Ылыми - педагогикалы зерттеу дістері
Масаты: болмысты ылыми тану дістері туралы тсінікті алыптастыру, ылыми – педагогикалы ойлауды дамыту.
Міндеттері:
а) " ылыми зерттеу діс" ымыны мнін ашу.
) Болмысты ылыми тануды ртрлі дістерін крсету.
б) Зерттеуді эксперименталды – эмпирикалы жне теориялы дегейлері дістеріні мні мен мазмнын ашу.
в) ылыми зерттеу дістеріні таным объектісіні ерекшелігіне туелділігін сипаттау.
Жоспар:
1.діснама ылыми таным дістері туралы философиялы ілім ретінде.
2. Эксперименталды – эмпирикалы дегей дістері.
3. Теориялы дегей дістері.
Негізгі ымдар: ылыми зерттеу дісі, ылыми длел, задылы, ,ылыми апаратты анытыы, жйе, модель.
Баса пндермен байланысы: философия, психология, психофизиология, мдениеттану, леуметтану.
діснама ылыми таным дістері туралы философиялы ілім ретінде.діснама, діс пен теория рашан бір-бірімен тыыз байланысты. Теория педагогикалы былыстарды кез-келген діснаманы негізі болып табылады жне сол дістемені кмегімен табылан фактілер арасында кеейеді.Теория-таным процесіні нтижесі, ал діснама болса осы таныма жету мен ру тсілі болып табылады.Бл – теориялы жне практикалы ылыми-танымды іс-ректті йымдастыру мен растыруды негізі мен тсілдер жйесі, бл – осы жйені тану жолы. Таным теориясы ттас таным іс-рекетті процесін жне е алдымен оны мазмнды негізін зерттейді. діснама шынайы жне практикалы трде тиімді білімге жетуді дістері мен жолдарына кп кіл бледі, осы білімді дамытуды тсілдерін іздестіреді.
Кез-келген діснамалы мселелерді шешу белгілі бір гносеологиялы принциптер негізінде ралан бастапы діснамалы тжырымда жзеге асады. Адамны танымды іс-рекетіні жалпы задылытарын, оны даму задарын алыптастыру философия ылымыны мселесі. Білімді философиялы, аксиологилы тсіну философияа тнжне ол ылыми білім туралы тсініктерді алыптасуына шешуші ыпал етеді. Алайда зерттеушіні діснамалы тжырымына жалыз философия мен оны гнесеологиялы негіздері ана сер етпейді. Зерттеушіні діснамалы концепциясы, кбінесе ылыми білімді ру мен дамыту теориясы болып табылады, йткені ол психологиялы-педагогикалы ылыма жне оны тарихына баытталады. Осыан орай, рбір діснамалы концепция психологиялы-педагогикалы теориялар негізінде рылып, солара сйенеді, йткені ол осы тжырыма жаын жне оны е басты рылымдары болып табылады.
діснамалы тжырымдар ылымны философиялы негіздері мен педагогикалы ылымны зерттелетін саласыны жетістіктеріне байланысты ажыратылады.
Зерттеушіні діснамалы тжырымыны алыптасуына бан дейін алыптасан жне баса да психолгиялы-педагогикалы тжырымдар сер етеді. Жаа діснамалы тжырым оан дейінгі пайда болан дістемелік концепциялар желісінде пайда болып, дамиды, ол нені іздеу керек жне алай іздеу керектігін дл анытауа ммкіндік береді. Сонымен оса, олар зерттеушіні тежеп, оны еркін ойлауына кедергі жасауы да ммкін.
Зерттеушіге, кейде, ылымдаы кпшілік абылдаан, траты ережелер туралы, дістемелік кзарастар, ылыми мектептер баыттары туралы мытып, олардан бас тартып, оларды длелді трде жоа шыаруды пайдасы кп болады. Сондай-а ртрлі тжырымдара, олардан шыатын мселелерге жне оларды шешуді ерекше тсілдеріне сын кзбен арауды да пайдасы зор. Іске осылайша арау теориялы материала деген зіндік атынасты алыптастыруа, белгілі бір тжырымдара сйеніп, бір жаынан философиялы ережелер ыпалындаы, ал екінші жаынан ылыми-педагогикалы танымны белгілі бір саласына баытталан кейбір тжырымдарды сынауа кмектеседі.
Зерттеу жмыстарына жаадан араласан зерттеушіге ылыми талдау жргізіп, ылымдаы трагы философиялы жне теориялы тжырымдар мен ортындылара сйенуді пайдасы мол. Бл зерттеліп жатан саладаы жаа жйелік ттасты білімдерін алуа кмектеседі. Эмпирикалы дегейдегі білім айта рылып, теориялы білім мен наты шындыты зара атынасы саласындаы теориялы орытындылар мен натыландыруларды негізін растыру ажет. Теориялы білім, сзді жалпы маынасында, дегеніміз белгілі бір педагогикалы былысты талылауа, олдануа жне тсіндіруге баытталан ылыми кзарастар, тсініктер, идеялар жиынтыы. Ал тар жне арнайы маынасында, ол дегеніміз педагогикалы іс-рекетті зерттелініп жатан саласыны задылытары мен байланыстары туралы ттас тсінік беретін ылыми білімді йымдастыру формасы. Бл ттас білім жйесіндегі ішкі шектеу, ол бір элементтерді баса элементтерге туелділігін сипаттайды, ал теория мазмны пікірлер мен тсініктер жиынтыынан трады. Теория кбінесе жеке тланы трбиелеу, оыту мен алыптастыруды
алыптасан тжірибесін шыармашылыпен айта румен байланысты. Осылайша, ол педагогикалы тжірибені орытындылап, жеке тланы болашата алыптасуы мен дамуыны жоспарын анытайды.
Теория зара байланысты білімдер жиынтыы ана емес, сонымен атар, ол-осы білімдерді белгілі бір зерттеу Бадарламасы трінде ралуыны механизмі. Теория шынайы мірде жо, біра теориялы-діснамалы Білімдерге сйеніп жзеге асыруа болатын нрсені растыруа кмектеседі. Осыны брі ылыми білімдерді жалпы жйесі ретінде педагогикалы теорияны ттастыын райды.
Теориялы білім зерттеушіге оны не нрсені біле алатынын крсетсе, практикалы білім оны не істеу керектігіне баыттайды. Кез-келген теорияны аиаттылыыны белгісі-болмысты практикалы згерісі. Практика теориялы тсінікке араанда лдеайда ке жне крделі. Алайда, баса жаынан араанда, теориялы (болжамдар, мысалы, Д.И. Менделеев химикасы практикаа белгісіз жаа химиялы элементтерді ашылуын болжаан. Осылайша Нептун планетасыны ашылуы да бірінші теория жзінде болжанып, практика жзінде замана сай телескоптар пайда болан кезде ана оны кре алан. Іс жзінде таза теория болмайды, йткені ол рашан зерттелінетін пнні дістемесімен зара тыыз байланыста болады жне зерттеу іс- рекетіні баытын анытайтын бастапы нкте болып табылады.
Философиялы білімдерді даму сатыларыны діснамасыны орынды негіздері уаыт те келе орытындыланып, шыармашылыпен айта рылып, бл кндері жалпы сипата ие болып отыран жне ылыми білімні зерттелінетін саласына атысты натыланатын диалектикалы-материалистік діснаманы йымдастыратын бастауына айналып отыр.
азіргі замандаы ылымны діснамасы білімні жеке бір саласы ретінде дамып келе жатыр, оан наты-ылыми дегейде ткізілген зерттеулер сйенеді. Кейде діснаманы философиялы жне наты-ылыми дегейлері тедестіріледі, ал оларды шынайы ммкіндіктері мен шектерін ылыми зерттеулерді діснамалы негізі болып табылатын материалистік диалектика ана анытай алады.
К. Попперді діснамалы тжырымында, Т. Кунны ылыми революциялар теориясына, Ст. Тулминні ылыми білім дамуыны тарихи масатына, И. Лакатосты ылыми-зерттеу бадарламаларыны концепциясына кп кіл блінуде, олар ылым тарихымен тыыз байланыста болып, ылымны неопозитивистік масатын сына алады. ылымны азіргі заманы діснамасында ылыми теориялар рылысына талдау жне оларды ызметтері, ылыми задылы ымы, тексеру тртібі, ылыми теорияларды зерттеуді зандары мен жорамалдарын растау мен жоа шыару, ылыми-педагогикалы зерттеу дістері, ылыми-педагогикалы білімні алыптасуы мен дамуы, оны айта рылуы, теория мен дістер арасындаы атынас сипаты, танымдаы практиканы рлі мен зерттеу объектісіні згеруі сияты мселелер алдыы атара шыып отыр.
азіргі ылыми-педагогикалы жне діснамалы зерттеулер ылыми білімні жалпы рылысында ерекше орын алып, диалектикалы материализмні дамуына белгілі бір сер етіп отыр. Бл ретте діснамалызерттеулер ртрлі философиялы мектептер мен баыттар негізінде жзеге асырылады. Алайда ылыми нтижелер, кп ретте, зертгеушіні философиялы баыттылыына байланысты болмайды, оларды жалпы ылыми ндылыы болып, педагогика ылымы дістемесіні дамуына з лестерін осулары ажет.
діснама дегеніміз дістер туралы ілім, оларды зертттеушіні ойлау сипатын, оны танымды процесіні дамуыны жолын анытаушы ретінде арастыру ажет. Оыту, трбиелеу мен дамыту теориялары педагогика ылымы дістеріні негізгі мазмнын райды. Кез-келген мндай теория зерттеу дісі ызметін атара алады, баса теорияларды рамды блігі болып табылады. Таным процесіндегі діске антикалы философияда-а лкен мн берген, онда алаш рет зерттеу нтижесі мен ылыми таным дісі арасындаы зара атынас айындалан болатын. азіргі уаытта таным дістері, оларды алыптасуы мен даму процесі зерттеу объектісін тану мен лшеуді аны ылыми нтиже бере алатын наты дістерін талап ететін дегейге жаындап келеді. Сондытан ылыми-педагогикалы зерттеу дістеріні даму мен жасару
процесі ттас педагогикалы ылымны дамуыны е басты рамды блігі болып табылады.
Педагогика ылымы сияты педагогикалы зерттеу дістеріні азіргі жйесіні клемі ке. ылыми-педагогикалы зерттеуді ртрлі дістері мен зерттеуші ойлауыны шыармашылы сипаты ылыми зерттеуді барлы дістеріні мен оларды зара байланысыны сипаттайтын орта теорияны растыруда біршама иындытара келеді. Осыан орай, таным дістеріні кптеген жіктемелері бар, оларды олдану масата, объектіге жне пнге, сонымен атар зерттеу рекеттеріне жне ылыми іс-рекет пен зерттеу жорамалдары жзеге асатын жадайлара негізделеді.
ылыми зерттеудегі р трлі дістерді зара байланысы мселесі ккейкесті мселеге айналып отыр. Бл мселе аспектілеріні бірі - ылыми танымдаы философиялы дістерді орны туралы мселе. Зерттеушіні теориялы ойлауыны негізінде материалистік диалектика дісі жатыр, ол ізденушіні ылыми фактілерді жинастыру мен тсіндірудегі субъективті кзарастан, оларды біржатылыынан босатып, зерттеушіні зерттеу мселесіне тарихи анализ жасауа, оны дамуыны тенденциясы мен задылытарын табуа, таным мен болмыстаы арама-айшылытарды шешуді тсілдерін ашуа шаырады. Бл объективті задылытармен аныталатын білім мен аиатты р трлі формаларыны зара байланысын анытауа, оамды жне жаратылыстану ылымдарын дамытатын ойлауды баса да диалектикалы дістерін тереірек тсінуге кмектеседі.
Тарихи материализм дісі барлы оамды ылымдар шін жарамды жне ол леуметтік, педагогикалы жне баса да задылытар мен оларды дамуыны ерекшеліктерін тануды негізі болып табылады. ылыми танымны осы дістері шешуші мнге ие, зерттеуді баыты мен оны тадырын анытайды, ал оны таным объектісін зерттеудегі принциптік ыайы зерттеу нтижелері мен оларды дістемелік ндылытары баасыны дниетанымды критерилері болып табылады.
ылымны азіргі діснамасында, соны ішінде педагогикалы діснама да, теорияны негізін райтын бірнеше компоненттерден трады: а) фактологиялы
материалды бастапы эмпирикалы негізі, ол теориялы тсіндірмені талап етеді; ) бастапы теориялы негіз, ол зерттеу объектісін суреттейтін алашы жорамалдардан, аксиомалардан, болжамдардан жне теориялы ыайлардан трады; б) теорияны логикасы мен рылысы; в) эмпирикалы длелдері бар теориялы пайымдаулар жиынтыы; г) педагогикалы теорияны алыптастыруды діснамалы негізі, ол дріптелінген объект пен оны теориялы моделін суреттеумен байланысты. Бл ретте дріптелінген объектіні растыруды кез-келген педагогикалы теорияны, оны байланыстарын, задылытарын, жорамалдарын, дріптеушілігін, аны білімдерге жету принциптері мен механизмін растыруды ажетті шарты ретінде арастыру ажет.
Таным процесінде белгілі бір, наты ылымдарды (физика, математика, химия, тіл білімі) зерттеуді жекелеген, арнайы дістері бар. Наты ылымдарды дістерімен атар жалпы ылыми сипаттаы дістер де кездеседі, олар барлы дерлік ылымдарда олданылады: байап-баылау, тееу, анализ жне синтез, дріптеушілік, лшеу, эксперимент, абстрактіден натыа арай рлеу, индукция мен дидукция; бларды райсысы жеке ылымдарда натылана тседі. Сонымен атар, ылыми дістер ылыми танымны эмпирикалы жне теориялы дістері болып екіге блінеді.
Сонымен, зерттеу дісі дегеніміз крделі таным тртіптері, ал олар болса зерттеуді таным операцияларыны іске асуыны белгілі бір тртібін белгілейтін р трлі діс-тсілдеріні жиынтыынан трады. дісті райтын тсілдер зерттеу тртібіні феноменологиялы суреттемесін, оны рамындаы элементтерді эмпирикалы блінуін, эмпирияны зерттеу объектісі мен оны психологиялы-педагогикалы сипаттарын жйелі трде тсіну масатында зерттеу элементтеріні рылымды-ызметтік анализін амтамасыз ететін анализ бірліктеріне дістемелік блінуін амтамасыз етулері ажет.
Зерттеу дістері педагогикалы ылым дамуыны басты рамды блігі болып табылады. Педагогикалы ылым мен ттас педагогикалы білімні дамуы педагогикалы зерттеу дістеріні даму дегейіне байланысты. ылыми
нтижелерді анытыы алашы апаратарды алуды жолдары мен тсілдеріне жне зерттеу дістеріні сенімділігіне байланысты. Кез-келген педагогикалы зерттеу белгілі ылыми білімдерді длелдеу емес, ол-жаа Білімдерді табу процесі. Ол адамны зерттеу объектісі, заттары мен былыстарыны мнін ашуа баытталан жан-жаты танымды іс-рекетіні бір трі.
Эксперименталды-эмпирикалы дегей дістері. Педагогикада зерттеуді ш дегейі бар: эмпирикалы, теориялы, діснамалы. Эксперименталды-эмпирикалы дегей дістеріні ттас бір тобы бар (гр. Еmреіrіа-тжірибе).
1.Баылап-зерттеу-заттар мен былыстарды масатты зерттеу, малматтарды іріктеп жинау, кзбен кргенді сезім мшелерімен абылдау жне санада бл апарата талдау жасау; зерттеу объектісіні сырты жатары, асиеттері мен белгілері туралы млімет алу. Баылап-зерттеуге, е алдымен, баылаушыны зі, зерттеу объектісі, баылап-зерттеу шарттары, сондай-а баылап- зерттеу ралдары видеоаспаптар, аспап-ралдар мен лшеу рал-саймандары.
Баылаушыны бастапы масаты нені баылау керек жне андай былыстара кіл блу керектігін анытайды. Тйсік, сезім арылы абылдау мен тсініктерден баса баылап-зерттеуде зерттеушіні тымды жатары да атысады. Мысалы, геолог-зерттеуші мен тжірибесі жо адам бір таса арап трып, оны р трлі абылдайды: біреуі оан нды минерал деп араса, екіншісі оан жай ана тас деп арайды. Бны мынандай йгілі наылмен тйіндеуге болады: алым адам кзімен арайды, басымен креді. Зерттеу барысында баылап-зерттеу трлеріні р алуан жіктемесі ажыратуа болады:
—тікелей баылап-зерттеу, малім-зерттеуші оу-трбие жмысыны тікелей басшысы; сонымен атар ол тікелей кугер бола тра бейтарап адам; малім зерттеу мшесі ретінде зерттеушілер тобына кіргізілуі. Оны рліне байланысты эмпирикалы фактілерді жинатауды техникасы мен дісі тадалып алынады;
-жанама баылап-зерттеу, ол тікелей баылап-зерттеуді толытырады жне ол зерттеушімен бірге жне оны бадарламасы бойынша жмыс істейтін кілдер арылы
жзеге асады. Зерттеуші біреу туралы немесе бір нрсе туралы жанама деректер алады;
—жасырын немесе елеусіз баылап-зерттеу тйы теледидар желісі жне сынып блмелерінде телекамералары бар мектептерде жргізіледі. Сабаты жасырын баылап-зерттеу оушыларды танымды іс-рекетіні жне маліммен ара атынасы туралы млімет алуа ммкіндік береді. Жасырын баылап-зерттеу зерттеушіге нды мліметтер береді, егер оушылар здерін баылап отыранын крсе здерін басаша стайды. Оушылар мен малімдерді бір бірімен оаша кезіндегі мінез-лы оларды бтен біреулер баылап отыран кездегі мінез-лынан лдеайда згеше болады;
-здіксіз баылап-зерттеу оыту процесін, екі-ш оушыны" сабатаы, ойындаы, сыныптан тыс, мектептен тыс-оу-трбие процесі физикалы олайлы уаыттаы мінез-лын зерттеу шін олданылады;
-дискретті (зік-зік) баылап-зерттеу объектіні за уаыт баылайтын кезде олданылады. Баылап-зерттеу за уаытка созылуы ммкін — жарты жыл немесе бір жыл. Баылап-зерттеу белгілі бір уаытта зіліп, кейін айтадан жаластырылады;
-монографиялы баылап-зерттеу бір адамды немесе бір затты баылау кезінде олданылады;
-бір баытты баылап-зерттеу жалпы ттастытан баылап- зерттеу масатына сай бір былысты немесе деректі баылау кезінде олданылады;
-баылап-зерттеу жне іздеу кп деректер арасынан зерттеуші зіне керек деректер мен былыстарды іздеген кезде олданылады. Мндай баылап-зерттеу шін біршама уаыт пен зерттеушіні аналитикалы жмыс жасауы ажет.
Педагогикалы былыстар мен деректерді санды жне сапалы суреттемесі мен лшеміні тртібі баылап зерттеу негізін райды. лшем — зерттеу объектісін сипаттайтын белгілі бір лшем шамасыны бірлік ретіндегі баса біртекті шамаа атынасын анытау процесі. Санды баылап-зерттеулер мен лшемдер оларды математикалы деуге жол ашып, теориялы болжамдарды эксперименталды тексеруін тиімдірек жзеге асыруа ммкіндік береді.
28
2.Педагогикалы эксперимент танымны эмпирикалы дегейіндегі зерттеуді негізгі дісі болып табылады, ол былыстарды оларды ту барысыны наты тіркелген жадайларында зерттеуге баытталан. Эксперимент жадайларында былысты кнделікті жадайларда талылап- зерттеуге болмайтын асиеттерін ашуа болады. эксперимент зерттеу былыстарын баса шарттар мен жадайлардан бліп алып, былыстар мен деректерді "таза" кйінде зерттеуге ммкіндік береді. Эксперимент ылыми зерттеуді теориялы жне эмпирикалы дегейлері арасындаы байланыстырушы буын болып табылады. Оны масаты ылыми теория немесе болжамды растау немесе жоа шыару, сондай-а эмпирикалы задылытарды фактуалды мніне жету мен алыптастыру. Экспериментті таы бір масаты білімді жетілдіру, оушыларды оыту, трбиелеу жне дамыту тжірибесін жаарту.
Эксперимент пен практикалы іс-рекетті баса формалары арасындаы шектеулер р трлі, сондытан эксперимент таным дісі де, оу-трбие процесін йлестіру дісі де бола алады.
Педагогикада экспериментті бірнеше трі бар: алыпты, оыту мен трбиені кнделікті жадайларында жзеге асады; лабораториялы, оушыларды белгілі бір топтарын блу арылы жзеге асады. Сондай-а, экспериментті белгілеп-анытайтын трі бар, ол зерттеу объектісіні педагогикалы жйесіні бастапы кйін белгілеп, крсетеді; алыптастыратын трі - зерттеу объектісін айта руа баытталан. Эксперимент жаа зерттеу материалына ол жеткізуге баытталан. Ол тжірибе арылы теориялы болжамдарды тексеру, ол бл болжамдарды растауы немесе жоа шыаруы ммкін. Педагогикалы экспериментті ерекшелігі — зерттеуші оушылармен жмыс істейді жне оны, сіресе оытуда, теріс нтиже алуына болмайды, йткені зерттеушіні растыран стсіз бадарламасынан оушылар жапа шегуі ммкін. Бл оамны ыты жне адамгершілік алпыларыны бзылуы.
Педагоикалы зерттеулерде экспериментті ойдаы эксеримент деген трі де болады, алайда оны эксперимент деп шартты трде ана атайды, йткені эксперимент дегеніміз тжірибе, практика.
Эксперименталды жмысты жоспары, масаты болуы ажет, эксперимент трі тадалып, оны ммкін нтижелері де ойластырылуы ажет. Зерттеу былыстары мен оны асиеттеріне ыпал ететін факторларды, сондай-а эксперименталды жмыс кезінде баылануы тиіс млшерлерді бліп алан жн. азіргі экспериментті жргізу баылауды техникалы ралдарынсыз жне лшеу саймандарынсыз ткізу ммкін емес жне де олар практикада тексерілген, теориялы трыдан длелденген, зерттеу мселесін дрыс шеше алатын болулары ажет.
3.Сра-жауап дістері. Оларды ерекшелігі педагогикалы жадайларды элементтеріні объективті асиеттерімен оса зара байланысты "субъект - субъект" жйесіні асиеттері танылып, есепке алынады. Эмпирикалы зерттеу тртіптерін растыру кезінде субъектіні з іс-рекетіні жадайын оны сол іс-рекет туралы тсінігі ретінде абылдайтынына сйену керек. Бл ретте "тсінік" терминіні маынасы "білім" терминіне араанда кеірек. "Тсінік" ымында субъектіні танымды педагогикалы жадайды абылдау ерекшілігі дрысыра беріліп, наты-сезімдік пен абстрактілі-тсініктемелік бейнені бірлігі жасыра белгіленеді. Сра-жауап дісіні масаты бірлі-жарым жне жекелегендер жоалып кетпесін, йткені олар жо болса жалпы абстрактіге айналуы ммкін.
Сра-жауап дісіні мынандай трлері бар:
а)гіме- сбат. Бл йымдастырылуы мен мазмны жаынан еркін диалог, оны кезінде гімелесушілер арасында бейресми жне еркін атынастар орын алады. гіме-сбат алдын-ала дайындалуы ммкін, зерттеуші оны жоспарын рып, зіне ажет мселелерді бліп алады, гіме-сбатты тіркейтін ралдарды дайындайды (бейне таспа, аудио таспа, стенография), блар кбінесе -гімелесушіні ашы гімеге тартуа кедергі жасауы ммкін. Зерттеушіні ксіби білімі жне лкен сыпайылы сезімі болуы ажет, сол арылы ана ол гімелесушіні ашы гімеге тарта алады.
гіме-сбаттар гімелесушілерді ртрлі шеберлерінде жргізіледі (мектеп директоры, оны орынбасарлары, ата-аналар, окушылар, білім беруді ртрлі дегейдегі басшылары). Оларды білім беру
саласыны жадайы мен ондаы згерістерге ксіби баа беруі баса дістер арылы алынан апараттара маызды косымша болып табылады. Алдын-ала дайындалан гіме-сбаттармен оса экспромт гіме-сбаттарды жргізуге болады.
)Сбат-гіме-сбатты бір трі. гіме-сбатты бл трі зерттеу объектісіні з іс-рекеті туралы зіні тсінігіні динамикасын белгілеуге кмектеседі, ол зіндік пікірімен оса психологиялы-педагогикалы анализді таырыбы болып табылады. Сра-жауапты бндай трінде зерттеушіні сра- жауап мтінінде белгіленген іс-рекет туралы жорамал тсінігі зерттеу апаратына аз ана сер етеді. Зерттеушіні міндеті зерттеу объектісіні гімесін олдау. Сбат зерттеушіні жоары ксібилігін жне тжірибесін ажет етеді. Сбатты масаты — зерттеу педагогикалы жадайа деген кзарасын айта ру, зерттеушіні сра-жауап алынандарды міндеттері мен мселелері арылы ішкі жне сырты байланыстарыны ерекшеліктерін зерттеу. Зерттеуші крдслі ксіби-педагогикалы іс-рекетті жалпы ндылытарын тсіну сра-жауап объектісімен тере карым-атынас жасай отырып, оны жекелік-мотивтік, когнитивтік жне операционалды компоненттерін тсіну арылы ана ммкін екенін ескеруі ажет. Кптеген мамандара сра-жауап жргізу арылы тенденциялар мен былыстар дамуыны задылытарын ортындылап тсіну мен анытау ммкіндігі туындайды.
Хаттамаларда тіркелген мліметтерге сапалы жне санды трыдан талдау жасау ажет. Талдау барысында сра-жауап алынан адамны іс-рекеті объектісіні шынайы сипаттамасын, жмысындаы білім беру міндеттерін шешуде пайда болан иындытарды, оларды жеудіц тсілдерін анытау ажет. Сбат нтижелеріні талдауы мен оларды тсіндірмесі зерттеуді наты міндеттеріне байланысты р трлі жргізілуі ммкін.
б)Анкета. Бл арнайы іріктелген танымды сратар мен оларды ммкін деген жауаптарыны варианттарыны атал логикалы рылысы. Анкета растырушы сыныан алдын-ала белгіленген бірнеше ммкін деген жауаптары бар жабы сратардан трады. Егер анкетадаы сратарды жауаптары болмаса, онда ол ашы сратар
деп аталады. Жабы сратара араанда ашы сратара статистикалы талдау жасау иыныра. Анкета дісі кбінесе адамдарды бір-біріне, оиалара, іс -рекет, пікірлерді зерттеу трлеріне деген атынасын анытау шін олданылады.
4.Малімдерді, жаашыл-педагогтарды тжірибесін зерттеу сіп келе жатан рпаты оыту жне трбиелеумен байланысты. Тжірибе дегеніміз педагогті за жылдар бойындаы практикалы-педагогикалы іс-рекет нтижесінде жинастыран шеберлігі, ол практик-малімні тжірибелігі. "Тжірибе" жне "практика" ымдар сас ымдар емес. Практика ымыны мні ке, йткені онда малімні оу-трбие жмысыны озат, мазмны тар тіпті теріс тжірибесі жиналуы ммкін. Баса адамны педагогикалы тжірибесін толы зерттеу оай шаруа емес. Малімні баяндамалары, ылыми маалалары, дістемелік жмыстары, крнекілік ралдары, компьютердегі педагогикалы тжірибе малматтарын зерттеу, сабатара, педагогикалы оулара, сыныптан тыс шаралара атысу, сынып жетекшісімен, ата-анамен гіме оны зерттеуді кзі бола алады. Малімдерді озат педагогикалы тжірибесін зерттеу керек, біра оны оушылармен жмыс кезінде орынсыз олдануа болмайды. Оан тек мектептегі оу-трбие жмысын жзеге асыратын зерттеушіні жеке дара асиеттерін есепке ала отырып сйенуге болады.
5.Эмпирикалы діс ретіндегі дрігерлік-педагогикалы тексеру медикалы-педагогикалы кестені жаппай дайындаумен байланысты. Ол кестелер оушылара атысты жеке дара олданылады, оушылар ртрлі ылыми мамандар тексеруінен теді.Тексеру барысында оушыларды мір-баяны, психологиялы-педагогикалы сипаттамасы, оларды лгерімі, жеке тлалы дамуыны генезисі, ауыран ауруларыны сипаты, оларды туа біткен кемшіліктері, оушыларды, оларды ата- аналарыны денсаулыы, таным процесі барысыны ерекшеліктері (аыл-есі, ойлауы, иялы) зерттеледі.
Зерттеушіні кестелер мен оушыларды тексеруді мазмнды-маыналы талдауы негізінде оушыларды оу іс-рекетін орындауыны жне оу-трбие процесіне бейімделуіні даралы ерекше тсілдері айындалады. Тексеруді медикалы-педагогикалы кестелерге талдау
жасау оушыларды ішкі даралы жне аралы даралы айырмашылытарын айындау шін жргізеді. Олара орытынды жасай отырып, наты бір оушыларды оыуды, трбиелеу мен дамытуды жолдары мен тілдерін ойластыруа кшуге болады. Медикалы-педагогикалы кестедегі белгілі бір концептуалды- дістемелік лгі бойынша педагогика мен психология жетістіктеріне сйеніп жеке тланы леуметтену мселесіні жеке дара жне жымды шешімін табуа болады. Бл оушыларды ресми жне бейресми арым-атынасы кезіндегі конструктивті жне іс-жзінде пайдалы іс-рекетін йымдастыруды интеллектуалды-танымды жне коммуникативті-жекелік аспектілерін тереірек тсінуге ммкіндік береді. Зерттеушіні міндеті талдауды санды жне сапалы тртіптерін растыру.
6) Оушыларды жазбаша, графикалы жне шыармашылы жмыстарын зерттеу зерттеушіге оушыларды интеллектуалды-даралы ерекшеліктері мен абілеттері туралы малмат беретін дісті бір трі. Оушыларды жеке дара іс-рекетіні нтижелерін зерттеу,оларды жазбаша, графикалы жне баса да жмыстарына талдау жасау зерттеушіге оушыларды мотивтері, іс-рекет стилі мен оларды орындаудаы жетістіктер туралы, сондай-а сол іс-рекетті сыныпта, сыныптан тыс жне бос уаытта р трлі крініс табуы туралы жан-жаты млімет береді.
Оушыларды даралы-психологиялы ерекшеліктерне, ынта- талаптарына, масат-мдделеріне, бейімділігі мен кабілеттеріне талдау жасау оларды оыту, трбие, дамыту процестеріне деген атынасын анытауа ммкіндік береді, жеке тланы танымды процестері мен абілеттеріні алыптасу дегейін крсетеді. Оушыларды психологиялы-педагогикалы мінездемелерімен, жеке жаттарымен, оушыларды медикалы-педагогикалы тексерулеріні, педагогикалы кеес мжілісіні, дістемелік кеес хаттамаларымен танысу, сынып журналдары мен есеп беру жаттарын зерттеу зерттеушіге оушыларды оу-танымды ызметіні даму дегейі мен аыл-ой іс-рекетіні ерекшеліктері, оларды жмыса шыдамдылыы туралы пайдалы объективті млімет береді, оушыларды жеке тласыны дамуыны дрежесі,
дегейі мен рылысындаы санды жне сапалы згерістерін крсетеді.
7.Педагогикалы жаттарды зерттеу білім беру жйесі ызметіні негізгі баыттарыны жадайы мен даму тенденцияларын крсетеді. Оу жоспарлары, бадарламалары, окулытар, оу-дістемелік оу ралдары, малімдерді саба жоспарлары, жалпы білім беретін мектептерді, лицейлерді, колледждерді оу-трбие бадарламалары мен жоспарлары, сынып журналдары, малімдерді есеп берулері, оушыларды оыту, трбиелеу мен дамытуды мазмнды компонентері тіркелетін баса да жаттар зерттеуді е маызды негіздері болып табылады. Мектеп іс-рекетіні нтижесіне баа беру шін тестерді, емтихандарды, баылау жмыстарыны, шыармаларды, эсселерді, жобаларды, суреттерді ерекшелігін зерттеуді маызы зор. Бл зерттеушіге мектепті іс жзіндегі сі- рекетіні шынайылыын анытауа, себеп-салдарлы байланыстарды, оушы жеке тласыны дамуына сер ететін факторларды айындауа ммкіндік береді.
Мліметтер мен зерттеуді баса да дістері парадигмалы тсініктер мен зерттеуді концептуалды сорабын растыруды дістемелік ерекшеліктері жйесінде талдау жасалуы тиіс алашы эмпирикалы апаратты алуа баытталан. Зерттеу — белгілі бір мселені шешуді аыл-ой, концептуалды-жекелік жне практикалы процесі. Алайда бл мселені тек эмпирикалы дегей дістерін олдана отырып шешу ммкін емес. Зерттеуші наты ылыми деректерден оларды теориялы орытындыларына кшуі ажет. Сонда ана оларды негіз деп санап, зерттеу мселесіні теориясын растырудаы длел ретінде педагогикалы ылыма енгізуге болады.
Теориялы дегей дістері. ылыми танымны екінші дегейі - теориялы дегей. Ол зерттеушіге зерттеу дістері мен ылыми нтижелер арасындаы себеп-салдарлы туелділікті айындауа, эмпирикалы деректерден теориялы орытындылара кшу барысындаы педагогикалы задылытарды анытауа кмектеседі. Теориялы дегей дістері:
1. дебиет кздерін зерттеу зерттеуді бастапы рамды блігі болып табылады. Бл кез-келген ылыми іс-рекетті алашы кезеі. Зерттеуші ылымны осы саласында оан дейін андай мселелер зерттелгенін анытау шін, зерттеу мселесіні брыны мен азіргі жай-кйін жне оан катысы бар барлы мселелерді тсіну шін тадап алан таырыбы бойынша дебиеттермен танысуы ажет.
Зерттеу мселесі бойынша дебиеттерді білу зерттеуші мд- ениетіні, оны ылыми адалдыы мен зерттеу нтижелеріні ндылыыны шарты болып табылады. ылымны зерттеліп отыран саласыны жай-кйі мен дамуын тану шін зерттеуші р трлі педагогикалы баыттар, кзарастар, ылыми мектептер, отанды жне шетелдік баспаларды арасынан зіне керекті дебиетті тадап алып, кптеген авторлара орта жне білім беру прорцесіндегі замана сай тенденцияларды анытайтын жалпыны табуы ажет.
дебиеттерді зерттеу кезінде олара талдау жасау, оларды салыстыру, теестіру, жалпыа орта ылыми дістерді анытау сияты жмыстар жргізіледі, ол оршаан болмысты тануда лкен рл атарады. дебиет кздерін зерттеу дісі ылыми танымны белгілі бір кезеіндегі зерттеуді наты масаттар мен міндеттерімен аныталады. Бл дісті ажетті дебиеттерді іздеу, дебиет материалдарына алдын-ала талдау жасау, оу мен жазып алу техникасы ескеру, таырыпты белгілері бойынша жеке картотеканы ру, дебиеттерді бір жйеге келтіріп олдану, дебиеттерді зерттеу сияты сатылары бар.
Талдау мен синтез. Талдауды эмпирикалы материалды механикалы блу; ттасты рамындаы элементтерді зара атынасы формаларын анытау; білім рылысын ашу; зерттеу объектісіні сипаты мен динамикасын айындау сияты трлері бар. Талдау элементарлы сипатта болуы ммкін, бндай талдауда элементтерді бір біріне жне ттастай бастапы жйеге атынасы айындалмайды. Сондай-а ол атысты исынды сипатта болуы ммкін, мндай талдауда элементтерді бір-біріне атынасы крініс табады. Талдау барысында зерттеу нтижелерін бадарламалар, кестелер, жоспарлар пікірлер, жйелер трінде жинатауа болады, бл ретте аулатау ережесі олданылады, яни крделі пікір болан
жерде оны рамды сйлемдері де болуы керек. Конъюнкция (лат. conjuncton - ода, байланыс) ережесін де олдануа болады, бл ереже бойынша екі немесе одан да кп пікірлерді бір крделі сйлемге біріктіруге болады. Талдау мен синтез диалектикалы трде бір-бірімен тыыз байланысты, "талдау" термині кбінесе зерттеу процесін ттастай зерттеу кезінде олданылады. Сондай-а белгілі бір нтижелері бар деректерге жйеге кірерде жне одан шыарда талдау жасап, салыстыруа болады.
3.Абстракциялауды (дерексіздендіру) екі трі бар: талдап орыту жне жекелеп блу. Талдап орыту -кптеген бірыай заттар мен былыстарды жалпы, бірдей белгілерін анытау. Жекелеп блу — бір затты немесе" былысты зерттеп, талдау шін зерттеушіге ажетті бір асиетін бліп алу процесі.
Дріптеушілік — дерексіздендіруді бір трі, оны ылыми танымны жеке тсілі ретінде арастыруа болады. Дріптеушілік процесі барысында зерттеуші ой жзінде затты барлы шынайы асиеттерінен бас тартып, оны мазмнына іс жзінде ммкін немесе жаа тсінік пен белгі береді. Дріптелген объектіні зерттеушіге теория жзінде шынайы объектілерді, сіресе, материалды объектілерді зерттеу мен санада сатауда тигізер пайдасы мол.
4.Тжырым жасауды индуктивті жне дедуктивті дістері; бл дісті кмегімен эмпирикалы деректер орытындыланып, жекеден жалпыа арай жне керісінше жалпыдан жекеге арай исынды салдарлар айындалады. 5.састыру дісі заттар мен былыстарды жалпылыын айындау шін олданылады.
6.Теория жзінде ммкін жадайды, былысты немесе затты моделін жасау дісі. Модельдеу - зерттеу объектісі зімен састы атынастаы баса бір объектімен алмастырылатын зерттеу дісі. Бірінші объект тпнса болады да екінші объект оны моделі болады. Зерттеуші модельді зерттеп, алан нтижелерін састы жне йлестік заы бойынша тпнсаа кшіреді. Модель жне модельдеу дісі тпнсаны зерттеу иын немесе ммкін емес боланда немесе тпнсаны зерттеу лкен аражат шыынын талап еткен жадайда олданылады. Модель мен тпнса арасында белгілі бір састы болу керек. Мндай састы зерттеушіні модельді зерттеу кезінде алан
апараттарын тпнсаа кшіруге ммкіндік береді, ал кшіру шін састыты, талдау мен синтезді ртрлі формалары колданылады. Модельді физикалы табиаты тпнсаны физикалы табиаты сияты болу керек (тпнсаны толы кшірмесі болан модель модель бола алмайды). Модельді тпнсадан айырмашылыы оны зерттеу оай, алайда оны бойында модельге де, тпнсаа да тн негізгі сипаттары мен лшемдері болуы ажет. Модель састы ретінде тпнса, оны жетілдіру, айта ру жне оны басару туралы білімді зерттеу, сатау жне кеейту шін олданылады.
Модельдеу ауызша, логикалы, физикалы, математикалы, затты, белгілік болады. Модельді трін тадау таным зерттеу объектісіні крделілігіне байланысты.
7.Болжау дісі зерттеушіні атысынсыз педагогикалы жйс немесе білім беру жйесіні озалысын крсету шін олданылады. Зерттеу нтижесінде алынан наты ылыми деректерді санды крсеткіштерге, кестелерге, графиктерге, сызбалара, диаграммалара, формулалара, тсініктер мен задара айналдыру зерттеушіні ойлау абстрациясыны жоары дегейі мен дрежесі ажет. Осыны бріне бгінде болашатаы білім беру жйесіні даму задылытары мен тенденцияларын тсіну шін теориялы жаынан тере талдау жасалуда.
8.Математикалы жне статистикалы діс педагогикалы былыстар мен оларды сапалы згерістері арасындаы санды туелділікті анытау шін олданылады. Бл діс зерттеу жиынтыын деу шін, байланыс пен ыпал ету крсеткіштерін есепке алу шін, з ара туелділікті айындау шін, р трлілік крсеткіштерін блу дегейін анытау шін, орташа арифметикалы ате мен оны млшерін айындап, осы млшерді блу дрежесін (дисперсия), орташа квадратты ауытуларды, р трлілік коэффициенттерін есептеу шін олданылады.
Тіркеу дісі педагогикалы зерттеулер ішіндегі ке тараан діс, ол зерттеу объектісіні белгілі бір асиеттерін ашып, есептеу шін олданылады. Тіркеу детте белгілі бір белгісі бар не жо бір былысты лшеу шін олданылады. Бл белгісі бар объектіні анытап алып, оны бл белгісі жо баса бір объектіден ажырата алу ажет.
Сондай-а, шартты критерилер ажет, мысалы андай оушыны тртіпті, ал андайын тртіпсіз деп, зімшіл немесе кпшіл деп, лгерімі жасы немесе лгерімі нашар деп айтуа болады.
Тізбектеу дісі деректерді, былыстарды, асиеттерді, белгілерді суі немесе тмендеуін анытау шін олданылады. лшеуді бл дісі ретке келтіру рекетіне негізделген, яни зерттеу объектілері немесе былыстары белгілі бір белгісіні млшеріні лаюы немесе тмендеуі тртібі бойынша орналастырылады. Санды тізім дісі санды крсеткіштерге сапалы талдау жасауа ммкіндік береді. Орташа млшерді анытау дісі орташа санды крсеткіштерге, баалара талдау жасап, нтижелері мен оларды дрежесі бойынша орналастыру, зара йлесімдік коэффициенттерді есептеу шін олданылады, бл зерттеушіні математикалы статистика жне ммкіндік теориясы саласында арнайы дайындыын талап етеді.
Теориялы дегей дістеріні бл тобы эмпирикалы деректерге жне оларды теорияны растыруа ыпал етуіне тере талдау жасап, ондаы задылытарды ашуа, сырты факторлады жне оларды ішкі мазмныны факторларын тсіндіруге баытталан. Эмпирикалы дістер объектіні философиялы категория ретінде "былыс" дегейінде зерттесе, теориялы дістер "мні" дегейінде зерттейді. Бл ретте екі діс те объектіні тануды ылыми сатысы болып табылады, онда былыс мнні крініс формасы, ал мн тек былыста ана крініс табады. Олар бір-бірімен тыыз байланысты, біра бір-біріне сас емес. былыс мнге араанда озалмалы болып келеді. Зерттеу объектісіні мнін теориялы трде тану оны даму задылытарын ашуа кмектеседі. Зерттеуді теориялы. жне эмпирикалы дістері ылыми таным дегейлері ретінде бір-бірімен диалектикалы байланысты жне бір-бірінсіз мір сре алмай рі дамымайды.
ылыми танымны шінші дегейі е жоары дегей-дістемелік дегей. Танымны дістемелік дегейі педагогика категорияларымен, "білмеген туралы білімді" айындаумен, ылыми-педагогикалы зерттеу дістемесі ретінде белгілі теорияларды олданумен байланысты
мселелерді шешуге баытталан, таным іс-рекетіні негізгі дістмелік теориясы рылуда.
ылыми-педагогикалы зерттеуді жоарыда аталып ткен дістері таным іс-рекеті ралдарыны ішіндегі бірегейлері ана. Зерттеуді бл дістері наты зерттеу дісттерін шешуде олданылатын е негізгілері.