Арым-атынас проблемасына келістер
арым-атынас іс-рекеттік келісі трысынан бл - бірлескен іс-рекетке деген ажеттіліктен туындайтын жне апарат алмасуды, зара рекетті, баса адамды абылдау мен тсінуді орта стратегиясын ндіруді амтитын, адамдар арасында байланыс орнату мен оны дамытуды крделі, кп жаты процесі. арым-атынасты мндай тсіндірмесі келесі дінамалы жадайлара сйенеді. Біріншіден, ол оамды, тауар-аша жне тлааралы атынастарды ажырамас-тыын мойындаудан туындайды да, оларды ралдары немесе зара рекеттесу ралы ретінде «...тіл жне аша» болады. Бл - бір жаынан, арым-атынасты ндірістік, оамды атынастар жйесіне осылып кеткендігін білдірсе, екінші жаынан, осы атынастарды сипаты мен мазмныны арым-атынасты зінен крініс табуын білдіреді. Бл жерде, осы вербалды арым-атынасты крделілігі мен кемеліне жеткендігі оны келесі форма трінде арастыруа ммкіндік береді, «мнда арым-атынас процесіні жалпы задылытары зерттеуге нерлым жеіл, нерлым жала жне нерлым оан тн трінде беріледі».
Екіншіден, бл процесті осылайша тсіну арым-атынас пен іс-рекет бірлігіне негізделеді, ол «арым-атынасты кез-келген формалары бл адамдарды бірлескен іс-рекетіні ереше формалары» деп йарады. Берілген жадай педагогикалы процесс шін ерекше болып табылатын арым-атынасты субьекттерді бірлескен оу іс-рекетіні формасы ретінде санауа ммкіндік береді.
Іс-рекет пен арым-атынас бірлігі жайлы пікір, сонымен бірге, осы былыстар байланысыны сипатын тсіндірулеріні біржатылыын йармайды. Олар адамны леуметтік болмысы жаынан, арым-атынас іс-рекет трі сияты тек (род) – тр (вид) атынасында болатын былыс ретінде арастырылуы ммкін. Соы жадайда ол андай іс-рекет даралы па лде жымды па деген сра туындайды. Біз іс-рекетті екі формасы да ммкін дегенді негізге аламыз, біра арым-атынасты зі іс-рекет емес, ол оамды-ебектік атынаста ртрлі іс-рекетті айналысатын адамдарды зара рекеттесу формалары болып табылады. Мндай тсіндірме Б.Ф. Ломовты жалпы позициясымен сйкес келеді, бл позиция бойынша арым-атынас – бл «бір-бірімен атарлас (симметриялы) дамушы іс-рекеттерді біріні стіне бірі осылуы, жапсырылуы емес, ол оан серіктестер ретінде атысушы субьекттерді зара рекеті». Алайда тсіндермелердегі айырмашылы мынада: Б.Ф. Ломов шін арым-атынасты зі зара рекеттесу болса, оулыта келтірілген анытама бойынша арым-атынас оны формасы болып табылады.
зара рекеттесу формасы, адамны оршаан ортамен, баса адамдармен зара рекеттесуіні ш жоспарыны бірі ретіндегі адамдар іс-рекетіні оамды коммуникативтік аясында пайдаланатын ралдарынан туелді. Адамзатты іс-рекетіні аясы е алдымен, адамны мірлік іс-рекетіні масаттарыны баыттылыыны згеруіне байланысты жіктелінеді. Мысалы, з зі шін, зінен тыс нрсені басалар шін жне зі шін жасау, жарату сияты адамны іс-рекетіні негізгі масаттарыны ішінде масаттарды ш тобы блінуі ммкін: материалды жне рухани мдениет німдерін жарату; білімдерді абылдау, жинатау, мегеру жне ой алмасу, масаттарды алашы екі тобын арым-атынастаы рухани ажеттіліктерді анааттандыру шін жзеге асыру. Осыан сйкес, шартты трде іс-рекетті зара байланысты жне зара шартталан ш саласын реттеуге болады: оамды-ндірістік (ебек), танымды (танып білу) жне оамды-коммуникативтік (арым-атынас). Іс-рекетті осындай формаларын Б.Г. Ананьев оан субъект рылымы трысынан келу негізінде блгені маызды. Бл келіс бойынша, адамда ебек, таным мен арым-атынас субъекттері асиеттеріні йлесуі адамны жалпы іс-рекет субьекті жне тла ретінде йымдасуын анытайды.
Іс-рекеттікпен атар баса да келістер бар. Мысалы, вербалды арым-атынаса деген келістерді бірі байланыс теориясы мен апараттар теориясымен ара атынаста жне з крінісін Ч. Осгуд, Дж. Миллер, Д. Бродбентті жалпы психология бойынша ебекетерінен, Г.Гебнерді, Д. Берлоны жне т.б. коммуникация бойынша жмыстарынан табады. Бл келіс Г. Лассвелді, арым-атынасты зерттеу міндеттерін «кім, нені, ай арна бойынша, кімге, андай сермен берді» формуласымен анытаан ебектеріне дейін рлей отырып, негізінен апарат алуды (абылдауды) психологиялы ерекшеліктерін, коммуникатор мен аудиторияны сипаттамаларын, арым-атынас шарттарын, ралдарын жне т.б. зерттеуге баытталан. Коммуникация модельдерінде оларды зерттеу компоненттері (жалпы трде: бастау – хабар – арна - алушы) мен айматары арастырылады (коммуникатор мен аудитория ерекшеліктері, жадайлары, ситуациялар, ралдары жне т.б., арым-атынасты тілдік рылымы, йымдасуы жне стилі, оны мндік жне семантикалы мазмны т.т.). эксперименталды зерттеулерден алынан орытындылар негізінде аудитория реакцияларыны серлері мен формаларына атысты, яни кері байланыс серіне, аудиторияны зіні сипатына жне де коммуникацияны реципиенттеріні леуметтік станымдар жйесіне, мысалы оларды конвергенциясына сер ету аймаына атысты. «Апарат», «жйе», «кері байланыс» тсініктері осы келісте орталы тсініктер болып табылады.
Жйелік-коммуникативтік-апаратты келіс, апараттарды байланыс арналарымен беру жадайында психикалы процестер барысыны згешелігін есепке алу негізінде коммуникация тиімділігіні критерийлерін, жадайларын жне тсілдерін анытауа ммкіндік береді. Бл жерде жйе ретінде зара рекеттесуші субъекттер тсінігі натыланады. Ю.А. Шерковинні крсетуінше, жйелерді коммуникациялы тізбекке біріктіру кезіні зінде ол оларды кйлеріні туелділігін білдіреді. Бл жадайда функционалды келісімделген жйелер – коммуникатор психикасы мен реципиент психикасы (немесе реципиенттерді) зара рекеттеседі. «Коммуникация арасында осындай жйелер бірдей кйде болып жне рекеттене алады – эмоционалды озу немесе салматы байыптылы, мазасыз сенімсіздік немесе біліміне сенімділік кйлері. Олар баыттылыы мен арындылыы бойынша сас станыма ие болуа, ойлау материалы ретінде сас таптаурындарды пайдалануа абілетті». Осы жадай педагогикалы арым-атынасты сипаттау шін едуір маызды.
Коммуникацияны екі жаы ретінде, оны субъекттеріні интерпсихологиялы зара рекеттесулеріні ішінде тілдік хабарды абылдау мен ндіруді осы жйелерді райсысыны ішінде, крделі интрапсихологиялы зара рекеттесу болады. Мысалы, егер осы процесті лектор А-ны лекция оуы мен тыдаушы Б-ны лекция тыдауы барысында арастырса, онда АБ з тарапынан крделі интерпсихологиялы зара рекеттесу болып табылса, А-ны, Б-ны да райсысы жйе ретінде з ішінен апаратты алуды, айта деуді жне шешім абылдауды жзеге асырады. Тыдаушы Б тек А-дан апарат абылдап ана оймайды, ол абылданан шешім негізінде сйлеуге потенциалды дайындыты оса отырып, оны айта дейді. Сонымен бірге, тыдаушы Б баса тыдаушылардан да апарат алады, яни аудитория ішілік атынастарды крделі жйесіне тседі. Лектор А тек апарат кзі емес, ол сонымен бірге, аудиториядан кері байланыс арналары арылы келіп тскен апараттарды абылдаушы жне т.с.с. болады. Басаша айтанда, интерпсихологиялы жйе тек бір ана апарат беру немесе алу функцияларын ана емес, сондай-а оны бкіл коммуникативтік делуін іске асырады, біра бкіл атара кері тртіпте, яни алудан беру тртібінде болады. Осылайша, АБ коммуникативтік атары макрожйе болып келеді, оны ішінде р жйе шегінде абылдау, деу жне шешім абылдау жреді. «Сынып» немесе «аудитория» болып табылатын Б жйесінде бл процесс барлы тыдаушылар арасында кпарналы байланыс орнату есебінен, одан сайын крделенеді.
Коммуникативтік келіс, бгінгі кнгі педагогика олданатын педагогикалы зара рекеттесу схемасын, оан енетін буындарды бкіл алуантрлігімен (бастау, ситуация, байланыс арнасы, кері байланыс т.б.) крнекті крсетуге ммкіндік береді. Біра берілген келіс бойынша осы зара рекеттесуді ішкі табиатын, оны объекттеріні екі жаты белсенділік сипатын жне т.б. ашпайды. Осы табиатты ашу шін сйлеуші мен тыдаушы байланысын орнататын ана емес, сонымен бірге оны психологиялы механизмдерінде анытай алатын келіс ажет. Мны тек іс-рекет ажеттіліктері мен трткілерін, масат пен міндеттерін, оны психологиялы рылымын, субъекттер ерекшеліктерін талдааннан кейін ана, басаша айтанда іс--рекеттік келіс негізінде ана жасауа болады.
Сондай-а, тілдік арым-атынасты адамдарды зара рекеттесуі, интеракционизм трысынан тсіндіруге нерлым орта леуметтік-психологиялы келіс те бар. Осы келіс арнасында коммуникация (немесе арым-атынас) мен баса нерлым ке трыдаы адамдар зара рекеттесулеріні байланыстарыны здіксіздігі атап крсетіледі.