Педагогикалы арым-атынас бірліктері

Педагогикалы арым-атынасты талдауда арым-атынасты педагогикалы жне зіндік коммуникативтік бірліктері тсініктеріні жігін айырып алан жн. Бл трлі былыстар аншалыты ажырамас болса да біріншісі екіншісі арылы жзеге асады. «Коммуникативті міндетті педагогикалы міндетке, сер етуді тадалан дісіне барабарлыы, – арым-атынас процесіні жне жалпы педагогикалы сер етуді німділігіні міндетті шарты». Педагогикалы міндет йренушілерді белгілі бір оу материалын игеруімен байланысты (мысалы, осы материалды тсіндіруді, оны тсініктемесін, жйелілігін, рекетті жалпыланан тсілдерін ндіруді йымдастыру жне т.б.), ал коммуникативтік міндет – йренушілерге сер етуді андай тсілдерімен, оны алай тиімдірек іске асыруа болады деген сраа жауап. Осы жерде педагогикалы арым-атынасты трлі жадайларында белгілі бір коммуникативтік міндетті жзеге асырушы тілдік рекеттер жайлы сра туындайды, оан педагогикалы ситуация мен коммуникативтік акт сипаты жатады.

Педагогкиалы ситуация оу процесіні бірліктері - саба пен дрісті анытау контексінде арастырылады. Ол саба масатымен, міндеттерімен, кезедерімен, оны мазмнымен, оу-педагогикалы бірлескен іс-рекет субъекттеріні зара рекеттесу сипатымен сипатталады. Негізіне байланысты, педагогикалы ситуацияны трліше блуге болады. атынас формасы бойынша ол іскерлік (жеке), ресми (ресми емес), формалды (формалды емес) болуы ммкін. Саба кезедері, бліктері бойынша педагогикалы ситуация оу материалымен таныстыру ситуациясы (онда бадарлану, ыну, анытап алу жне т.б.), рекет тсілдерін жаттытыру (рекетті жалпыланан тсілдерін ндіру), баылау жне баалау, рекет тсілдеріні игерілген білімдерін баылау жне баалау бола алады. Ебектестік динамикасы бойынша араласу, серікпен жмыс істеу, ебектестіктен шыу, оны аятау ситуациялары аныталуы ммкін. Оудаы зара рекеттесу сипаты бойынша бл ебектестік, бсекелестік, атыыс, конфронтация (арсы тру) ситуациялары болуы ммкін. Орындалатын оу міндеттеріні сипаты бойынша ситуация бейтарап немесе проблемалы болуы ммкін.

Оудаы зара рекеттесуге атысушыларды орналасуыны формалды критерийі бойынша оны етене жаын арым-атынас ситуациясы ретінде анытайды (15-45 см ашытыы); тлалы (75 см), леуметтік (2м дейін) жне баралы (3-7 м). Педагогикалы арым-атынас ситуациясын саралап жіктеу шін баса да жеке негіздер тадалуы ммкін. Мысалы, малімні бірінші сыныппен, бірінші сабата, 1-ыркйектегі арым-атынас жасауыны педагогикалы ситуациясы, яни «басталу» ситуациясы формалды емес; мірдегі, мектеп жадайындаы (гимназия, лицей) жалпы бадарлану; зара рекеттесуге ену; ынтыматасты; бейтарап; тлалы жне леуметтік арым-атынас; тлалы танысу жне т.б. ретінде анытала алынады.

р ситуация, белгілі бір тілдік рекеттер кмегімен, коммуникативтік міндеттер трінде, белгілі бір коммуникативтік акттермен іске асады. Бл жерде атап тетін жадай, жалпы арым-атынаста жне педагогикалы арым-атынаста рылымды жне функционалды бірліктер блінеді, бл бірліктер ретінде коммуникативтік акттер жне коммуникативтік міндеттер болады.

арым-атынасты рылымды бірлігін авторлар трліше арастырады. Мысала, А.К. Маркова арым-атынас іс-рекетіні рылымды бірлігі деп адамны з пікірін растыруын есептейді. Біра, мндай бірлікте тек сйлеуші ана есепке алынады жне жалпы арым-атынас процесінде тыдаушы (тыдаушылар) рекеті амтылмайды. Егер де екі жаты зара рекеттесу формасы ретінде, арым-атынасты рылымды бірлігі коммуникативтік акт е аз млшерде, ары арай блінбейтін трде болса, онда арама-айшылы жойылады деп жорамалдауа болады. Бл жерде «...жай ана рекеттер жайлы, жай ана бір субьектті екіншісіне сері жайлы емес (біра бл жадай да есептен шыарылмайды), дл зара рекеттесу жайлы сз болып отыр».

Осы зара рекеттесуді белсенді екі жаты тйіндес сипаты кбінесе коммуникативті теорияны тек жарияланушы теоретикалы постулаты болып табылатыны рас. Іс жзінде арым-атынасты барлы схемалары «сйлеуші (бірінші партнер) – тыдаушы (екінші партнер)» (С₁ Т₂) схемасына тееседі, яни бір баыттаы, бір жаты коммуникативтік акт схемасына, ол тек арым-атынасты екі жаты актіні блігі ретінде арастырыла алынады. Егер де арым-атынасты шынымен де ойлармен алмасу процесі ретінде, «тйіндес акт» жйесі ретінде елестетсе, онда оны схемасы С₁Т₂ трінде болу керек, мнда функция болып табылатын (С₁Т₂) жне (С₁Т₂), зара тсіністік арым-атынас шарты ретінде арастырылады. Осы жадайды е алаш рет М.М. Бахтин диалогты тілді шынайы бірлігі ретінде анытай отырып айтан.

Ары арай арым-атынас жайлы айта жне оны ішінде педагогикалы арым-атынас жайлы айта отырып, оны рылымды бірлікте – коммуникативтік акте іске асуын назара аламыз: сйлеуші / малім (оытушы) немесе оушы (студент) / – тыдаушы / оушы (студент) немесе малім (оытушы). Коммуникативтік акт рылымын анытай отырып, біз саналы трде белсенді зара рекеттесу субъекттерін ана белгілейтінімізді атап ту ажет, алайда бл рылыма ш-трттен (Н.С. Трубецкой, А.Гардинер) алты-жеті (Р.О Якобсон, В.А. Артемов жне т.т.) элементтерге дейін кіретіні белгілі. Мысала, Р.О. Якобсон тілдік актті анытаушы алты элементтерді (немесе факторларды) бледі: жіберуші (сйлеуші), алушы (тыдаушы), код (тіл), хабарлама, контекст жне контакт. Соысы – контакт – автор тарапынан іс-жзінде тіл функциясымен теестірілген, коммуникативтік акт элементінен крі, рекеттен кейінгі фактор ретінде арастырыла алады.

Тілді В.А. Артемов сынан коммуникативтік теориясында, коммуникативтік схеманы брыннан белгілі блоктарымен атар, яни апарат кзі (сйлеуші), жіберілген хабарлама, абылдаушы (тыдаушы), байланыс арнасы, алынан хабарламалармен атар, жаа блок – тілдік ылы йарылады. Айта кетейік, бірінші жне екінші жадайда арым-атынас коммуникативтік-апаратты келіс негізінде арастырылады.