Арым-атынас функциялары

арым-атынас мнін анытау шін, соы он жылдарда дамытылан, оны функционалды жне дегейлік йымдасуы жайлы сынулар маызды болып шыты. мысала, арым-атынасты «мазмны бірлескен іс-рекет шін олайлы трлі атынастар кмегімен апарат алмасу мен зара тсіну болып келетін адамдарды зара рекеттесуі» ретінде анытай отырып, В.Н. Панферов арым-атынасты трт стін блген: байланыс, зара рекет, таным, зара атынас жне осыан сйкес арым-атынасты зерттеуде трт келісті йарады: коммуникативтік, апаратты, гностикалы (танымды) жне реттеуші. Б.Ф. Ломов арым-атынасты ш жаын (функцияларын) сипаттайды: апаратты-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік жне аффективтік-коммуникативтік жне де зіндік коммуникативтік компонентті хабарды алу мен беру ретінде, мінез-лыты реттеу мен абылдауды, бастан кешірулерді болуы ретінде, яни аффективті компонент ретінде міндеттілігін атап крсетеді.

азіргі кезде ке таралан келіс бойынша арым-атынаста оны коммуникативтік, интерактивтік жне перцептивті жатары арастырылады. Маыздысы, осы арым-атынас жатарыны брі бір мезгілде крінеді. Коммуникативті жаы апарат алмасуда, интерактивті – арым-атынас серіктеріні, оларды арым-атынасыны табалы жйелерін (вербалды, вербалды емес) кодтау мен декодтауларыны бір жатылы жадайында зара рекеттерін реттеуде, перцептивті болса, – гімелесушіні салыстыру, сйкестендіру, апперцепция, рефлексия сияты механизмдерді кмегімен «оу» кезінде жзеге асырылады. Малімні коммуникативтік серінен йренушілер тобыны алыптасушылы дрежесіне байланысты осы процесті андай да жаы кбірек айындалуы ммкін.

арым-атынас субъекттері зіндік функционалды жктемені алып жреді жне брыннан бері арым-атынасты трлі функцияларын жзеге асырушылар ретінде арастырылады. Мысала, А.А. Брудный бойынша, коммуникацияда (арым-атынаста) ш бастапы функциялар: активациялы – рекетке трткілеу; интердиктивті – тиым салу, тежеу («болады-болмайды»); дестабилизациялаушы – оан-лоы, орлау жне т.б., жне де арым атынасты трт негізгі функциялары блінуі ммкін: инструменталды – іс-рекетті арым-атынас жолымен йлестіру; синдикативті – ауымдастыты, топты жасау; трансляциялы. Соысы педагогикалы арым-атынас шін ерекші ызыты, себебі «бл функция оыту негізінде жатыр: арым-атынас арылы тла оытылуы жзеге асады, мемлекет тарапынан институционалды, санкцияланан жне йымдастырылан да, айталана беретін адамдармен контакт процесінде болатын, берілген кісіге з білімдері мен дадыларын беруге абілетті, зіндік даралы, формалды емес те».

арым-атынас функциясыны нерлым жете талдауы контакттілік, апаратты, трткі болушы, йлестіруші, тсіну функциясын атынастар орнатуды эмотивті функцияларын жне сер ету функцияларын саралап жіктеуге ммкіндік береді. Тілдік арым-атынасты талдай отырып, Р. Якобсон 40-шы жылдарды басында Н.С. Трубецкий атаан (эксплекативті, апеллятивті, экспрессивті) тілді негізгі трт функцияларын мнді толытыра отырып, сзді алты негізгі функцияларын бледі. Р. Якобсон бойынша, сзді негізгі функциялары:

1. Эмотивті (экспрессивті, аффективті) – сйлеушіні хабарлаушыа атынасы («андай кінішті, андай келесіз!», «Таы жауын жауды»).

2. Конативті – адресатты рекетке итермелеу, тініш, бйры.

3. Референционды (когнитивті, денотативті) – ойды білдіру.

4. Поэтикалы – шынайы мен ияли демаркациясы.

5. Фатикалы – контактіні олдау (мысалы, «Алло», «Слем», «алы алай?»).

6. Метатілдік – з айтуларын натылау, реттеу.

Тілдік функцияларды М. Холлидей біршама басаша анытады. з баласыны тіліні дамуын баылай отырып, ол сздік тілдік мінез-лыты жеті функциясын бледі: инструменталды (материалды ажеттіліктерді анааттандыру); реттеуші (айналадаыларды мінез-лын адаалау); зара рекет (контактіні олдау); жеке зіндік (зін-зі анытау); эвристикалы, ізденушілік (неге?); иялдаушы (ішкі дние); апаратты (жаа апаратты беру). Тілдік функцияларды атауы мен мазмныны кпжатылыы айын. Оларды барлыы да, коммуникативтік зара рекеттесуді трлі жатарын бейнелей отырып, педагогикалы арым-атынаса тсініктеме беруде кеінен олданылады.