Арым-атынас сипаттамасы

арым-атынасты жалпы сипаттамаларын, ары арай осы позиция трысынан йренушілер мен йретушілерді (малім мен оушыларды, оытушы мен студенттерді) арым-атынасын сипаттайтындай етіп арастырайы.

Тілдік арым-атынас процесіні формалды жаы А.А. Холодович суреттеген тілдік мінез-лы типологиясыны негізінде сипатталынуы ммкін. Ол тілдік актті сйкестендірілуіні бес бинарлы белгілерін сынды: білдіру ралы, коммуникативтілік, бадарлананды, квантификативтілік, контакттілік. Мысала, «білдіру ралы» белгісі бойынша арым-атынас дыбысты немесе жазбаша болуы ммкін. «коммуникативтілік» белгісімен автор серікті болу немесе болмауын белгілейді жне де бар болан жадайда – не тікелей (мысалы, диалог), не жанама коммуникативтілікті белгілейді – делдар арылы, шінші адам арылы (мысалы аудару). «Бадарлананды» не ауыспалыты (біреу сйлейді, басасы (басалары) тыдайды), не заралы (екі гімелесуші кезек-кезек сйлейді жне тыдайды). «Квантификативтілік» тыдаушылар санын (біреу – кп) жне абылдаушы жа сипатын анытайды. А.А. Брудный терминологиясы бойынша осыан байланысты арым-атынасты екі трін ажыратады: аксиалды жне ретиалды (желілік). «Контактілік» белгісімен кз алдында гімелесушіні болуын не жоын белгілейді. Аталан белгілерді йлесімі бойынша теоретикалы трде тілдік арым-атынасты 32 трі болуы ммкін. Осы тжырымдама терминінде педагогикалы арым-атынас кпшілігінде дыбысты, тікелей, контактілі, ауыспалы (ол зара болуы керек), баралы жне аксиалды-ретиалды ретінде сипатталауы ммкін.

арым-атынасты, алай дегенмен де, бір-бірімен психологиялы атынаста байланысан адамдар арасындаы масатты, тура немесе айсы бір ралдармен жанамаланан контакт орнату жне олдау процесі ретінде анытай отырып, А.А. Леонтьев оны келесі сипаттамаларын бледі: контактілік, бадарлананды, баыттылы, арнайы семиотикалы пен процесті психологиялы динамикасы. Соы редакцияда олар А.А. Леонтьев бойынша аранайы семиотикалы жне жанамалылы дрежесі, арым-атынас бадары мен психологиялы динамикасы ретінде аныталан. Бл жерде брыныра аталан сипаттамаларды кейбіреуін ол жаа мазмна толтырады. Мысала, баыттылыты екі жаты табиаты белгіленеді: адамдарды зара рекеттесу ерекшеліктерін згертуге жне оларды здеріні згеруіне баыттылы.

Бадарды анытау кезінде апарат алмасу баыты ана емес, сондай-а бадарлануды зіні баыттылыыны леуметтік немесе тлалы табиаты да белгіленеді. Осы негізде А.А. Леонтьев, Б.Х. Бгажноков арым-атынасты екі типін бліп крсетеді – тлаа бадарланан жне жне леуметтік бадарланан. Олар коммуникативтік, функционалды, леуметтік-психологиялы жне тілдік рылыммен ажыратылады. леуметтік бадарланан арым-атынастаы айтулар кптеген адамдара арналады жне ркімге де тсінікті болуы керек. Сондытан да олара толыандылы, дамыанды, ашыты, длдік жне жоары мдениет талаптары ойылады. арым-атынасты арнайы семиотикалы мазмны барлы ралдарды – вербалды жне вербалды еместерді бірігуіні – тілдік сер ету тиімділігін жоарлату шін маыздылыын айрыша крсетеді. Контакттілік айтылып тран хабарды уаыт пен кеістік бойынша жаындыы мен оны абылдану дрежесі бойынша арастырылады. арым-атынасты маызды сипаттамасы оны психологиялы динамикасы болып табылады, ол сздік сер ету ерекшеліктерімен аныталады.

Сздік апаратты адам психикасына сер ету дрежесі мен сипаты андай болуына байланысты келесілерді бледі: хабарлау, сенімін жеткізу жне сендіру. Осы сипаттамалар бойынша А.А. Леонтьевті ізінше лекцияны «онда олданатын ралдар сипаты жне леуметтік жанамалануы бойынша тлааралы арым-атынаса таяу (гіме) трлі психологиялы динамикалы» леуметтік бадарланан арым-атынас ретінде анытауа болады.

Аталандара арым-атынасты таы екі сипаттамасын осуа болады: тлалылы, кілділік крнекіліктік жне кпапараттылы. Біріншісімен сйлеушіні (малімні немесе оушыны) мтіндегі субъекттік крінісі белгіленеді, екіншісімен – тілдік арым-атынасты кп жоспарлыы белгіленеді, мнда бір мезгілде оны барлы сипаттамалары жзеге асырылады (мазмнды, мнерлік, сер етушілік), трлі дегейлері бейнеленеді (пндік, маыналы жне т.б.).

Крнекілікті леуметтік табиаты былайша аныталады: адамдар арасында пнсіз арым-атынас болмайды, ол рашанда мазмнды, тарихи наты болып келеді жне де «... тек оамды іс-рекет пен атынастарды белгілі бір трінде – ндірістік-техникалы, экономикалы, саяси, адамгершіліктік жне т.б. андай да бір наты себеп бойынша бола алады». Іс-рекетті осы трлеріне арым-атынас сер етеді жне одан крінеді. Крнекілік кез-келген арым-атынаса араласушыларды, мысалы, малімні (оытушы-ны) жне оушыларды (студенттерді) даралы-тлалы ерекшеліктерін, оларды мдениет дегейін, жасын, жынысын жне ызыушылытарын, ажеттіліктерін, таламдарын, бейімділігін жне т.б. бейнелейтінін йарады. Тілдік арым-атынасты, оны негізгі формаларын, арым-атынас німін талдау ерекше мнге ие, ол осы арым-атынасты жзеге асырушы адамдар атынасатын леуметтік-оамды атынастарды да, оларды тлалы ерекшеліктерін де ашуа ммкіндік береді.

арым-атынасты кп апаратттылы сипаттамасыны да маыздылыы кем емес. Ол вербалды арым-атынас жасау процесінде берілетін тілдік хабарлама крделі коммуникатитвтік-пндік мазмна ие, ол зіндік мазмнды, мнерлік жне трткі болушы трыдаы айтуларды бірлігі болып табылады. рине, оларды райсысы азды кпті млшерде айын крінуі ммкін, біра оларды ішкі бірлігі вербалды (тілдік) арым-атынасты адамдарды оамды-коммуникативтік іс-рекетіндегі кп апараттылыын анытайды. Осылайша, тілдік (вербалды) арым-атынас кем дегенде жеті сипаттамамен суреттеледі: контакттілік, бадарлылы, баыттылы, семиотикалы мамандандыру, динамика, крнекіліктік, кп апараттылы.

12.2.Педагогикалы арым-атынас білім беру процесі субъекттеріні зара рекеттесу формасы ретінде.