байланыса тсе отырып, оушылар шін жаа сапа мен асиеттер жаынан крінеді: малім ретінде (жаа материалды тсіндіру барысында), ызыты гімелесуші ретінде (коммуникативті жадайды, арым-атынас жадайын йымдастыранда), зерттеуші ретінде (оушылармен бірге тапсырманы орындаан кезде), орындаушы ретінде (мектепке дейінгі жне кіші мектеп жасындаыларды оыту барысында н айтанда немесе ле оыанда). Оны жаа байланыстара тсуіне байланысты, одан немі жаа мазмндар, яни пндік, тлалы, интеллектуалды, іс-рекеттік, мінез-лыты. мазмндар «сарылып алынады».

Психологиялы талдауа жататын сабаты психологиялы «компоненттері» ретінде е алдымен, оу процесіні екі белсенді субъекті малім жне оушылар, оларды зара байланысын белгілейтін оу пні жне барлы жатарды біріктіруші зара рекеттесу процесі (ебектестік, арым-атынас) арастырылады. Саба бірттас жйе боландытан оны компоненттері зара байланысты жне зара туелді болады. Олар бір-бірімен араатынаста крсетілуі ммкін (синтез) жне жекеленуі (талдау) ммкін. Осылайша, сабаты психологиялы талдауын синтез арылы талдау формасында елестетуге болады. Осыан назар аудару маызды, себебі адам талдап отыран объект орналасан байланыстар мен атынастар жйесін аншалыты аша бастаанына арай, ол осы объектті жаа, лі белгісіз белгілерін байап, ашып жне талдай бастайды. Жне керісінше, ол осындай байланыстар жйесін зі ашпаанша, ол оны шешу шін ажетті жаа жне керек асеттерге, тіпті оан ол туралы айса да, оан тура крсетсе де назар аудармайды.

Саба компоненттері арасындаы барлы саналуан зара байланыстарды бейнелеуші синтез арылы сабаты талдау формасы, малімні оыту мен йретуді е крделі психологиялы сттерін нерлым тере тануына ыпал етеді. Сабаты психологиялы талдау барысында малімні талдамалы іскерліктері айындалып, бірге алыптасады, ол оны педагогикалы іс-рекетіні гностикалы (зерттеушілік) функцияларын табысты орындау шін ажет екені атап крсетілді. Бл жерде малімні талдамалы іскерлігіні зі оны даралы-психологиялы біратар ерекшеліктерімен аныталады, соларды ішінде, мысалы, байаышты, талдамалы, аяа туелсіздік, аыл сыншылдыы. Саба талдауыны зі, ксіби-педагогикалы шеберлікті жоарлатуды тиімді ралы бола тра, малімде осы сапаларды алыптасуы мен дамуына ыпал етеді. Ол малімні зіні педагогикалы іс-рекетін тсінуді, оу процесінде оны олынан нені келгенін, нені келмегенін ынуды нерлым тиімді ралы, яни «педагогикалы рефлексия» ралы болып табылады.

Сабаты талдау кбінесе отанды психологиялы мектепті негізін алаушы принципіні жалпы психологиялы позициясы трысынан жргізіледі – дамытушы жне трбиелеуші оыту принципі. Осыан орай саба та осы позициядан тсіндіріледі. Оны бейнелеп крсету ретінде ретінде, Л.Т. Охитина бойынша, сабаты келесі ке трдегі тсіндірмесін келтірейік.

«1. Саба сабаты зі шін емес, ал оушы тласына сер ету шін жргізіледі; бадарламаны андай да бір сратарын «ту» шін емес, ал осы бадарламалы сратар материалыны негізінде тланы белгілі бір интеллектуалды, моралды, еріктік жне баса сапаларын алыптастыру шін жргізіледі.

Интеллект арылы сезімдерге (станымдара) сер ету жне сезімдер арылы интеллектке (сендіру) сер етуді байланыстыру керек. Оыту процесі оушыны интеллектуалды аясына ана емес, оны ттастай психикалы дамуына згеріс енгізуі керек. Оыту тла рылымына згеріс енгізбесе дамытушы бола алмайды.

2. Тла рылымындаы згеріс оушы ішкі трткі арылы рекеттенгенде ана жреді. Мжбр ету арылы мегерілген рекет шарт згерген кезде бірден бзылады. Ішкі тркі бойынша мегерілген рекет згерген жадайларда да саталып алады, себебі тла рылымына енеді. Осы жерден жалаулы шін рыспай, танымды белсенділік пен ызыушылыты ынталандыру, талапты орындамаыны шін жазаламай, шкірттерді іс-рекетін малімні ойан талабы оларды здеріні ішкі трткісі болатындай етіп йымдастыру деген шешім шыады.

3. Трбиелеуші оытуды сабаты трбиелік сттеріне теестіруге болмайды. Сабаты барлы элементтері з мні бойынша трбиелеуші болуы керек. Барлы трбиелік ралдарды, саба дістері мен формаларды йлестіруші орталыы наты психологиялы масат болуы керек.

4. Кез-келген сабаты орталы компонентті – шкірттерді танымды белсенділігін йымдастыру. Жетекші танымды процесс - ойлау мен иялдау болып табылады. Талдамалы -синтетикалы іс-рекет негізінде, осы екі процесс арылы білімдер мен интеллектуалды ептіліктреді алыптасуы, проблемалы мселелерді зерттеу жне міндеттерді шыармашылыты шешу жзеге асады.

Ойлау мен иялдауды продуктивті жмыс істеуіні ажетті шарты шкірттерді абылдау мен есте сатауын дрыс йымдастыру, белгілі бір станым мен зейінді йымдастыру болады.

5. Оытуды табыстылыы сырты факторлардан ана емес – сабатарды мазмны, дістемелерді жетілдіру, малім шеберлігі жне т.б., сондай-а сырты жадайлара, яни шкірттерді даралы–психологиялы ерекшеліктеріне де байланысты».

Келтірілген саба тсіндірмесі, тек дамыта оыту принціпін барынша толытай бейнелеп ана оймайды, сондай-а оны проблемалыын, мотивтендірілгендігін, йренушілерді даралы ерекшеліктерін есепке алу ажеттілігін белгілейді.