Жасспірім кез жне оны ерекшеліктері.
Педагогикалы тжірибеде баланы жан-жаты дамуы мен мінез-лы жаынан алыптасуыны жасспірімдік шаы (10-15 жас) е иын кез болып есептеледі. Балаларды тртібі нашарлап, сабаа лгірімі тмендейді, ыздар мен лдар арасындаы арым-атынас та алыпты болмайды. Кейбір балаларда тіпті оамды жатсыну деті пайда болады.
Жасспірімдерді мінезіндегі мндай ылытарды негізі осы жастаы соматикалы жне психикалы дамуда жатыр. Бл кезде баланы бойы тез седі. Жасспірім шатаы бойды суі брыныа араанда бір жылда екі есе шапшадыпен сетін болады. Баланы бойыны шапша суіне ртрлі жадайлар сер етеді, мысалы, баланы ішетін таамы, ебек, спорт. Алайда, сер ететін осы жадайларды зінде де белгілі бір задылытар болады, мысалы, баланы аяы кеудесіне араанда жылдам седі де ерекше зын сиягы болып крінеді. Бала денесіні суіндегі осындай ркелкілік денені баса мшелері мен органдарында да крініс береді, мысалы сйек етке араанда тез седі. Сйекті те тез суі кейде жана батарлытай ауыратыны байалады, денесі рысып, атты мазасызданып, баланы берекесі кетеді. Соны серімен баланы мінезінде ашушанды, ызбалы пайда болады.
Жректі клеміні суі бойды суін уып жете алмайды, сондытан да ан жретін тамырлар лдеайда жіішке болады, ан ысымы артады. судегі морфологиялът тепе-тедікті болмауынан тамырды соуы да, жректі жмысы да алыпты болмайды, басы ауырады, аны аздылытан тез шаршайтын болады.
Бала жасспірім шаа ткен кезде оны нерв жйесіні рылымы морфологиялы жаынан жетіліп болады. Оны одан рі арай дамуы азаны барлы ызметіне жне екінші сигналды жйені жетілуіне баылау жасауды кшейтеді. Балалы жастан ту нерв жйесіне де оайлыа
тспейді. Азаны тез суі рі оны суіні бір алыпты болмауы нерв жйесіні зара байланысы мен зара арым-атынасыны айта рылуына мжбр етеді.
Бастауыш сынып жасындаы бала лемге ерекше ызыушылыпен балалы аалдыпен арайды, жасспірім зін оршаан лемге баа береді жне оан деген зіні арым-атынасын орнытырады. Ол мірді трмысты арым-атынастарына еніп, енді тек зіні ажеттіліктерін анааттандыру бойынша ана емес, сонымен бірге зі теориялы жаынан игерген аидалар бойынша арым-атынаса тседі жне адамдарды мінез-лын, оамды былыстарды баалауда ешкіммен ымыраа келмейтін, з дегенім болсын дейтін дет табады. Ол-айналадаыны бріні сыншысы. Ол зі жасы кретін адамдарды кемшілігін де кргіш болады жне сол шін иналады. Кез келген жаланды оны ызасын тудырады жне кілін алдырады.
Біз з алдына жеке арастыратын леуметтендіру факторларыны ішіндегі аса маызды рі ыпал ету кші басымы - оамны алашы жымы болатын — отбасы, бала оны ыпалын брінен брын, тез абылдаыш асиеті артып тран кішкентай кезінде ерекше сезінеді. Отбасы жадайы, оны леуметтік дегейі, ата-аналарыны айналысатын ксіптері, материалды жадайы жне оларды білім дегейі баланы мірлік жолын айындайды. Балаа ата-аналар беретін саналы жне масатты трбиемен атар, отбасыны жадайы да ыпал етеді жне бл ыпал скен сайын, ол тіпті баланы тлалы алыптасуында крініс табады. Жасспірімдік тпелі кезені е басты рдісіні бірі - жасспірімні з ата-аналарымен, малімдерімен жне жалпы лкендермен, рбыларымен, барлы жадайы бойынша зіне те немесе те еместермен арым-атынасында айта бейімделу байалады. Бл айта бейімделу жадайы бірте-бірте болуы ммкін немесе ая астынан мінез крсетеді. Жасспірім шін лкендер мен з атарластары мртебесіні дегейі бірдей болмайтындыынан айта бейімделу процесі ртрлі крініс береді.
з рбыларымен арым-атынаста болуа деген ажеттілікті орнын ата-аналары толтыра алмайды, ол баланы бойында 4-5 жасында басталады да, жасы скен
сайын дамиды. рбы-рдастарымен арым-атынасты болмауы мектеп жасына дейінгі балаларды жеке тлалы коммуникативті ммкіншіліктері мен аыл ойыны дамуыны кешеуілдеуіне айтарлытай серін тигізеді. Жасспірімдерді мінез-лытары мен іс-рекеттері з мні жаынан жымды-топты болып табылады.
Жасспірімдерді мір ортасыны арама-айшылытары ызытырады, бл жастаыларды ажеттілігі - здеріні айналадаы адамдара деген арым-атынасын, лемдегі зіні орнын табу. Ал бл ажеттілік баса адамдармен карым-атынастары анааттандырады. Бл ажеттілікті анааттандыруда дебиет пен нерді атаратын рлі ерекше. дебиет жасспірімні алдына адамзатты арым-атынастарды, мінез-лытарды, сезімдерді аса бай да крделі мнін ашып береді: ол рбір кейіпкерден зін кретін болады, зіні сезімдері мен марлы-штарлытарыны дрыстыына жауап іздейді. Ал музыка - адамны сезімдеріні міршісі. Оны тілі толу стіндегі адама тсінікті. Сондытан да жасспірімдерді тыдайтын музыкасына атты кіл блу керек.
Жасспірімдер оамды-ндірістік ебекке кдтысады. Ол тек ебек арылы ана оамды мірде з орнын таба алады, зін бекітеді. Білім жасспірім шін ебекті бастысы болып табылады. кінішке орай, кейбір жасспірімдерді оу пндеріне деген ыыласыны тмендеуіні серінен саба лгерімі нашарлайды. ылым мен мдениетті ртрлі саласымен ызыа айналысу негізінен жасспірімдерге тн.
Жасспірім зіне дос болатын адамды з жымындаы жолдастарыны арасынан табады. Жасспірімні досы-ол тек бірге ойнайтын, жанжалдасып алатын, татуласатын, бірге сапара шыатын жолдас кана емес. Ол - жасспірімні екінші зі, ол оны ойын білетін ызыушылытары мен сезімдеріні кугері жне жасы ниеттегі сыншысы. Ал жасспірімдік шаты орта тсында ыз балаларды бойында ер балалар арасынан, ер балаларды бойында ыз балалар арасынан дос табуа деген ажеттілік оянады. Осылайша, аыла салынан масатты арым-атынастаы досты алыптасады, осыдан келіп жастышаты алашы махаббаты да оянуы ммкін.
Жасспірімдермен жмыстаы негізгі педагогикалы идея: іс-рекет трлеріндегі жетістікке жадай жасау, бл сынып жымы алдында зін-зі сенімді стауына ммкіндік береді; ндылытарын алыптастыру; мінез-лы мен рухани дамуына арым-атынастарын лайтады.
Жасспірімдер трбиесі, бірінші кезекте, оларды физиологиялы дамуына байланысты белгілі бір иындытар туызады, бл оларды танымды процесіне жне трбиесіне ыпал етеді. Жасспірімдерді физиологиялы даму ерекшеліктерін жне бл ерекшеліктерді баланы жетілуінде крініс табуын, жасы ортаны, мектеп жымындаы достары мен жолдастарыны болуын ескере отырып дрыс йымдастырылан трбие арылы жне отбасындаы жадайы арылы жасспірімні жеке тласын алыптастыруа педагогикалы басшылыты шамасы жетеді.
Демек, осы жастаы оушылармен жргізілетін жмысты маызды міндеті трбиешілерді мектептегі жне мектептен тыс кездегі балаларды райсысымен жеке жмыс жргізіп, ажетті дептілікті сатай отырып, педагогикалы стамдылы пен шыдамдылыа негіз делген ызметтерін дрыс йымдастыру болып табылады. Жасспірімдер мірінде, сіресе, 9 сыныпта, яни, толы орта білім алу жолына тадау жасайтын кезде, оларды бойында ртрлі мамандытара, мектеп пндеріні ішіндегі белгілі бір пнге деген ызыушылыы пайда болады.
Жоары сынып жасындаы балаларды сипаттамасы. Жасспірім шагы біраз блігі орта мектепті жоары сыныбына сйкес келеді жне жеке тланы алыптасу процесінде айтарлытай маызды рл атарады. Бл жаста /15-17 жаста/ адамны тлалы жаынан пісіп-жетілу кезеі аяталады, оны мірге кзарасыны негізгі сипаттары алыптасады, лкен мір алдындаы е алашы рет з бетімен шешім абылдап, болаша ксібін тадау міндеті жзеге асырылады. оамда балалы шатан жасты шаа ту кезеі тек ана оны тлалы жаынан пісіп-жетілуіні ана белгісі емес, сонымен бірге мдениетке мтылу, белгілі бір дегейіндегі білім, нормалары мен дады жйесін игеруі, сол арылы жеке тла ебек етіп, оамды
ызметтер атара алады жне леуметтік жауапкершілікті сезінеді.
Жасспірім ша пен жасты шаты арасында ап-айын крініп тран аралы шек жо, ол шартты трде ана алынады, тіпті кп жадайда бірімен — бірі йлесімді болып келеді. 14-15 жаспен 16-17 жас аралытары кей жадайларда ерте жасты ша болып есептеледі, ал кейбір жадайларда жасспірімдік шаты соы деп атылады. Жас шамасы бойынша кезеге блу схемасында жасспірімдік ша бозбалалар шін 13-16 жас, ыз балалар шін 12-14 жас, ал жасты ша жігіттер шін 17-21 жас, ыздар шін 16-20 жас болып аныталан.
Балалытан есейген шака ту сол оамны бала мен лкенге оятын нормалар мен талаптарыны араындаы айырмашылыты болуына байланысты. леуметік жне тапты жадайы жеке тланы мірлік жолыны тлалы жаынан алыптасу кезеінен бастап, білім алу дегейі мен дниеге кзарасы алыптасуында зор мнге ие болады.
дістемелік мселені е крделі жаы жас млшеріне байланысты зіндік- жеке тлалы сипатыны тратылы жне згермелілік дегейі. Генетикалы немесе дамуды бастапы кезінде пайда болан физиологиялы даму адамны жас млшеріне, жынысына байланысты. Мдени шарттылытара байланысты сипаттамалар згермелі болып келеді, оны стіне жас млшеріне арай ілгерілеушіліктер, шын мнісінде, баса сипата ие. Биомдениеттік сипаттамалар биологиялы та, леуметтік-мдени де де шарттара байланысты трленеді. Сондытан зіндік-жеке тлалы сипаттамалар ерекшелік емес, тртіп болып саналатын болса да, олар жасты ша аягалан со, енді згерістер болмайды екен деген ымды білдірмейді.
10 жастаы бала салмагы, рі мірді зі шін жаа тстарын жеіл абылдайды, сенгіш, ата-ананы айтанынан шыпайды, сырты сипатына да кп мн бере оймайды. Ал 15 жасты мн-маынасын бір алыпа салып айтып беру ммкін емес, себебі бл кезде баланы зіндік ерекшеліктері тез айьіндалып келе жатады. Бл 15 жастаы жаа згерістер, яни, отбасындаы да, мектептегі де арым-атынастарында иыншылы туызатын туелсіз болуа мтылу рухыны айындалуы, зін сырттай баылап
отырандардан бостандыа шыуа деген штарлыы зін-зі алып жре алатындай зін-зі трбиелей алуды бастауы. Осыны барлыы жасспірімні жан дниесіні тез жараланып алыштыына жне сырты зиянды серлерге тез бой алдырыш болуына себеп болады. Ал 16 жаа келгенде мінездегі тепе-тедік таы да орныады: келіспеушілік кйді немі жоары болуымен алмасады, зіне зі ие бола алу абілеті де артады, серленгіштігіні де алыпа тскені, кпшілдігі, болашаа деген зор сенімі аарылады.
Бозбалалы ша деген ым рашан да тпелі кезе, жынысты жаынан жетілу болып табылатын физиологиялы процесс деген ыммен тыыз байланысты. Физиологиялы бл процесс шартты трде екі фазаа блінеді:
а)пубертатты кезені алдындаы немесе дайынды кезеі;
)зіндік пубертатты кезе, бл кезеде жынысты жетілуді негізгі процестері жзеге асырылады;
б)пубертатты кезенен кейінгі кезе, бл кезде адам азасы толы физио-биологиялы жетілу дегейіне жетеді.
Егер осы блінулерді деттегі жас млшері бойынша біріктіріп арайтын болса, пубертатты кезені алдындаы кезе жасспірімдік: щаа дейінгі кезеге сйкес келеді, ал пубертатты -жасспірімдік кезеге, пубертатты кезенен кейінгі кезе - жасты шаа сйкес келеді.
Жасты ша аыл-ой абілеттілігі артуыны маызды кезеі.
Жоары сынып окушылары "Неге" деген сраа немі жне табанды трде жауап іздейді жне берілген жауапты жеткіліктілігіне рі негізділігіне з кдігін білдіріп отырады. Оларда ойлау ызметі лдеайда белсенді жне еркін. Олар малімдерге сын кзбен арайды. Пнні ызылытыы туралы жастарды тсінігі жасспірімдерге араанда басаша: егер алтыншы сыныпта оитын пнні сырты мнін бааласа, тоызыншы сыныпта зінше ойлануды талап ететін пндер ызытырады. Олар бір нрсені орыта айтуа, жеке деректерді негізінде жатан жалпы аидалар мен зандылытарды іздеуге штар.
Жасты шатаы маызды психологиялы процес -зіндік аыл-ойды жне зіндік "Менні" бейнесіні алыптасуы болып табылады. Жастыгы психологиялы ндылыына ие болу деген сз - зіні ішкі лемін ашу деген сз. зіні ішкі лемін ашу - бл аса маызды да, уанышты, жан толытарлы жадай, біра ол сонымен атар кілді аладататын жне атыыса толы шатарды да бастан кешіру деген сз. Сананы толыуымен бірге зіні айыптылыымен, айталанбастыымен, баса сезімдерден згешелігіменн ерекшеленіп жалызды сезімі пайда болады. Жасты шатаы "мен" лі толы аныталмаан, блыыр сезім, ол кп жадайда ішкі дниесі бос аландай серде болып, оны толытыруды ажетсінетіндей сезімге келеді. Осыдан келіп басалармен араласуа деген штарлы, сонымен бірге кіммен арым-атынаста болуды да тандалуы пайда болып, оаша болуды алайды.
лкендермен арым-атынасы жасы шаты е маызды мселесі болып табылады, оны леуметтік жне психологиялыта жаы бар. Ал оны дрыс жола ою шін, жас айырмашылыын жне арым-атынаста болатын, біра райсысы мір жолыны р кезеінде келе жатан адамдармен з арасындаы айырмашылыты шектеуді ажетсінеді. Мндай айырмашылытар р трлі жне зіндік асиеттер мен арым-кдтынастарды амтиды. 16 жастаы жігіт зіні ммкіндіктері жаынан да, з ызыушылытарымен де, оамды жадайымен де 36 жастаы ер адамнан ашанда, ай жерде болса да ерекшеленіп трады.
Жынысты жетілу-тпелі кезені е зекті процесі. Жасты шаты сексуалдыын зерттеу ш басты баыттан трады:
Жынысты мінез-лы, яни, жынысты атынастарды пайда болуы жне жзеге асырылуындаы ылытары; психосексуалды жадайы жне баыт-бадары, яни, адамдарды жыныс мселесіне, жынысты моралды нормаларына атынасы.
Ер балаларды жынысты жетілуі кешірек болады, біра ыз балалара араанда тез дамып, шыл жетіледі. Ер балалара жасспірімдік "гиперсексуалды" деп аталатын жадай тн. Гиперсексуалды кезе жынысты жаынан
жоары озышты жне эротикалы ызыушылыгар болуымен ерекшеленеді. Ал ыз балаларда басаша дамиды. Олар ер балалара араанда ертерек жетілгенімен, оргазмды белсенділігі ер балалардаыдай бірден дамып кетпейді, ол жай жне бірте-бірте дамып, зіні пісіп-жетілу кезеіне кптеген жылдардан со ана жетеді. йелдерді сексуалдыында ер адамдардаыа араанда психологиялы жаынан да згешелік бар. ыз балаларда алашы кезде ер балалармен психологиялы жаынан арым-атынаста болу ажеттілігі оянады, эротикалы ажеттілік кейін келеді. Сезімталды пен нзіктікті ара атынасы йелдерде ер адамдара араанда тбегейлі згеше.
мірлік аида жеке тланы дние танымынан блек трмайды. Дниетаным дегеніміз-бл лемге ттас кзарас, болмысты жалпы аидалары мен негіздері туралы тсінік жйесі,адамны мірлік философиясы, оны барлы білімні жиынтыы жне орытындысы.
Трбиеде р балаа жеке арау-бл оушыны басалардан айырып тран жеке бас ерекшелігін есепке алу ана емес. Бл, брінен де брын, оушыа р уаытта жне барлы арым-атынастарда жеке тла ретінде, іс-рекетті жауапты да зін-зі тани алатын субъектісі ретінде арау. Жасты ша - жеке тланы алыптасан кезеі. Біра жоары сыныптаыларды бірден кзге тсетін ерекше жеке тла екендігін мытпауымыз керек.
Жоары сынып оушыларымен жргізілетін жмыстаы жетекші педагогикалы идея: жеке тланы зіне тн штарлытарына сйкес оны негізгі ммкіндіктерін іске осу шін, жзеге асыру шін жадай жасау, з болашаыны леуметтік-мнділік жаын анытап алуы шін кмектесу.
Бл кезеде трбиені маызды ызметі оушыны з мамандыын тадауына кмектесу, зіні отбасын руына дайындау жне азаматты кзарасы трысынан леуметтік, Отана деген белсенділігін алыптастыру болма.
Оушыларды з міріні келешегі мен жоспарлары, дниетанымыны негізі алыптасады, мірге деген зіндік кзарасы, мірдегі зіні орны айындалады. Трбиешілер жргізетін бл кезедегі масатты трбие зіні
айындаушылы ызметін атаратын болса да, дл осы кезде жеке тланы з белсенділігі, оны ртрлі былыстара баа беруі, леуметтік келесіздіктерге арсы ыкпал ете білуі айын крініс береді, тіршілік талап ететін жне зіні леуметтік байланыстары кееюіне орай міндетті трде пайда болатын крделі жадайлардан шыуды дрыс жолын таба біледі.
Жеке тланы зіндік ерекшеліктері жне оны педагогикалы процесте ескерілуі. рбір оушыны танымды іс-рекетіні, серленушілігіні, ерік-жігеріні, мінезіні, жріс-трысыны тек зіне ана тн сапалы ерекшеліктері болады. Демек, жеке ерекшелік - бл, адамны з басындаы асиеттеріні бір-бірімен сйкестікпен тйісуі, оны баса адамдардан згешелігі осы асиеттері арылы крініс табады. ркім зіні жеке даму жолын бастан кешіреді, ал ол оны бойына табиат берген асиеттерге жне тіршілігіні жадайына байланысты болады. Мектеп оушыларын оларды абілеттеріне арай топтара біріктіруге болады, яни, типология жргізуге болады. (модель немесе типтерді кмегімен объектілерді біріктіру). Балалар типологиясында екі ерекше баытты атауа болады:
-ыз балалар мен ер балаларды даму ерекшеліктері,
-дарынды балалар мен педагогикалы жаынан араусыз алан балалар.
Дарындылы-адамны интеллектуалды ммкіндігімен байланысты болатын абілеттіліктерді бірлігі, оны іс-имылыны дегейі мен зіндік ерекшелігі. абілеттілік -бл бірдей кш пен бірдей уаыт аралыында, бір адамны баса адамдара араанда жоары крсеткіштерге ие болуын амтамасыз ететін ммкіншілік.
Психологиялы жаынан араусыз алан деген сз ортаны келесіз ыпалынан жне педагогикалы процесті жеткіліксіздігінен рухани кзарасыны дрыс алыптаспаандыы, сезімні дрменсіздігі, оамды мінез-лы дадысыны жотыы айын рі немі байалып труын айтады. Мндай балаларды девианттар деп атайды.
Мектеп оушысыны жеке ерекшелігі дегеніміз- оны жас млшеріне, жынысты жне рухани дамуына, жан-жаты ттас жетілген жеке тлалы асиетіні
алыптасуына органикалы жаынан байланысты зіне тн ерекшелігі. Осыан орай олармен жеке жмыс жргізу педагогикалы процесті маызды блігі бопып табылады. Жеке жмыс-бл педагогикалы жмыстаы бос сзділікті жеу жне оны алдын ала іс-рекет йымдастыру.
Жеке ерекшеліктерді есепке алу — бл рбір жеке тланы ызыушылыын, бейімділігін, сапасын, асиетін, талабын жне ммкіншілігін ескере отырып, скеле рпаты леуметтік алыптасу процесінде стсіздіктер мен ателіктерді барынша кеміте отырып трбиелеуде педагогикалы ралдарды, дістемелерді жне трлерді барлыын пайдалану. Мектеп оушыларыны жеке ерекшеліктерін есепке алуда нерв жйесіні ызметі, адамны темпераменті кп жадайда ескіеріле бермейді. Темперамент-бл адамны психикалы ызметі мен мінез-лыны уатын анытайтын жеке ерекшелігі. / Сангвинник-еті тірі; флегматик-жй, салматы; холерик -ызба, шапша; меланхолик-ойлы, тере толанысты.
Жеке ерекшеліктерді есепке алу маызды жадай. Малім бл мселеде шектен шыып кетпеуі керек, яни, баланы ммкіншілігін арты баалау да, ескермеуі де баланы жеке дамуына зиянын тигізеді.
Міне, осылайша трбие беруде де, оытуда да р балаа жеке арым-атынас жасау маызды, себебі р балада оны рухани ажеттілігіні, зіндік ызыушылыыны крінісі ретіндегі жеке ерекшелігі айын крініс береді, ал ол р адамны жан-жаты дамуы шін оамны талабы негізінде туындайды. Жеке арым-атынас р баланы бейімділіктері мен абілеттеріні ашыла тсуіне жасы жадай жасау шін аса маызды, сондай-а ол оу бадарламасыны талаптарын орындаудаы иыншылытарды жеуде де зор рл атарады.