Зін-зі баылау шін тапсырмалар
1.Оушыны "дамуы", "трбиесі" жне "жеке тлалы алыптасуы" деген тсінікті ашыдар.
2.Мектеп оушыларыны жас млшеріне байланысты кезедерге сипаттама берідер.
3.Білім беру жне трбие беру процесінде балаларды жас млшерінін жне жеке дамуыны задылыын есепке алуды ерекшеліктері кандай?
4."Индивид", "вундеркинд", "акселерация" деген ымдарды анытандар.
5."Дарынды" жне "педагогикалы жаынан араусыз алан" деген терминдерді алай тсінесідер?
6.Педагогикалы процесте жеке ерекшеліктерді есепке алуды ерекшеліктерін крсетідер.
Дебиеттер
1.Возрастная и педагогическая психология /под.ред. Д.В.Петровского. М., 1984.
2.Караковский А.П. О подростках М., 1970.
3.Керимов Л.К. Педагогические основы иидивидуализации и перевоспитания трудных подростков. Ллматы, 1994.
4.Ковалев С.В. Подготовка старшеклассников к семейной жизни. М., 1992.
5.Крутецкий В.А. Основы педагогической психологии М., 1972.
6.Кербаков А.И. Психологические основы формирования личности. М.,1967.
7.Эльконин А.Б. Возрастные и индивидуальные особенности младших подростков, М., 1974.
8.ЭсуповИ.М. Психология взаимопонимания, М, 1980.
З бетімен жмыс шін тапсырма
1."Жас млшерін кезедерге блуді бгінгі жадайы жне педагогикалы процесс".
2.Баылау жасау арылы бастауыш сынып жаындаы балалармен, жасспірімдермен жне жоары сынып оушыларымен /жас млшерін ркім зі тадап алсын/ педагогикалы жмыс жргізуді идеясы жнінде материал жинатап, оны сипаттап жазындар.
3.Мектеп оушыларыны типологиясын сипаттандар.
Реферат таырыптары
1.Мектеп оушысыны жеке тлалы дамуыны жас млшерлік кезедері.
2.Бастауыш сынып жасындаы балалара сипаттама.
3.Мектеп оушысыны жасспірім шаы.
4.Мектеп оушысыны жеке тла ретіндегі табии ммкіндігі.
5.Мектеп оушысыны жеке тла ретінде дамуыны леуметтік жадайлары.
6.Мектеп оушысыны жеке тла ретіндегі зіндік ерекшеліктеріні сипаттамасы.
7.оам дамуыны азіргі кезеіндегі акселерация проблемасы.
8.азіргі мектептерде оытуды дифференциясы жне жеке ерекшеліктерді есепке алу.
9.Мектеп оушысыны зіндік абілеті.
10.Мектеп оушысыны жеке тла ретіндегі леуметтік жаынан сіп-жетілуін трбие процесінде есепке алу.
ЕКІНШІ МОДУЛЬ.
Бірттас педагогикалы процесті теориясы мен практикасы
Бірттас педагогикалы процесс педагогиканы пні жне малім іс - рекетіні объектісі.
Масаты: Бірттас педагогикалы процесті ерекшеліктерін анытау.
Міндеттері.
а) "Объект" жне "пн" деген ымдарды мнін ашу.
б) Педагогикалы процесс - педагогикалы теорияны
обьектісі болатындыын крсету.
в) Тланы бірттас педагогикалы процесте дамуына
сипаттама беру.
Жоспар
1.Педагогикалы процесс малім іс - рекетіні обьектісі ретінде.
2.Педагогикалы процесті белгілері, сапалары жне
зіндік сипаттары.
3.арама - айшылы педагогикалы процесті озаушы кші.
Негізгі ымдар: объект, пн, ылым, жйе, леуметтік жйелер, "стаздар — оушылар" жйесі, педагогикалы процесс, педагогикалы ситуация, озаушы кштер, трбиелеуші тетіктер, диагностика,болжамдау.
Пнаралы байланыстар: философия, психология, жйелерді теориясы, басару теориясы.
Педагогикалы процесс малім іс - рекетіні объектісі. Адамны андайда болмасын іс - рекетіні затты саласы алайда білімдер жйесінде крінеді. Сондытан синтетикалы сипатыны бірттасты объектілері жасалмайынша субъектіні іс - рекетіні стті болуы ммкін емес. Сананы бірттасты объектілері белгілі бір шынды саласындаы білімдерді мегеруді нтижесінде пайда болан объектілері, субъектіні іс - рекетіні сырты талаптарды орындау тсілдері мен адамны субъекті-тлалы ндылытарына баыт табу болып табылады.
Педагогикалы іс - рекетте ебек субъектісі малім болады. Малімні ебек ралдарыны зіндік сипаттары-ол оны білімі, білігі, тлалы асиеттері.
Осыан байланысты, білім "сананы бірттасты объектісі" болып есептелуі керек. (Н.И. Непомнящая), малімні іс-рекеті, оны білімі жне тжірбиесі ксіби шеберлікті дегейіне тікелей атысты екендігі аны.
ажетті тжірбиені жинатауа келетін іс - рекет малім тласын алыптастыруды шарты болады, ал ол "оу-методикалы" ралдарыны зінде орныкан. Біра бл іс-рекет тиімді болуы ммкін емес, егер ебек объектісі толы айын болмаса, ебек субъектісіні зейіні теріс тсініп объектіге аударылса. Бндай жадайда ебек субъектісіні рекеті объективті мір сретін ксіби іс- рекетті объектісіне сейкес болмайды .
Диалектикалы-материалистік философияда жеке тланы алыптасуындаы іс-рекетті ролі туралы жан-жагы зерттелген. Адам іс-рекетті субъектісі ретінде психологиялы зерттеулерде крсетілген. Біра, негізінен, тек XX асырды 60-шы жылдарында ана малім іс-рекеті оушылармен зара рекет ретінде арастырылып ебектер жары крді. Крнекті стаздарды ебектері (Ш.А. Амонашвили , В.А. Сухомлинский, А.С. Макаренко жне т.б.) оушы ертерек малімні арасында іс- рекетті натылы субъектісі ретінде алыптасса, оу- трбие жмысыны тиімділігі арта тсетіндігіне ку етеді.
Міне, сондытан да мектептегі педагогикалы (оыту-трбиелеу) процесте малім жне оушы іс- рекетіні субъектісі ретінде крінеді, малім іс-рекетті объектісі ретінде оушыны емес, педагогикалы процесс деп есептеу керек. Малім даярлаудаы мндай баытты ажеттілігі біратар зерттеулерде длелденген:
-бірттасты тланы алыптастыру проблемасы, бірттас педагогикальі процесті ерекшеліктерін есепке алмай шешу ммкін емес (В.С. Ильин);
-малім іс - рекетін оптимизацияландыруа тек ана оытуа баытталушылыпен жету ммкін емес (Ю.К. Бабанский);
-егер оушыны іс - рекеті назардан тыс алан болса, педагогикалы ебекті ылыми трде йымдастыру ммкін емес (И.П. Радченко);
-мектеп кімшілігі іс - рекетіні тиімділігі тек ана. бірттас педагогикалы процесті йымдастыру негізінде ммкін болады (М.И. Кондаков);
-бірттас педагогикалы процесті теориясын жасамайынша, басару шешімдерін абылдау шін педагогикалы талдауды жетілдіру, одан рі дамыту те крделі болады (Ю.А. Конаржевский);
Малім іс - рекетіні объектісін оып йрену бірттас педагогикалы процесті мнін анытау керектігін ажет етеді. Диалектикалы материализмні станымына — мн бл е басты ішкі, біршама затты траты жаы (немесе оны жатары мен атынастарыны осындысы). Мн затты табиатын анытайды, одан барлы асиеттері мен белгілері шыады.
азіргі кезедегі бірттас педагогикалы процесті мні туралы тсінік алымдарды бірнеше рпатарыны кш салуларыны арасында жинаталады, йткені педагогикалы былыстар компонентеріні, асиеттері, задылытар туралы дербес білімдері бірте - бірте жинаталады. Біра, блік туралы білім лі бірттас туралы білім емес. "Педагогикалы процесс" деген сздік (термин) ылыми айналыма XIX асырды екінші жартысында (П.Ф. Каптерев) енгізілгенімен, ымны мазмнды сипаттамасын тек ана тла теориясы, іс - рекет теориясыны дамуы арылы былыстарды зерттеуде жйелілік тсіл олдануды алыптастыру арасында ммкін болады.
Педагогикалы процесті мні туралы ртрлі кзарастарды (С.Т. Шацкий, Н.К. Крупская, Л.С. Макаренко, М.А. Данилов, Б. Т. Лихачев, К). К. Бабанский, В. М. Коротов жне т. б.) зерттеу жалпы тртіптегі орытынды жасауа ммкіндік береді. Аталан авторларды назарларына педагогикалы процесті ртрлі жатары білікті эмпирикалы жолмен жинаталан білімдер жайлы болады.
Педагогикалы процесті мні туралы алыптасан тсініктерді сыртында малім шін те маызды бір атар мселелер алды, ол: не себепті бірттас педагогикалы процесс оыту мен трбиені бірлігі (А.Ф. Каптерев, М.А Данилов); оны оыту, даму жне трбиелік ызметтеріні бірлігі алайша амтамасыз етіледі , (ІО.К.Бабанский) оушыларды зара рекетіні ерекшеліктер алай аныталады (С.Т Шацкий, Н.К.Крупсая, В.А.Сухомлинский); зара рекет тек ана
оудан тыс уаыта тн бола ма (А.С. Макаренко); бірттас педагогикалы процесті андай ерекшеліктерін білу оны баытты дамуыны мселелерін шешуге кмектеседі (Б.Т. Лихачев) жне ызмет істеулерін басару (В.С. Ильин, И.П.Радченко) жне т. б. Пайда болан сратара жауап баса кеістікте жатыр — ол бірттас педагогикалы процесті барлы сапалары мен асиеттерін сипаттау. Ал бл ойылан сратара эмпирикалы емес, теориялы методологиялы дегейдегі жауап.
Бір дегейден (жеке былыстарды сипаттаудан) баса ттастыты мнін жне оны бліктері арасындаы зара байланыстылыын анытау дегейіне кшу теориялы талдауа кшуді талап етеді. Жекелік абстрактылытан натылыа кшу крделі былыстарды теориялы талдау дісі болады , ал оны бірінші К.Маркс зіні ебектеріде бірінші болып сипаттап олданады. Жасалан крсетілген дісіні ерекшеліктерін В.И. Ленин осы дісті орнын жне оны натылы ылыми зерттеулерде философиялы жігі жалпы ылыми талдау шін олдануды крсетеді.
Затты теориялы арастыруды объектісі болып затты басалармен байланысы мен дербес здері емес, белгілі бір натылыты ішіндегі баса заттармен затты бірі байланысы, оан атынасы бар. Біра бл мндай ммкіншілікті болуы, егер эмпирикалы зерттеулерде алдын ала теориялы орытынды жасалып, ымдар мен анытамаларда ттастыты жалпы жатары мен байланыстары крсетіліп белгіленсе ана ммкін. Онда ттастыа теориялы талдау затты натылыты ішіндегі атынастарын анытау болады (А.Н. Шептулин).
андайда болмасын объектіні ттас арастыру ммкіншілігі оны рбір элементтік блігін з негізінде дербес жйе ретінде есебінде арастырылуы, ммкін яни, таным, соны ішінде педагогикалы шындыты тану осы аспектіде натылы таным болады. Мндай объектіні теориялы тсілмен елестету, онда шынды ртрлілігіні бірлігі ретінде оны мір сруіні ртрлі ішіндегі бліктер бірлестіктеріні формалары ммкін болады. (Ж. М. Абдильдин). Бірттас объектіні (немесе объективтік бірттастыты) ттастыгы е кішкентай "кереге кзсіз" генетикалы бірліксіз елестету ммкін емес.
Жйелілік баыттаы кзараста педагогикалы процесті элементарлы бірлік "кереге кз" арылы арастыру арылы оны моделсіз ретінде растыруа болады, негіз болатын абстракция ("кереге кз") е аз дегенде екі асиеті болуы керек: з нрсені мнін, себептерін аша алуы жне басалармен шегіне жеткен, жанама трде емес (керісінше, оны зі былыс баса жатары мен асиеттерімен жанамаласады). Басаша айтанда, крсетілген абстракция осы натылы кп натылытан абстракциялауды шегі соы болады, бдан рі былыса сай кеселсіз крсету ммкін емес. Немесе былайша айтуа болады: крсетілген абстракция дамыан бірттастыты дамымаан бастамасы , яни ттасты барлы баска созылатын, шыатын ттасты кз негіз (М.М. Розенталь).
Элементарлы бірлікті ("кереге кзді") марксистік педагогикада негіздеуге кптеген зерттеушілер жне оны ртрлі объектілеріне атысты жне ат салысты. (Н.Чакыров, А.П. Сидельковский, М.И. Алексеев, В.И. Загвязинский, Г.И. Легенький жне т.б.). Бірата бл істелген жмыстар нтижесі жеткілікті дрежеде емес еді, себебі оны жасаушылар ойылатын методологиялы абстракцияны аны крсету мен оны олдану жадайына ойылатын талапты бзан еді. Белгілі бл баыттарды лсіздігі мынадан байалады, авторларды ойларын белгілі бір дрежеге жеткізе алмады, онда педагогикалы теория зіні дамуыны ылыми негізделген логикасына ие бола алмады. (М.А. Данилов).
Педагогикалы процесті бірттас объект ретінде айта жасауа бастапы абстракция кмегімен ол жанама бліктерді крделену шынжыр буыны ретінде крінуі керек. Олар арылы объективті сол процесті зара арама
- айшы мндерді шарасыз тулері керек.
Педагогикалы процесті белгілері, сапалары мен асиеттері. Тланы алыптастыру за процесс, ол арама
- айшылытарды шешумен бл іс- рекеттегі ересектерді
мдениеттерді затты згерілген формасын субъектіні
рекеттік абілеттеріне згерту (распредмечивание) мен
кзарас формасындаы адамзатты рекет кштері мен
абілеттеріні затты формаа ауысуыны (опредмечи-
вание) бірлігі (Ж.М.Абдильдин). Демек, егер педагогика-
лы процесті тпкі масаты адамны тла ретінде
алыптасуы болса, онда педагогикалы процесті элементар-бірлігі, оны "кереге кзі" бастапы абстракция болып "алыптасуды ас аым сті" (педагогикалы ситуация) болуы керек. Натылы шындытан тыс алынан педагогикалы ситуация тла алыптасуыны асаым сті ретіндегі педагогикалы ситуация бастапы абстракцияны крсеткен талабына атынасушылар, негізгі арама-айшылытарды ерекшеліктеріне толы сйкес келеді.
Бл процесті е кіші бірлігі, одан рі оны тану сапалы асиеттерін жоалтпай ммкін болмайды.
Педагогикалы ситуация педагогикалы шындыа тн, кп жаты болады, натылытан кіл блу (орыны, уаыт, себеп-салдар жне пайда болуы, жадайы, атысушыларды жас ерекшеліктері, леуметтік жадайы, психофизиологиялы ерекшеліктері, іс-рекетті мазмны мні тсілі) барлы жадайда айын бола тседі, "алыптасуды" ас аым сті арылы педагогикалы процесс ішіндегі тла озалысымен дамуын круге ммкіндік туады.
Тланы алыптасуы даму барысында негізгі айшылытарды жеуде жзеге асады. Біра бл шін, бліну болан жн-ересектер (стаздар, ата-аналар) распредмечиванияны ызметін алады, яни, леуметтік тжірибеде алынан (опредмеченных) іс - рекет тсілдерін айындаушы. Сонымен бірге озалыс формаларындаы адамзатты рекет кштері мен абілеттеріні затты формаа ауысуы (опредмечивание) жзеге асады. Тланы іс-рекет субъектісіне алмасуы, оушыны даму процесіде калай болатындыы крінеді.
Белгілі бір уаыта дейін оушы з бетімен леуметтік тжірбиені іс-рекетке ауыстыра (распредмечивание) алмайды, яни мазмннан іс-рекет тсілдерін ала алмайды ("бны алай істеуге болады"). Сондытан ол баска "стаз-оушы" жйесіні блігі болады. Оушы з бетімен зін-зі баалауды алыптастыра алмайды. зін баалау басында оны рекет нтижесін басаларды баалауы керек. Сондытан, оан баса адамдармен арым - атынаста болу ажет. Осыдан барып баса "оушы - окушылар" жйесі пайда болады. Ол бл алашы коллектив сатысы , онда оушы білімдерді жне жаа леуметтік ролдерді мегеріп
дайындалады, бл ала ойан міріне белсене атысуын амтамасыз етеді. (И. Кон).
Барлы мдени байлытарды жне іс - рекеттер трлерін мегеру пндік оыту арылы жргізген тиімді. Бнымен таы бір жйені пайда болуы байланысты,оан малім "сынып стаздары" элементі ретінде кіреді. Сынып стаздарыны балаларды бастапы коллективі мен зара рекеттері барысында жоары дегейдегі жйе "сынып стаздары", "сынып оушылары" пайда болады.
оамды мірге оушыларды атысу тжірибесін алыптастьіру , педагогикалы процесті оудан тыс кеістігінде кптеген іс - рекеттер трлерін мегеру барлы оушыларды зара рекеттерін жне стаздар тарапынан басшылы болуын ажет етеді. Сондытан да мектеп шін макро жйе "мектеп стаздары - мектеп оушылар коллективі" алыптасады. оам бл жйеге атысты жйе ретінде болады, сонымен , "мектеп- оушылар" жйесіні омір сруі ызметі (жадайыны згеруі) мектепті педагогикалы процессі болады.
Педагогикалы процесті ысаша абстрактылытан (алыптасу ас аым сті") бірінші дегейдегі жйеге "адам" ктерілу арылы сипаттау жне одан рі одан да жоары дегейдегі жйелерге ктерілу жалпы білім беретін мектепті оларды типтерінен туелсіз педагогикалы процесті жйе ретіндегі біратар белгілерін крсетеді:
-бл леуметтік жйе адамдарды зара рекеттері есебінен мір среді;
-мектеп педагогикалы процесі кп дегейлі жне поли рылымды былыс, себебі ол зінен кейінгі дегейдегі жйелерді жинайды;
-жйе тек іс - рекетпен алмасуда ана мір среді: егер стаздар ртрлі іс - рекеттер, тсілдеріне (адам тегі кшін) оытса, онда оушылар, оларды мегере отырып педагогикалы процесті белсенді атысушылары болады, тек ана репродуктивке ана емес, айта ру творчестволы белсенділікке дайын болады;
-педагогикалы процесте малімні басару объектісі оушыларды іс - рекеті болады;
-іс - рекетті барлы элементтері (масат, міндеттер мазмны жне т.б.) жйелі компоненттері бліктері сыары болады, себебі іс-рекетті элементтерін, бліктерін
баланы мегеруі шін рине, лкендерді, ата-аналарды, стаздарды іс - рекеті осыан баытталуы керек;
-педагогикалы процестегі малімні басару заты іс -рекет субъектілері арасындаы атынастар болады, олар арылы субъектілерді зара рекеті мен дамуына тиімді жадайлары амтамасыз етіледі. (бірттас педагогикалы процесті графикалы моделін арасаыз).
Крсетілген белгілер негізінде анытама жасауа болады: педагогикалы процесс оушыларды бірлескен стаздарды атысуымен жне басшылыымен жзеге асатын іс - рекеті, ол леуметтік тжірибені мегеруге жне рбір оушы тласын алыптастыруа баытталан, дамуа жне зін ебекте жне оамды мірде жзеге асыруа дайын. Бл анытамадан педагогикалы процесс оу жне оудан тыс айматарыны бірліктігіні ажеттігі туады, ал ол оушылар шін тла алыптасуыны басты жадайы болады жне сол процесті зіні бірттастыын крсетеді.
Сонымен бірге сынылып отыран анытаманы мазмны бірттас педагогикалы процесті біратар асиеттерінде крсетеді:
-педагогикалы процесс леуметті оны мір сруі, ызмет істеуі оан атысушыларды арасындаы іс -рекеттерімен алмасуымен аныталады;
-ынтымагасты оушы (тек ана стаздармен ана емес, малімдермен, бір- бірімен де) шін ртрлі іс -рекеттерді тсілдерін тезірек мегеруді, яни педагогикалы процестегі іс - рекет субъектісіні алыптасуыны жадайы болады;
-"стаздар-оушылар" жйесіні бірттастыы педагогикалы процесс ішіндегі ртрлі дегейдегі жйелерді зара рекеттері барысындаы масат пен нтижелерді бірлігімен аныталады;
-педагогикалы процесті негізі интегративтік асиетін ртрлі тектегілерді бірлігі деп есептеу керек, ондаы здіксіз зара иылыстаы жйелерді оушылар тласыны" алыптасуына сері іс - рекет субъектілеріні (стаздар мен оушыларды) айта ру белсенділігімен аныталады.
"Педагогикалы процесс" объектісіні сапасы оны асиеті ретінде крінеді, оларсыз педагогикалы процесс зіндік ерекшеліктерінен айырылады:
-белсенділік пен атынасты бірлігі, процеске атысушыларды барлы субъектілеріні йымдастырылан бірлескен дербес іс - рекеттері;
-ртрлі сатыдаы жйелерді ызметіні арнайы мамандануы;
-субъектілерді зара рекеттері нтижесінде пайда болатын ртрлі арым - атынастарыны жиынтыы.
Педагогикалы процесті сапалары мен асиеттерін ызмет ету жадайларын объективті талап етеді. Сонымен педагогикалы процесс, зін бірттасты ретінде субъектілерді зара рекеттегі арнайы йымдастырылан іс - рекеттерін бле крсете алады. Егер рбір субъектіні жетістіктері болса, онда "стаздар - оушылар" жйесіні тратылыымен зін - зі дамыту мселесі шешіледі.
арама-айшылы педагогикалы процесті озаушы кші. Педагогикалы процесс статикалы емес, ол "стаздар - окушылар" жйе жадайыны здіксіз згеруі болады. Ал жадай жасы жаа да, жаман жаа да згеруі ммкін. Оны барлыы стазды белгілі баытта ажетті жадай жасай алуына дайындыына байланысты. Біра бл деген процесті дамуына сер ыпал ету даму барысындаы процеске тн оны сол арама- айшылытарды мнін оны озаушы кштері болатын тсінбейтінше ол ммкін емес дегенді білдіреді.
Педагогика ылымында арама-айшылытарды ролін XX асырды барлы кезедеріце ашып крсетуге тырысты. рине, оытуды арама-айшылыы басалардан брын зерттеген (М.А. Данилов, М.Н. Алексеев, М.Н. Скаткин, Ю.К. Бабанский , В.И. Загвязинский). Кейбір жмыстарда коллективті арама - айшылыы (Л.И. Новикова) трбие процесіні (И.С. Марьенко , Г.И. Щукина, В.С. Ильин, Б.Т. Лихачев) білім беруді мазмнындаы арама -айшылытар (Г.И.Батурина) зерттелді.
М.А. Данилов алашыларды бірі болып оыту процесіні озаушы кштерін зерттеуге кіл блді, біра нтижесінде объективті леуметтік шек жекемен осылып кететін бірттас педагогикалы процесті диалектикасын зерттеу керектігіне тек ана осы баытта ол педагогиканы ылым ретіндегі жобалау ызметіні кшейе тсуіне ыпал ететін білімді анытай білу ммкіндік болатындыын жне практик стаздарды сол бір ылыми саймандар мен крделі
тланы алыптастыру саласындаы былыстар мен процестерді басаруа кш беретінін кре білді. Ю.К. Бабанский арама-айшылы кп жадайда (нередко) кездейсо бірізділікте арастырылатындыын анытады. Ол жоспарлау процесдурасына сйкес келмейді, оыту процесін йымдастыру мен реттеуде малімдер мен діскерлер натылы жадайда процесті жасау ескерілмейді.
Зерттеу нтижесінде мыналар аныталады:
-арама-айшылытарды алай болса солай тжырымдау дрыс емес, натылы педагогикалы процесті жйе ретінде олар зерттелетін объектіні мнін, ашуы тиіс:
-арама-айшылыты стаздар мен оушылар іс -рекетін-педагогикалы процесті басты рамын крсеткіш ретінде сипаттау керек;
-арама-айшылытар жйесін ана емес, сонымен бірге оларды шешу дістемесін негіздеу керек.
Педагогикалы процессті масаты оушылар тласын, алыптастыру болады. Демек, бірінші жне негізгі арама-айшылытар тобы-бл даму стіндегі тланы арама-айшылытары. Бл педагогикалы процесті арама-айшылытар тобын психологтар жеткілікгі дрежеде жасы зерттеген. Оларды санына Г.К. Костюк келесі арама-айшылытарды жатызады:
-жаа ажеттілік, мдделер, мтылушылы пен тла ммкіншілігіні жеткен даму дегейі арасындаы ;
-жаа ылымдарды міндеттерінен брын алыптасан ойлау тсілдері мен іс-рекет тсілдері арасындаы;
-тла дамуындаы жеткен дегейімен оны мір сру алпы, оамды атынастар жйесінде алатын, оны орны, атаратын ызметі арасындаы;
-жасы жетістіктерге мтылушылы пен иыншылыты жее алмайтынды орынышы арасындаы;
-дербестікке, туелсіздікке мтылушылы пен жеке тжірибені жетіспеуі арасындаы;
-масаттылы, стереотиптік (еліктеушілік), тратылы пен ширатылы, згергіштікке мтылушылы арасындаы;
-тланы ерікті рекет пен оамды ажетті іс - рекет арасындаы:
з кшіне деген сенімділікті оушы педагогикалы процеске баса да атысушылар мен бірлескен іс - рекет барысында жеткен жетістіктері арылы алады. Бл оушы
тласыны алыптасуы ол жйе болатын коллективті дамуымен тыыз байланыстылыы мен аныталады. М.Ю. Красовицкийді зерттеулерінде крсетілгендей оушы коллективіні трбиелік ролі оамды пікір арылы жзеге асады, онда ндылы баытты жйесі беліленеді. Біра керекті трбиелік дегейдегі оамды пікір таздарды аса адаалаумен аморлытарын талап етеді. Оны алыптастыру барысында малім балалар коллективіні алай даму стінде екендігін, оан дамуды андай айшылытары тн екендігін ескерілмейінше болмайды.
Оларды атарына келесі айшылытарды жатызуа болады:
-коллектив мддесімен индивидті жеке мдделері арасында ;
-индивидтерді бірлесуге мтылушылыы мен тланы зіні туелсіздігіне з еркімен безбеу арасындаы;
-ттас еріктілігі мен коллективті тртібіне баыну ажеттілігі арасындаы;
-коллективті талаптары мен тланы тілектері арасындаы;
-коллективтегі пайдалы деттеріні ажеттілігі мен формализм ауіптілігі арасындаы;
-бастапы коллектив йымыны ажеттілігімен топты блініп шыуы ауіптілігі арасындаы .
Крсетілген коллективті даму айшылытары кптеген жылдар бойы баылауды негізінде алыптасан. айшылытарды алашы екі топ айшылытарын шешу малімдерді оушылармен бірлескен іс-рекеттерін-йымдастыру барысында ммкін болады. Біра бнда да малім пайда болан иындытара назар аудармай болмайтын креді. Бл иындытар оушылар іс - рекетін йымдастыруды мні:
-педагогикалы басшылыты міндеттілігі мен оушыларды бастамасы мен айраткерлігі арасындаы;
-мектептегі іс - рекетті коллективтік сипаттылыы мен рбір оушыны адама тн барлы зіндік асиеті бар тла ретіндегі даму ажеттілігі арасындаы;
-коллективті оамды мні масатына байланысы жйесін йымдастыру ажеттілігі мен бір жастаы
балаларды леуметтік тжирбиесіні шектелгендігі арасындаы;
-оушыларды атадан алан ,адама тн іс - рекет трлеріні (атынас, ойын, ебек, таным, нер, табиатты орау іс - рекеті дайындау ажеттілігі мен оушыларды осы іс - рекеттер трлерін мегеруіні келешегі арасындаы;
-рбір оушыны зін - зі билеушілігін алыптастыру ажеттілігі мен жеке жауаптылыты жеткіліксіздігі арасындаы;
-оушыларды оамды мірдегі атынасу ыыласы мен мірде зін жзеге асыру тсілдеріні жеткіліксізділігі арасындаы.
Тла дамуындаы айшылытарды білу жеткілікті дрежеде дісін біліп педагогикалы рекетті жмыс жемісін жасауа ммкіндік береді, ол оушылара дербес туелсіздікке, з орнын табуа мтылушылдытаы оны формалары мен дістерін табуа кмектеседі. (Г.К. Костюк). Дрыс педагогикалы басшылы жасай алынбаса айшылы шешілмейді, тйыа кіргізеді, келеді, ол бл детте атты дау жанжала келеді, дамуда тоыраулара келетін кейбір зілістер пайда болады. Бір былысты ішінде пайда болан айшылы оны з ішінде шешілмейді, баса жоары дегейдегі былыстармен байланыстары арылы, яни жаа, те крделі даму формасы рылуы арылы жзеге асады (Э.В. Ильенков). айшылы дегенміз арама -арсылыгарды бірлігі. Егер субъектіні іс - рекеті арылы арама - арсылытарды бірі басаа сйкес келсе онда айшылы шешіледі деген сз. Бл деректі анытау озаушы кштерге ыпал ету дістемесіне оытумен тікелей байланысты.
Осы анытамаларды кмегімен педагогикалы процесті негізгі айшылыын шешуді арастырайы. Кіші микро жйеден бастайтын, яни атысушылар рамы дегейі е аз жйе. Оушы зіні тла ретінде алыптасу процесінде леуметтік тжірибені мегеруі керек, ол бл оны з іс - рекетінсіз ммкін емес. Біра, ол іс - рекет тсілдерін з бетінше мегере алмайды тек ана басаларды кмегі арылы ол іс - рекетті субъектісі бола алады. Яни, айшылы "адам" жйесінде пайда болады, ол оны жетілуі жаа "адам - адам" жйесіні, оан бірінші
жйе осымша жйе ретінде кіреді, пайда болуы арылы шешіледі.
стаз крсетілген жйені бір блігі ретінде зіні міндеті етіп оушыа пайда болан танымды міндеттер мен, оны зіні ойлау тсілдеріні жне іс - рекеттері арасындаы, айшылытарды оны оушы пайда болан иыншылы ретінде субъективті абылдайды жне жеуге кмектеседі. Бл айшылы леуметгік тжірибені ртрлі саласына атысты боландытан, малім оушыа ртрлі іс - рекеттер трлеріні тсілдерін мегеруге кмектеседі, олармен кптеген рпатар бойы леуметтік тжірибе жасалады. Негізінен, малім натылы кезедегі айшылыты аныталан ерекшелігіне байланысты оушылара (педагогикалы басшылыты мні міне осында) з орнын табуа керекті тсілдерін мегеруге кмектеседі. Демек, ке маынада тсіндірілетін затты (пндік) іс - рекет, оан малімні басшылыымен оушы енгізілінеді,- айшылытарды шешуді ралы болады, ал ол индивидті субъект ретінде алыптасуына келеді.
айшылытар дамуыны ерекшелігі мынада, малім міндетті трде оушыны зіндік ерекшеліктерін сол натылы коллективті кіші микро топтарыны ерекшеліктерін жне рбір оушыны тла атынастары жйесіндегі орнын бетке стауы керек балалар коллективімен оны басаруды лсіздігі, айшылытарды кп жадайда дау — жанжала суіне ласып отырады. (Ф.М.Бородин, Н.М.Коряк, М.Ю.Красовицкий, Р.С.Немов жнет.б.). Маманданан малімні педагогикалы сауатты басшылыы пайда болып келе жатан айшылытарды, тану біліктерімен байланысы коллективтегі дау жанжалдар оушыларды здеріні жне лкендерді азана араласуымен шешуіне келеді.
айшылы оушылар коллективі жйесінде пайда боланымен оларды шешу одан жоары дегейдегі "сынып стаздары — сол сыныпты оушылар коллективі" жйеде шешілуі ммкін. Сонымен бірге айшылытарды бір блігі пн малімдеріні оушыларды коллективтік танымды іс - рекеттерін йымдастыру барысындаы кш жмсауы барысында шешілуі ммкін. (М.С.Виноградова, Н.С. Дежникова, В.В. Котов, И.Б. Лиймете, В.Б. Первин, Н.Н. Хан жне т.б.) Баса айшылытарды шешу сынып
жетекшіге байланысты болады. Ол бастапы сынып коллективтіне жалпы мектеп атынастары жйесінде з орнын табуа, яни з оушыларыны сыныптан жалпы мектеп ісіндегі леуметтік белсенділік кеістігін кеейе тсе кмектеседі.
Сонымен, малім масатты педагогикалы процесті дамуына ыпал еткісі келсе "стаздар — оушылар" жйесіне тн бірнеше айшылытар тобыны болатындыын айшылытар топтары зара байланысты болатындыын, ал оларды шешу педагогикалы процесс субъектілеріні іс-рекеттерін айта кру арылы болатындыын ескеруі керек. Сонымен бірге, малім зіні рбір натылы практикалы іс - рекеттеріні ас аым уаытында оушы тласыны натылы даму айшылытарына бір ана емес бірнеше оу, кркем нер, спорт жне т.б. коллективті жйесі болатын (А.Т. Куракин), онда жетекші іс-рекет ртрлі айшылытарды шиеленістіре тсуі ммкін. Натылы педагогикалы процестегі айшылытар оны сырты бетінде жатпайды. Малім процесс барысында ауытудан пайда болып келе жаткан айшылытарды білуді, оларды ерекшеліктерін анытау шін жне осыан байланысты з рекетіні за мерзімдік жоспарын ал ажет болса тез шешім абылдау шін керекті оан сай теориялы жне дістемелік дайынды керек.
Егер малім, сол натылы айшылыты баса топтар жйесідегі орнын кре білсе, онда оны абылдаан шешімі педагогикалы процесті негізгі интерактивтік асиетін оушы тласына зара иылыстаы осымша жйелерді здіксіз ыпалын крсетеді. стазды басшылыымен жмыс істейтін адамдарды рекеттерінде алай, болса да педагогикалы процесті - белсенділікпен атынасты бірлігі, осымша жйені ызметтік мамандануы, кп жагы атынастарды процесс субъектілеріні зара рекетіні нтижесі сиягы асиеттері крінеді.
айшылытарды баыттылыпен шешілуі педагогикалы процесті табиатына сай дрыс ызмет істеуіне келеді. Малімні алатын негізгі нтижесі оушыларды оу жне окудан тыс кеістікте белсенді трде іс-рекет тсілдерін мегере тсуімен байланысты, бнсыз оларды рекетіні дамуы ммкін емес.