Дниетанымны мні жне оны рамды бліктері.
Дниетанымны алыптасуы - крделі леуметтік-педагогикалы мселе. Педагогика тарихы мен мектеп тжірибесінде бл мселені шешуді лкен жне нды тжірибесі жинаталан. Жеке тланы, оны ішінде оушы жастарды жеке тла ретінде алыптасуы теориялы, жне тжірибелік трыдан ккейкесті мселеге айналуда.
Жаа заманны нары атынастарына кшу жадайларында жастарды мемлекеттік жне оамды рылыс жйесідегі орны тбегейлі згеруде. Сондыган, оам мен мектеп алдында жеке тланы дниетанымын оны е алдымен жастарды здері шін, сондай-а бкіл оам шін ажетті леуметтік-адамгершілік ндылытарыны жаа жйесін ру процесіне белсене атыстыру арылы алыптастыру міндеттері жатыр.
Дниетанымны алыптасу процесі кп ырлы, сондытан педагогикалы ылымда бл ыма байланысты р трлі кзарастар бар. Дниетаным - бл аиатты дниеге жне ондаы адамны алар орнына, оны оршаан болмысына жне з-зіне атынасына деген кзарастар жйесі, сонымен атар, адамдарды осы кзарастар арылы алыптасан негізгі мірлік станымдары, наным-сенімдері, масат-мраттары, таным мен ызмет принциптері, ндылы баыттары. леуметтік топ пен жеке тла дниетанымны субъектісі болып есептелінеді. Дниетаным оамды жне жеке адам санасыны йытысы болып табылады. Дниетанымды алыптастыру - тек жеке тланы ана емес, сонымен атар белгілі бір леуметтік топты, оамды тапты жне оны партияларыны жетілуіні елеулі крсеткіші.
Дниетаным - дниені, адамны, оамны бейнеленуі, оны жалпы тсіну жне олармен адамны леуметтік-саяси, философиялы, адамгершілік, эстетикалы, ылыми-теориялы, ндылы. Дниетаным болмысты тану дісі бола отырып, адамдарды іс-рекетіні ерекшелігін анытайтын мір принциптерінен трады.
Дниетаным дегеніміз — дниеге деген наты-тарихи маызы бар кзарасты, табиат пен оам дамуыны задылытарына, мірді леуметтік-экономикалы рылысына, адамны белсенді мір кзарастарын анытайтын оамды-саяси атынастар жйесіне атысты ылыми негізделген сенімдерді органикалы бірлігі, ттастыы. Оушыларды дниетанымы ылыми-философиялы білімдерді, заманына сай ылыми жетістіктерді, сонымен бірге, болмысты тануды жалпы дістеріні жйесін жйелі игеруі нтижесінде алыптасады.
ылыми дниетаным - оамды сананы е жалпы, е жоары формасы. Табиат, оам, ой дамуыны мні мен задылытарына тсінік беретін дниетанымды идеялар жиынтыы оушы санасында кзарас, сенім, ойлау-болжам, аксиома, р трлі табии жне оамды процестер мен былыстар тсіндірмесіні ылыми негізін райтын кез-келген ылымны жетекші идеялары мен негізгі ымдары ретінде алыптасады.
Дниетаным негізінде дниеге кзарас, яни дние туралы белгілі бір білімдерді жиынтыы жатыр. Дниетаным трлі білімдерді игеру процесіні нтижесінде ана емес, сонымен атар кнделікті кзарастарды мегеру нтижесінде де алыптасады. оамны жааруы, оамды білім жне жаратылыстану ылымдарыны дамуы нтижесінде жетіледі. Жаа ылыми фактілер, оамды білім жне жаратылыстану ылымдарыны жаалыгары, мірді жаартуды жаа оамды тжірибесі алыптасан кзарастар мен ойлау стереотиптерін толытырып, нагылай тседі, згертеді.
Ттас-психикалы білім ретінде дниетаным - крделі де кпаспкетілі рылым. Оны йытысы - теоретикалы ойлау, жоары интеллектуалды сезімдерді білдіру, саналы масатты ерік-жігерді дамыан абілеттілігімен йлесімді кзарастар мен сенімдер. Кзарастар - адамны идеясы, білімдер, теориялы тжырымдар мен болжамдар ретінде абылдауы. Олар табиат пен оам былыстарын тсіндіріп, адамны мінез-лы, іс-рекет пен атынастарды баыт-бадары ызметін атарады.
рбір адамны дниетанымды кзарастары за та крделі интеллектуалды ызмет-рекет нтижесінде алыптасады. Ал кзарастар болса оны рухани
мдениетіні негізін рап. оны "Мен" деген сезіміні мнісін ашып, оны мірлік станымдарын, ар-ятын анытайды. Сенім - кзарастарды сапа жаынан мейлінше жоары кйі. Сенім білім сияты объективті шындыты субъективті крінісі, адамдарды коллективті индивидуалды тжірибесін мегергеніні нтижесі. Сенім лде бір "білетін" немесе "тсінетін" емес, ол - жеке тланы ішкі станымдарына айналан білім. Білімдер адам шін ажетті білімдер болуы керек, яни субъективті, жекелік маынаа ие болулары керек. Сенімге айналан білімдер мен идеялар дние мен адамды згертіп. материалды кшке айналады.
Регулятивті ызмет атара отырып сенім жеке тланы ттас рухани, ндылы баыттарын, масат-мдделерін, тілек-ажеттілігін, сезім мен ылытарын анытайды. Олар оамды масат-мдделерді объективті талаптарынан, адамны танып білген ажеттілігіне сйкес рекет туындайды. Сенім жеке тланы азіргі уаытта іс-рекеттінде басшылыа алып, оны болаша мір жолын анытайды. Сенім — жеке тланы з ндылы баыттары мен кзарастарына сйкес ызмет-рекет етуге итермелейтін саналы ажеттілігі. Адамны сенім жйесі — оны дниетаным крінісі. Сезім - сенімні йлесімді асиеті. Сенімді мірде басшылыа алу таным уанышы мен аиат шындыыны, слулыа эстетикалы сйсіну мен оан берілгендік, леуметтік оптимиз мен масаттылы сияты интеллектуалды сезімдермен байланысты.
ажымас ерік-жігер - дниетанымны маызды элементі. Сенім адамды іс-рекетке итермелейді. ылыми дниетаным теориялы санамен шектеліп ана оймай, тжірибеде сана мен жігерді іс-рекетпен біріктіреді. Дниетаным элементі ретінде теориялы ойлау дегеніміз -адамны білімдерді, болмысты былыстарын шыармашылы трде тсініп-ыну, дниетанымды мейлінше жетілдіру, ерік-жігерді сенімді іске асыруа баыттауды абілетті.
Арман-мрат мірлік масаттар ретінде дниетанымны е маызды рамды блігі болып табылады. Сананы мазмны сенім сипатына ие болан жадайда дниетаныма айналады.
Адамны дниетанымы кбінесе оны тікелей мірлік тжірибесіне негізделеді. Оны мазмны елеулі трде адам міріні жадайларына байланысты згереді. леуметтік орта — адамды леуметтік міріндегі оршаан оамды атынастарды дамуыны белгілі бір сатысындаы наты крінісі. леуметтік орта оамды-экономикалы формация трінде, ай тап пен лта жататындыына, белгілі бір топтарды ішкі тапты айырмашылытарына, трмысты жне ксібіне туелді.
оамды-экономикалы формация зіндік тарихи, демографиялы, географиялы жне лтты натылыында, мір салтыны белгілі бір трін, ойлау мен мінез-лы амалдарын тудыратын леуметтік ортаны алыптастырады. Сонымен, оамды-экономикалы формация — леуметтік орта — мір салты - жеке тла - дниетаным йытысы, жеке тланы алыптасуыны негізгі жолы.
Жеке тланы дниетанымы онда мір ндестігі мен арама-айшылыы крініс тапан кезде ана серлі жне тиімді болып келеді.
ылыми педагогикалы тжырым жеке тланы оамды атынастар, іс-рекет, арым-атынас жйесіндегі, дниетанымды сана, сезім мен ерік-жігерді ттас алыптасу идеясынан бастау алады.
Дниетанымны философиялы негіздері. "Дниетаным
- философия, философия сияты ол да бтінге, жан-
жатыа, соыа, аырыа арай бет алады, ол тек космос
туралы білімдерден ана емес, сонымен атар баалаудан,
субординацияа шыраан ндылытардан, мір
формаларынан трады (Г. Мейер). Философияны зі де
- дниетаным, яни бтіндей дниеге, адамны осы дниеге
атынасына деген кзарастар жиынтыы.
Философия сияты дниетанымны баскд да формалары бар: мифологиялы, діни, кркемдік, натуралистік, йреншікті. Философияны дниетанымны баса формаларынан айырмашылыы - оны оамды сананы ылыми саласына жататындыы. Ал оны ішінде, натуралистік формадан згешелігі, ерекше категориалы аппараты бар, ал ол з дамуы барысында барлы ылымдара, адамзат дамуыны бірыай ттас тжірибесіне сйенеді. Философияны мні "дние-адам" мселелері туралы ойлар.
Философия екі былыса негізделеді:
1)Философия — бтін дние жне адамны осы дниеге атынасы туралы апарат;
2)Философия — таным принциптеріні комплексі, таным іс-рекетіні жалпы дісі.
Осыдан барып философияны кптеген ызметі екі топа блінеді: дниетанымды, діснамалы.
Философияны адам мселесіні маыздылыына орай бірінші орында гуманистік ызметі тр. Гумандылы (лат. humanus - адамгершілігі бар) - адамгершілік деген маынаны білдіреді, ол - гуманизмні трлі баыттарыны арман-мраты. Оны басты масаты: адама тн ндылы абілеттілігіні, сезім мен парасатты йлесімді дамуы, адами мдениетті, негелілік пен оан лайы адамдар мен ттастай жаратылыса атысты мінез-лыты жоары дегейде дамуы. Адамгершілік - адамдармен арым-атынас жасааннан пайда болатын игілік сезімі; бір жаынан, жалпы тілектесік-ниеттестікті сезімі; ал екінші жаынан — адамдармен іштей жне жалпы трде атынас жасау ммкіндігі, адамзатты жануарлардан ерекшелендіретін, тек адама ана асиеттер жиынтыы (Конт).
В. С. Соловьевті пайымдауынша: "адам міріне аыл-ойды маызды мселелерін, аиат шындыы, былыстарды мні мен парасаты туралы мселелерді шеше алатын, сонымен атар, алауа шартсыз масат оя отырып, ызмет-рекетті жоары алпын анытай отырып, бтін мірді ішкі мазмнын аша отырып, ерік-жігерді жоары талап-тілектерін анааттандыра алатын жоары дегейдегі наным-сенім мен орныан кзарастар сзсіз ажет...". "оам шін де, жеке индивид шін де дниетанымсыз мір дегеніміз баыт-бадарды жоары сезіміні патологиялы бзылуын білдіреді" (А. Швейцер). Философияны гуманистік ызметіні мні, міне, осы.
Философияны келесі бір дниетанымды ызметі -леуметтік-аксиология. Оны зі де бірнешеге блінеді, оларды ішіндегі е маыздылары: рылымды-ндылыты, интерпретаторлы жне сыншылды ызметтері. Біріншісіні мазмны Жасылы, ділеттілік, Шынды, Слулы сиягы ндылыдар туралы тсініктерді талдау болып табылады; бан, сондай-а, леуметтік арман-мрат туралы тсінік те жатады.
оамды арман-мрат жеке тладан басталады. Бл арман-мрат негізгі адамгершілікке байланысты белгіленеді, ал оан шартсыз маынасындаы, шексіз абілеттілігіндегі жеке тла ымы жатады. оамда жеке тланы мірлік мідеттері айталанып ана оймайды, оны арман-мрата мтылысындаы кш-жігері де толыады. алыптасып келе жатан жеке тланы мірі индивидуалды зін-зі танытуа талпыну мен шартсызды пен жоары даралыка мтылу сияты тербелісте болады. "Жеке тланы" шартсызды принципі ажет болан сайын бкіл адамзатты, аламды ынтыматасты арман-мратына келеді... оамды арман-мрата еркін универсализм принципі деп анытама беруге болады" (П. И. Новгородцев).
Жеке тланы дниетанымы жалпы білімдер дегенді жне оларды былыстарды тану мен баалау шін жне шешім абылдау шін пайдалана алу біліктері дегенді білдіреді. Ол білімдерді аиаттылыына жне оларды ызмет-рекетті ралы ретінде пайдалануды нтижелілігіне деген сенімдерден трады.
Жеке тланы дниетанымы, сондай-а, дниетанымды білімдер мен сенімдер, дниетанымды кзарасты кееюі мен тередеуі ажеттігінен трады. ажеттілік дниетаным сапасы ретінде: жеке тланы дниетанымы тек затты-мазмнды категория емес, ол, сондай-а, психологиялы категория, соны ішінде эмоционалды-жігерлік категория. Білім мен білікке негізделген ажеттілік пен сенімділік дниетаным табиатына сай, яни тиісті, жетілген, сонымен атар, шынайы ммкін жне ол жетерлік туралы тсінік болатын жалпы леуметтік, адамгершілік жне эстетикалы арман-мраттарды алыптасуын амтамасыз етеді.
Сенім мен арман-мрат жеке тланы дниетанымыны таы бір элементіні негізін салады, ол — ызмет-рекетті баыты мен дниеге деген атынасты айындайтын жалпы принциптер. Е соы дниетаным элементі — дниетанымды сенім, принциптер мен арман-мраттара сйкес ызмет-рекет етуге деген эмоционалды-жігерлі зірлік.
Философиялы теориялар кптеген педагогикалы тжырымдар мен трбиелік жйелерді негізін райды
Жеке тланы ндылы баыттары. Жеке тланы дниетанымы - аиатты жалпылама крінісіні жоары дегейімен ерекшеленетін леуметтік мдениетті, интеллектуалды жне эмоционалды-жігерлік сипаттарын топтастыран феномен. Осылайша, жеке тланы дниетанымы жалпы орытындыланан білімдер мен оларды пайдалану біліктілігі, оларды аиаттылыы мен нтижелілігіне деген сенім, нсауларды ажет ету, жалпылама принциптер мен арман-мраттар, ызмет-рекеттке деген зірлік сияты компоненттер зара байланысты болып келеді.
Л. И. Божовичті пайымдауынша, жеке тланы дниетанымы біршама кешікіреп келетін былыс, ол адамны жеткіншек шаында пайда болады, оны алыптасу негізі жалпы трбиелілік баыттылы, дниетану мен дниені сезіну жйесі болып табылады.
Б. Г. Ананьевті пікірінше, алыптасып келе жатан жеке тланы з зіне деген атынасыны алыптасуы жеке тланы баса асиеттерімен салыстыранда е соысы болып келеді. Рефлектілі асиеттер "мінез-лыты бірттастыын анытайды. Бл орайда олар зін зі реттеу мен дамуды баылау ызметтерін атара отырып, мір мен іс-рекетіні масатымен, ндылы баыттарымен, нсауларымен тыыз байланысты".
ндылы баыттары - жеке тлаа атысты ішкі жне сырты ара атынасыны трлі дегейі мен формаларынан тратын; жеке тланы оршаан дниені, зіні ткен мірін, бгінгісі мен болашаын, сондай-а, зіндік "Мен" деген сезіміні мнісін ынуды ерекше формалары; жеке тланы дамуыны когнитивті, эмоциялы-себеп-салдарлы жне трбиелілік саласыны бірлігі мен ара атынасын білдіретін интегралды жеке тлалы асиет. ндылы баыттары — адамгершілік сананы те тиянагы жне тере крінісі, ол тек жекелеген іс-ылытары мен себеп-салдарында ана емес, мінез-лы пен іс-рекетті бкіл барысында крініп, сананы жалпы баыттылыында жеке тланы бастапы негелілік станымын іске асырады. Масат пен міндеттерге сйкес барлы трбиелік ыпалдардан тратын боландытан ндылы баыттарды жеке тланы трбиелілігіні интегралды крсеткіші.
Психологтар "ндылы" ымымен оама атысты леуметтік-тарихи маынасы мен іс-рекетті белгілі бір былыстарыны жеке тлалы мнісін сипаттайды. Олар ндылы деп, біріншіден, негелілік, жеке тланы (адамдар тобыны, коллективті) жне оны іс-рекетіні нтижесін; ал екіншіден, ндылы санаа атысты адамгершілік пен арман-мраттары, жасылы пен жаманды, ділеттілік пен баыт ымдары сияты тсініктерді айтады.
Кейбір зерттеушілер ндылы деп адамны мінез-лында крінетін жалпы леуметтік баыттылы деп тсінеді. Ал таы бір зерттеушілер оны жеке тланы андай да бір леуметтік ндылытара субъективті атынасы ретінде арастырады. Ал енді біреулері "ндылы баыттары" ымын психологиялы трыдан ынады.
Д. Н. Узнадзе ндылы баыттарды, бір жаынан, былыстарды белгілі бір семантикалы сипаттамасыны, объектіні субъект шін маыздылыыны санада крініс тауып, санада бекемделу формалары ретінде арастырса, екінші жаынан, іс-рекетке зірлік формасы ретінде, тиісті жадайларда жзеге асатын сана мен іс-рекет процестеріні бірлігі ретінде арастырады.
ндылы баыттар адамны мінез-лыны е маызды озаушысы болып табылады, оны іс-рекетіні себеп-салдарын анытайды. Адамны ндылы баыттары мен мотиві арасындаы байланысын адамны ажеттілігін анааттандыруа, оны "заттандыруа", яни ажетті объектіні табуа мтылысы арылы тсіндіруге болады. А. Н. Леонтьевті пайымдауынша, ажеттілік анааттандырылмайынша зіні объектісін танымайды, ал ол объекті табылуы тиіс. Тек осындайда ана ажеттілік затты маынаа ие болады, ал абылданан зат озаушы жне баыттау іс-рекетіне ие болып, мотивке айналады. Сонымен, адам шін "жеке тлалы мні" бар, яни з алдына ндылы болып келген зат ана оны іс-рекетіні мотиві бола алады.
ндылы баыттары субъектіні іс-рекетіні мотивін анытайтын боландыган, олар сол іс-рекетті тадау мен оны жзеге асу барысына да сер етеді. Осылайша ндылы баыттары адам, оны ажеттіліктері мен
оршаан ортасы арасындаы байланыстырушы буын болып табылады.
Сонымен, жеке тланы ндылы баыттарыны леуметтік-этикалы мазмнын амтамасыз ететін іс-рекетті алуан трлеріні интеграциясы, факторы болып табылады.
Теориялы-таным ретінде ндылы дегеніміз, біріншіден, объектіге деген когнитивті атынаса, яни кіл-кйі басымыра, субъектіні бойында ндылы сана мен жалпы леуметтік мдени факторлар серінен алыптасан, масат-мддеден, натудан, нсаулардан, тратын атынас. Екіншіден, ол - сананы ішіндегі ндылы "баыттары, яни логикалы-діснамалы параметрлер, оларды негізінде кзарас, длелді білімді йымдастыруды формалары мен тсілдері тадалып алынады. шіншіден, санадаы ндылы - объективті шынайы затты білім, ол дл осы шынайылы, дрысты, апаратты арасында оам алдында маыздылы пен ндылыа ие болады (А. А. Микешина).
Дниетаным тек дние туралы жалпы малматтарды жиынтыы ана емес. Ол, сонымен атар, оамны саналы масат-мдделері мен адамгершілік, леуметтік, гуманистік ндылытар - мірдегі мінез-лыты баытын тандауды, оны оам мен з зіне деген жауапкеріііілікті атынасын анытауы.
Жеке тланы дуниетанымы алыптасуыны жолдары мен тсілдері. Дниетанымны алыптасуы, педагогикалы процесс ретінде, объективті трде діснамалы идеяларды реттелген жиынтыын оушылар игілігіне айналдыруды талап етеді. Оушылар материалистік диалектиканы мынадай задары мен категорияларын игерулері ажет: дниені материалдыы мен танымдылыы; озалыс -материяны мір сру формасы ретінде; материяны бірінші, сананы екінші болуы; арама-айшылытарды бірлігі мен кресі; себепті байланыс - болмысты жалпы заы; санды згерістерді млшерден шыып кетуі мен оларды сапалы згерістерге айналуы; дамуды толассыздыы мен толасуы; себеп пен салдар диалектикасы; былыс — мнділікті крінісі ретінде; ммкіндік пен шынды; практика — таным негізі, аиат критериі.
Дниетаным алыптасуыны бірттас процесі білім берудегі бірізділік пен оу пндері арасындаы байланыс арылы жзеге асады. Білім беру, процесс ретінде стаз бен оушыны бірлескен іс-рекетімен сипатталады, іс-рекетті масаты - оушыларды дамыту, оларды бойында білім, білік, дадыларды, яни наты бір іс-рекетті жалпы баытты негізін алыптастыру.
Аналитикалы-жйелік іс-рекетті нтижесінде (тсінікте, арман-мраттарда, теорияларда) білім де, іс-рекет діс-тсілдері де бар. Бл сананы ртрлі жатары, біра бл процесте е басты орында білім трады. Осыны барлыы оушы бойында білім мен білікке оса ойлау мен рекет ете алуды дамытуды талап етеді. ылыми білім рылымында екі дегей бар: эмпирикалы жне теориялы. Олар объективті болмысты клемірек, тереірек жне толыыра суреттеуі бойынша ажыратылады. Дниетаным жекелеген білімдерден емес, заманны талабына сай білімдерді рылымын амтитын, діснамалы идеялар, теориялар мен принциптер негізінде йымдастырылатын жйе. Оушыларды мегерген білімдер жйесі рдайым озалыста болады, баса жйелермен атынаса тсіп, оларды пайдалану міндеттеріне сйкес жаласады.
Білім беру - оушыларды ылыми білімдерді, білік пен дадыларды мегерудегі, шыармашылы абілеттілігіні, дниетанымы мен адамгершілік-эстетикалы кзарастарыны дамуындаы белсенді оу-танымды іс-рекетін йымдастыру мен ынталандыруды масатты педагогикалы процесі. Оыту, адамны іс-рекетін белгілі бір білімдерді, білік пен дадыларды мегеруді саналы масаты билеген кезде ызмет-рекет ретінде жзеге асады. "Тсініктерді, ымдарды, задарды оушыларды басына жаттанды трде сііруге болмайды. Оларды оушыны зі, малімні басшылыымен, кмегімен алыптастыруы ажет. Тсініктерді пайда болуы, задарды жете тсіну — оушыны ойлау мен іс-рекетіні белсенді процесі" (М. Н. Скаткин).
Оу оушыларды іс-рекетіні басты нтижесі оларды бойында теориялы сана мен ойлауды алыптасуы болып табылады. Оу іс-рекетіні психологиялы мазмны- іс-
рекетті жалпы тсілдерін, білімдерді мегеру болып табылады.
Білімдер сенімге айналу шін, жеке тланы ажеттіліктерінен, леуметтік міт пен ндылы баыттарынан биік болып тран кзарастарыны жалпы жйесіне жене оны сезіміне айналуы ажет. Оушыларды жаымды эмоционалды кйі, оларды жеке тжірибесіне, леуметтік-психологиялы жадайына сйенеді.
Оу мен ебек, оамды іс-рекет оушыларды леуметтік, жан-жаты апаратпен, саяси арым-атынас тжірибесімен аруландырады. Ол оушыны ішкі жан-дниесіне, жеке тланы белсенді жасампазды ажеттілігін дамытады.