Даралы-психологиялы иындытар аймаы

арым-атынас серіктеріні жеке-психологиялы ерекшеліктері (малімні де (оытушыны), оушыларды да (студенттерді)) кбінесе коммуникативтік иындытарды себебі болады. Оны тсіндірілуі, біріншіден, осы иындытар кем дегенде ш кштерді зара байланысы мен зара рекеттеріні нтижесі: малімні (оытушыны), оушыны (студентті) даралы-психологиялы ерекшеліктері жне оларды бір-бірін абылдауы. Е.А. Климов атап крсеткендей, адамдарды жеке-психологиялы ерекшеліктерін бейнелейтін іс-рекетті даралы стильдеріні сйкес келуі оларды иналмай арым-атынас жасауларыны негізгі шарттарыны бірі. Екіншіден, педагогикалы арым-атынастаы бл иындыты педагог тарапынан зіні арым-атынаса жаымсыз сер етуші даралы-психологиялы ерекшеліктерін саналы трде тежеуді, реттеуді жотыымен тсіндіруге болады, мысала ашушады, арты эмоционалды, сындарлы, скептицизм жне т.б. сияты ерекшеліктер. Бл жадай, малімні зін жеке позициясыны крінісі болуымен шиеленіседі, оан сйкес ол зіні жеке, эмоционалды трысынан «табии» болуы тиіс. арым-атынаса нерлым кп сер ететін (жне де арым-атынасты осы ерекшеліктеріні млдем болмауы немесе сйкес болмауы жадайында иындытар тудырушы) серіктерді жеке-психологиялы ерекшеліктеріні ішінде белгіленетіндер: коммуника-тивтілік (сйлескіш), контакттілік, эмоционалды, стамдылы, импульсивтілік (реактивтілік), экстра-, интроверттілік, баылау локусы (экстеринтерналды), реакцияларды ішкі- жне сырты кін таушылыы, когнитивті стиль ерекшеліктері, леуметтік перцепцияны жеткіліксіздігі жне т.б.

арым-атынаса сер етуші жеке-психологиялы факторларды ішінде нерлым зерттелінген экстраверсия – интроверсия болып табылады. Бл, біріншіден, арым-атынасты осы сипаттамаларымен тікелей жне айын шартталандыымен тсіндіріледі. Екіншіден, Айзенк сратамасы бойынша оларды анытау дістемелеріні ышамдылыы мен жаттытырыландыыны арасында олар жан-жаты зерттелген. шіншіден, осы факторлар К. Юнг беделіні арасында ызыушылы тудырады, йткені К. Юнг интроверт оны басалара емес, з-зіне, зіні ішкі дниесіне баытталанынан жасы педагог бола алмайды деген. К. Юнгті пікірі зерттеушілерді назарын аудартып жне осы проблеманы зерттеу ажеттілігін тудырмай оймады. Осылайша, педагогикалы жоары оу орны студенттеріні арасында жне жаа бастап келе жатан малімдерді арасында керісінше интроверттерді кп екені крсетілді (Л.А. Хараева). Біра бл оларды педагогикалы іс-рекеті стсіз болады немесе олар згеруі керек деген сз емес. Бірнеше жыл табысты жмыс істеуші малімдерді кпшілігі – амбиверттер, бл іс-рекетті зіні даралы ерекшеліктеріні згеруіне сер ететінін растайды. Сонымен бірге, зерттеулер крсетуінше арым-атынасты позитивті сипаты– экстраверттілік те – арым-атынас десинхронизациясына келуі ммкін (Е.В. Цуканова).

Сйлеушіде де, тыдаушыда да арым-атынасты белгілі бір иындытарын тудыратын даралы-психологиялы факторлара іс-рекетті когнитивті стилі жатады. Бл танымды, е алдымен талдамалы-синтетикалы (С.Л. Рубинштейн) іс-рекет ерекшеліктері-ні, семантикалы есті йымдастыруды, тезаурус рылымыны, рекет пен шешім абылдау ралдары мен тсілдерін тадау стратегияларыны ерекшеліктеріні ттас бір жйесі. Когнитивті стиль, кез-келген баса да даралы стиль сияты, танымды іс-рекетті згермелі жадайларында, соны ішінде коммуникативтік жадайларда крінетін траты ерекшелігі. Когнитивті стильді негізгі сипаттамаларыны бірі когнитивтік рылымдарды, дние суреті мен бейнесіні сараланып жіктелінуіні дрежесі екені атап крсетіледі (Г.А. Берулава). Екі жаты (полярлы) когнитивті стильдер блінеді – жоары жне тмен дифференциациялы. Кптеген зерттеулер, тмен психологиялы дифференциациялы субъекттер даралыа араанда тла аралы жне топты іс-рекетті алайтынын, оларды арым-атынаста табыстыра болатынына куландырады (Н.П. Иванов). Сонымен атар, когнитивтік рылымы жоары дифференциациялы адамдарды баса адамды жасы тсінетіні крсетілген.

Эмоционалды реттеуді тменгі дегейі (немесе оны арым-атынаста млдем болмауы) елеулі иындытар тудырады, ол арым-атынас серіктеріні бір-біріне, мтінге, бкіл коммуникативтік жадайа адааланбайтын реакцияларынан крінеді. Стрессор ретінде іс-рекет, серігі немесе сйлеушіні зі болуы ммкін (Н.В. Витт). Осыан байланысты арым-атынасты жалпы сарындылыы, мтінні интонациялы, лексико-грамматикалы сипаттамасы, вербалды емес ралдар згереді. Олай болса, интеллектуалды, аффективтік (эмоционалды), еріктік, мінез-лыты, тлалы крінулерді амтитын жеке-психологиялы ерекшеліктер арым-атынасты жеілдетуі де иындатуы да ммкін деуге болады. Педагогикалы арым-атынаста иындытар туызатындарды барлыы адамны осы іс-рекетке лайы болуыны ксіби ажетті шарты ретінде саналы тсінуді жне коррекцияны пні болуы тиіс.

арым-атынас серіктеріні даралы-психологиялы ерекшелік-теріні осы процеске ыпалын белгілей отырып, зерттеушілер акцентуацияланбаан адамдарды назара алады. Мінез, тла акцентуа-циясы (К. Леонгард, А.Е. Личко) – жекеленген ырларды, тлалы, сипаттамалы кріністерді (интеллектуалды, эмоционалды, еріктік, мінез-лыты) шектен тыс крінуі. азіргі кезде мінез (тла) акцентуациясыны 13 типі блінген, оларды райсысы коммуникативтік кріністерді жалпы мінез-лыты згешелігіне ие:

- циклоидты – кіл-кй фазаларыны алмасуымен;

- гепертимді – немі кіл кйді жоары болуы;

- лабилдік – кіл-кйді крт згеруі;

- астеникалы, оан тн ашушады, шаршаышты, депрессияа бейімділік;

- сензитивті – оан зін толымсыз сезінуді асынуы, жоары серленгіштік тн;

- психоастеникалы – жоары мазасызды, зін-зі талдауа, кдіктенуге, пайымдауа бейімділік;

- шизоидты кейіп, оан тйыты, интроверсия, байланыса тспеушілік, эмпатияны болмауы тн;

- эпилоидты кейіп, ол атыысшылдыпен, ойлауды ттырлыымен, арты педанттылыпен, жабыраы кіл-кймен сипатталады;

- параноялды (параноидты) кейіп, кпешілдікпен, стем болуа мтылумен, басаларды пікірін абылдамаумен, теріс серлерді тратылыымен, жоары атыыстыпен ерекшеленді;

- истероидті кейіп, зіне назар аудартуа мтылумен, иялдау-мен, уланумен, жаландыпен сипатталады;

- дистимдік – депрессияа, тмен, абаы ашылмайтын кіл-кйге бейім;

- трасыз – кіл кйі оай ауысатын, ыпала тсіп кетуге бейім;

- конформды кейіп сыншылдыты жеткіліксіздігімен, басалар-ды пікіріне туелділікпен сипатталады.

Акцентуацияны таза трлері те сирек кездеседі, кбінесе аралас трлер мен акцентуациясы айын крінбейтін трлер кездеседі. Алайда, акцентуациялананды кез-келген жадайда арым-атынас сипатынан крінетіні аны. Осыан байланысты ол коммуникативтік жадайа сйкес болмауы ммкін (тсінбеу, ашулану, орлау, арым-атынасты тотату). Педагог адам ретінде, е алдымен, зіні жеке-психологиялы ерекшеліктерін, оушыларды ерекшеліктерін білуі керек жне арым-атынастаы иындытарды алдын-алу шін оларды есепке алуы тиіс.