Ттас педагогикалы процесте трбиені формалары мен дістер жйесі
Масаты: педагогикалы процесті озаушы кші ретінде трбиені формалары мен дістері жйесіні мнін ашу.
Міндеттері:
а)Трбиені формалары мен дістері туралы жалпы тсінік беру.
)Трбиені формалары мен дістерін сыныпта жне сыныптан тыс уаытта пайдалануды ерекшелігін негіздеу.
б)Трбие дістерін жіктеуді негіздерін сипаттау.
в)Трбие дістеріні негізгі топтарыны мнін ашу.
г)Ттас педагогикалы процесте трбиені формалары мен дістеріні зара байланысын крсету.
Жоспар:
1.Трбиені формалары мен дістері туралы тсінік.
2.Трбие дістеріні жіктелуі.
3.Сананы алыптастыру дістері.
4.Іс-рекетті йымдастыру мен мінез-клы тжірибесін алыптастыруды дістері.
5.Ынталандыру дістері.
Негізгі ымдар: ттас педагогикалы процесс, педагогикалы процесті озаушы кші, трбиені формалары мен дістері.
Баса пндермен байланысы: философия, леуметтану, психология, этнопедагогика.
Трбиені формалары мен дістері туралы тсінік. Мектеп пен жаняны педагогикалы процесінде оушыларды жеке тласын алыптастыру жзеге асады. Педагогикалы процесті сауатты йымдастыру шін малім оны теориялы негіздерін тсініп, оны масаттарын, міндеттерін, мазмнын, формалары жне дістерін, тсілдерін ажырата алуы ажет. Формалар мен дістер педагогикалы процеске атысушыларды іс-рекетіні озаушы кші болып табылады, соны арасында жеке тланы алыптасуы жзеге асады (Н. Д. Хмель).
Материалистік диалектика адам табиатын биологиялы пен леуметтікті (тымуалаушылы ммкіндіктер мен леуметтік ортаны) бірлігі деп тсіндіреді. Адам, баса да тіршілік иесі сияты, табиат жне оаммен зара рекеттестікте болады, оларды зінше абылдайды, яни осы рекеттестікті белсенді атысушысы.
оршаан дниені згерте отырып, адам зін де згертеді (К. Маркс). Бл ретте ртрлі іс-рекетті орны ерекше. Адамны психикасы мен санасы оршаан ортамен рекеттестігі арасында жне наты бір іс-рекет барысында дамиды. Бл ретте индивидумны іс-рекеті жеке дара емес, баса адамдарды (ата-ана, малімдер, оушылар т.б.) іс-рекетімен тыыз байланыста жзеге асады. Сондытан жалпы адамзатты мдениетті игеру шін бала оршаан ортамен баса адамдар арылы рекеттестікте болуы керек, яни олармен арым-атынас жасауы ажет. Осылайша, іс-рекет пен арым-атынас жеке тланы алыптасуыны е маызды шарты болып табылады. Педагогикалы ыпал етуді амалдары да осылар.
Педагогикалы ыпал ету тсілдері дегеніміз жеке тланы оршаан ортамен масатты рекеттестігін йымдастыруа жадай жасау. Сондытан педагогикалы ироцесте жеке тланы рекеттестік жасайтын ортасы (табии, леуметтік, материалды, рухани) жне осы рекеттестікті йымдастыратын іс-рекетті трлері (арым-атынас, таным, ойын, ебек, саба т.б.) жатады.
Педагогикалы процеске атысушыларды іс-рекеті мен арым-атынасы педагогикалы ыпал ету арылы жзеге асады. Оку-трбие процесіні субъектілері рекеттестігіні формалары мен діс-тсілдер арылы шешілетін белгілі бір масаттары мен міндеттері, тиісті мазмны бар, логикалы трыдан аяталан, белгілі бір уаыт аралыындаы педагогикалы процесс.
йымдастыру формалары ттас педагогикалы процеске атысушыларды арым-атынасы мен рекеттестігіні тсілі ретінде де арастырылады. Педагогикалы процесті йымдастыру формаларын былай жіктеуге болады:
-атысушылар рамы (жеке даралы, шаын топты, топты, жымды, жаппай);
-ттас педагогикалы процесті оу жмысында олданылуы;
-таным іс-рекетіні сыныпта жне сыныптан тыс уаыттаы байланысы (саба, семинар, факультатив, экскурсия т.б.);
-оушыларды сыныптан тыс іс-рекеті кезіндегі зара рекеттестігі (ертегілік, пндік кеш, конференция, олимпиада т.б.).
Ттас педагогикалы процесті йымдастыру формалары дістер мен дістемелік тсілдер арылы жзеге асады. Трбие дістері дегеніміз трбие масат-міндеттерін шешуге баытталан трбиеші мен оушыны зара байланысты іс-рекеті. Педагогикалы процеске атысушыларды трбие масаттарына баытталан оушыларды белсенді іс-рекетін ынталандыруды тсілдері мен наты рекеті. діс-тсіл деген де ым бар. дістемелік тсіл дегеніміз дісті жеке крінісі. діске араанда ол баыныы сипатта болады.
Формалар, дістер, тсілдер сияты ымдар шынайы медагогикалы процесте зара тыыз байланыста болады. Біріншіден, олар бір-біріне туелді (формалар мен дістер,
тсілдер арылы жзеге асады); екіншіден, кнделікті тжірибеде оларды арасында белгілі бір айырмашылы жо. Трбие дістері мен тсілдері рдайым бірін-бірі алмастырып отырады: кей жадайларда діс тсілге айналады.
Педагогикалы процесті озаушы кші ретінде формалар мен дістерді сыныпта жне сыныптан тыс уаытта олданылуына байланысты з ерекшеліктері бар. Таным оу процесіндегі негізгі іс-рекет болып табылады. Сондай-а, оуда іс-рекетті баса трлері де (ойын, арым-атынас, ебек т.б.) олданылады. ртрлі іс-рекетгі олдананда ана жеке тлаа толыымен сер етуге болады. Оу-танымды іс-рекетгі йымдастыруды дістері мен формалары ойын, нер мен арым-атынас оса жзеге асырылуы тиіс. жымды танымды-іс-рекетін малім мен оушыны ана емес, сондай-а оушыларды зара арым-атынасы ретінде арастыруа болады.
Оку дістері оыту процесіні негізі болып табылады (малімні баядамасы, оулыпен жмыс, ртрлі гіме-сбаттар, жаттыулар), біра олармен оса мадатау, кіл-кй жадайларын тудыру, сендіру, талап ою жне ялту сияты ынталандыру дістері де олданылады.
Саба — оуды йымдастыруды басты формасы. Соы жылдардаы педагогика технологияларыны дамуы оыту формаларын айтарлытай молайтуда: конференциялар, ылыми айтыстар, оуа байланысты кездесулер, пікірталастар кеінен олданылуда.
Оушыларды сыныптан тыс іс-рекетін йымдастыруда оыту мен трбиені барлы амалдары, формалары мен дістері олданылуда. Алайда, бл ретте іс-рекетті барлы трлері кеінен олданылады: танымды (йірмелер, факультативтер, оушыларды ылыми оамдастытары), ебек (з зіне ызмет ету, ебек десанттары, ртрлі мектеп бизнесі), ойын (танымды, спортты, іскерлік), эстетикалы (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-рекетті барлы трлері арым-атынас арылы жзеге асады. Бл іс-рекеттер барысында малім оушыларды санасы, сезімі мен ерік-жігеріні алыптасуына, оларды мінез-лы мен тіршілік рекетін йымдастыруа сер ететін трбие дістерін олданады.
Трбие дістері, сіресе ынталандыру дістері, сыныптан тыс жмыспен оса оу-танымды іс-рекетті йымдастыруда да кеінен олданылады (ртрлі мадатаулар, жарыстар). Олар оушыларды танымды тілек-алаулары мен ажеттіліктеріні дамуына сер етеді. Оыту дістері апаратты игеруге, жалпы оу жне арнайы сипаттаы білік пен дадыларды (оку пндері бойынша біліктерді) алыптастыруа баытталан.
Оыту мен трбие дістері, зіні арнайы ызметтері бола тра (оыту міндеттері, трбие міндеттері), ттас педагогикалы процесте бірлікте олданылады.
Трбие дістеріні жіктелуі. Педагогикалы дебиеттер мен тжірибеде трбие дістеріні кптеген трлеріні сипаттамасын кездестіруге болады. Тжірибеде масат пен наты жадайлара сай дістерді тадап алу иын. Сондытан оларды тртіпке келтіру, яни жіктеу ажет.
Жіктеу — арнайы белгілері арылы крастырылан жйё. дістерді жіктеу оларды жалпы жне зіне тн, маызды мен кездейсо, теориялы пен тжірибелік жатарын анытауа кмектесіп, оларды дрыс тадап, нтижелі олдануа сер етеді.
Жіктеуге сйене отырып, малім дістер жйесін тсініп ана оймай, ртрлі дістер мен оларды трлсріні ызметі мен зіне тн ерекшеліктерін де жете тсінеді.
Кптеген зерттеушілер дістерді жіктеуде мына аидалара сйенеді:
-жеке тла іс-рекет нтижесіце дамып, алыптасады;
-оушыларды трбиелеу процесі - те крделі іс-рекет, оны негізі-з санасы, сезімдері, дниеге, адамдара, з зіне деген атынасы, крделі ішкі дниесі (мотавтері, тілек-талаптары, ынтасы), зіні йымдасан жне йымдаспаан тжірибесі бар сіп келе жатан адам;
-жеке тланы алыптасып келе жатан асиеттері крылысы жаынан крделі.
Адамгершілік, эстетикалы жне баса асиеттер сезімдерден, санадан (тсінік), сенімдерден, деттерден трады.
Осы аидалар бойынша кей дістер, кп жадайда, мотивтерге, масаттара, атынастара, малматтара, тсініктерге, пікірлерге сер етеді, ал еці кейбіреулері мінез-лыты андай да бір трін алыптастыратын деттерге
ыпал етеді, ал басалары балаларды мінез-лын реттейді. азіргі уаытта трбие дістері мінез-лыа негізделген, мотивтік-масатты жатарын біріктіретін баыттылы-интегративтік сипаттамасы негізінде жіктеу объективті жне е ыайлысы болып есептеледі (Т.И. Щукина). Осы сипаттамаа сйкес трбие дістері ш топа блінеді:
-жеке тланы санасын алыптастыру дістері;
-іс-рекетті йымдастыру мен оамды мінез-лы тжірибесін алыптастыру дістері;
-мінез-лы пен іс-рекетті ынталандыру дістері.
Сананы алыптастыру дістері. Бала трбиелеу оны дниеге келген стінен басталады. Біра леуметтік тжірибені саналы трде мегеру кешірек алыптасады. Дрыс йымдастырылан трбие оушыны трбие барысында алыптасуа тиіс мінез-лы ережелерін игеруіне ыпал етеді. Бала белгілі бір асиетті мнін тсінбейінше, оны баланы бойында трбиелеу ммкін емес. Жеке тланы асиеттеріні мнін тсіне келе баланы жас ерекшеліктеріне арай зіндік кзарастары, тсініктері, сенімдері, мрат-масаттары алыптасады. Бл міндеттерді шешу шін "Жеке тланы санасын алыптастыру дістері" деген дістер олданылды.
Бл топтаы дістерді сезімдерді, кіл-кй эмоциясын алыптастыруда маызы зор. Егер оушылар педагогикалы серге жауап бермес, жеке тлалы асиеттерді алыптастыру жзеге аспайды. Оушыларды трбие мазмнына сай іс-рекетке белсенді трде араласу ажеттілігі болан жадайда ана ала ойылан масат орындалады. Осылайша, жеке тланы санасын алыптастыру дістері оушыларды алан білімдерін кделікті тжірибеде белсенді олдануа, яни мінез-лы деттерін алыптастыруа дайындайды.
Белгілі бір деттерді олдануды ажеттілігін тсіну
трбие процесінде ртрлі дістерді олдану арылы жзеге
асырылады. Ескі мектепте, мысалы, бл шін ибратты
гімелер, наылдар, мысалдармен оса оушылара ажетті
білімді жеткізуді баса да жанама жне кркем тсілдері
кеінен олданылан. азіргі мектепте ыпал етуді дстрлі
тсілдері (талап ою, насихат, нсау) жиі олдануда. Бндай
дістерді нтижесі те аз. Тжірибесі мол трбиешілер з
жмыстарында мыт болан адамгершілік-имандылыа, Крыловты мысалдарына, Абайды ара сздеріне, халы педагогикасыны амал-тсілдеріне кптеп сйенуде. Этикалы таырыптаы гімелер, тсіндірмелер, тсініктемелер, лекциялар, этикалы гіме-сбаттар, аыл-кеестер, мысалдар кеінен олданыс табуда.
Осы топтаы дістерді райсысыны зіндік ерекшеліктері мен олдану аясы бар. Сырттай оай болып крінгенімен, оларды райсысы малімні жоары білімін талап етеді. Олар жйелі трде, бір-бірімен тыыз байланыста олданылады. Сз бен сезім арылы сер ету дістеріні е крделілерін арастырайы.
Этикалы таырыптаы гіме, кбінесе, тменгі жне орта сыныптарда олданылады. Бл дегеніміз адамгершілік мазмндаы деректер мен оиаларды серлі де ызыгы етіп айту. Жасы гіме оушылара мінез-лыты адамгершілік нормаларын тсінуге кмектеседі, сезімге сер етіп, гімедегі оиалара деген оушыларды о не теріс атынасын алыптастырады.
Этикалы таырыптаы гімені нтижелі болуы мынаан байланысты:
-гіме мазмныны оушыларды жас ерекшеліктері мен оларды леуметтік тжірибесіне сйкес болуы;
-гімені ызыты, серлі, тсінікті болуы, онда адамгершілік ой-пікірлермен оса мысалдарды, жадайларды болуы;
-гімені оу барысында гіме-сбатты жргізілуі; окушыларды гімені талдауа атсалысып, здеріні ой-пікірлерін білдіре алулары те маызды;
-гімеге оса суреттерді олдану (бейнелеу неріні туындылары, фотографиялар); гімсні дрыс абылдауда музыканы орны ерекше;
-мазмндама тіліні деби сауатты болуы.
Этикалы гімені абылдауда блме ішіні
жабдыталуыны да маызы бар. Жоспарланан гімелер
жайлы блмелерде, оушылар ешайда асыпаан еркін
жадайда жргізіледі. Этикалы гімеден кейін оушылар
мазмны мен кіл-кйі жаынан згеше бір іске (мысалы,
спортты жарыс) кірісіп кетсе, гімені трбиелік мні
тмендейді.
Кнделікті тжірибеде трбиелік процесте тсініктеме жиі олданылады. Бл окушылара сезім мен сз арылы сер ету дісі. Тсініктемені гімеден згеше маызды белгісі — оушылара немесе жеке тлаа андай да бір жаымсыз жадайлар бойынша сер ету. Тсініктемені діс-тсілдері ртрлі: тменгі сыныптарда "Былай істеу керек" деген сиягы тура пайымдаулар, жасспірімдермен жмыс кезінде тере мотивация, белгілі бір адамгершілік ымдарыны оамды мніне тсініктеме беру ажет.
Тсініктемені оушылара мінез-лыты адамгершілік нормаларын тсіндіруді джеттілігі туындаан жадайда ана олдану керек. Біра мектептегі, кпшілік орындардаы оыс тастауа, ткіруге, партаа сурет салуа, дрекілік жасауа болмайды деген сияты кнделікті мінез-лы нормалары туралы сз боланда тсініктемені олдануды ажеті жо. Мнда зілді-кесілді талап ету ажет. Тсініктеме андай да бір жаа адамгершілік асиетті, оушыларды белгілі бір рекетке деген дрыс атынасын алыптастыру шін олданылады. Тсініктеме кбінесе сендіруге негізделеді. Седіру оушыны психикасына астыртын сер етіп, іс-рекетті масаттары мен мотивтерін алыптастырады. Ол аыл-кеес, есіне тсіру, тілек-сыныс трінде олданылады.
Трбие тжірибесінде тсініктеме мен сендірумен оса кейде насихат сияты діс олданылады. Оушыны бойындаы жаымды асиеттерге сйену: абырой, ар-намысы мен яты сияты насихатты дрыс олдануды алы шарттарын алыптастырады. Бл дісті педагогикалы нтижелілігі малімні беделіне, оны жеке асиеттеріне байланысты.
Сананы алыптастыруды аталан дістерін (гіме, тсініктеме, седіру, насихат) ретсіз олдананда ол гіттеуге айналады. Мндай жадайларда олар оушы бойында арсы рекет, малімні тілегіне кері рекет ету ниетін оятады.
Этикалы гіме-сбат дегеніміз адамгершілік мселелерді малімдер мен оушыларды бірігіп жйелі де бірізді талылау трі. гіме-сбатты жай гіме мен нсаудан айырмашылыы онда малім окушыларды з ой-пікірлерін, кзарастарын, бааларын білдіруге шаырады. гіме-сбат тедік пен ынтыматасты негізінде рылады. Этикалы гіме-сбатты масаты
-адамгершілік тсініктерді тередету мен бекіту, білімді ортындылау, адамгершілік кзарастар мен сенімдер жйесін алыптастыру. 5-8 сынып оушылар трбиесінде гіме-сбатты алар орны ерекше, йткені баланы зіндік ой-пікірлері, кзарастары мен сенімдері осы жаста алыптасады.
Этикалы гіме-сбата оушыларды белсенді атыса алуы шін оны жоспары мен негізгі мселелері оушылара алдын-ала беріледі. Баяндамалар алдын-ала дайындалады. гіме-сбат кезінде оушылар жадайлар бойынша ойылымдар ойнайды. Алдын-ала дебиеттер тізімі беріледі, оушылар мірден немесе дебиеттерден деректер мен мысалдар жинастырады. Жргізуші (детте сынып жетекшісі) баяндама жасап, гіме-сбата атысушылар алдына мселелер ояды, оларды белсенділігін оятады, ртрлі кзарастарды тыдап, оушылара баяндамалара баа беруді сынады, айтылан ой-пікірлерлі толытырып, тзеп, ортындылайды, гіме-сбатты ортындысын шыарады. гіме-сбатты сол гіме кезінде талыланан мінез-лы ережелерін жзеге асыра алатын шынайы пайдалы іспен аяталуы о нтиже береді.
Этикалы гіме-сбатты нтижелі болуыны шарттары:
-гіме-сбатты мселелік сипатта болуы, яни кзарастар мен пікірлер таласы;
-гіме-сбат таырыбыны ккейкесті, оушылар тілек-талаптарына сай болуы;
-гіме-сбат мазмныны оушыларды тжірибесі мен жас ерекшеліктеріне сай болуы;
-гіме-сбатты оушыларды з ойын жеткізуге, басаларды пікірін сыйлауа, шыдамдылыпен рі дйекті трде дрыс кзарасты алыптастыруа йретуі;
-гіме-сбат лекцияа айналмауы керек (малім ана сйлеп, оушылар тындап отырады),
-гіме-сбатты жаымды рі жайлы ортада жргізілуі; оан гіме-сбат жргізілетін блмені іші,. дауысты сенімділік ыраы, оушылар жауабын ден ойып тыцау, дрыс жауаптарды матап, дрыс еместерін сыпайы трде тзету, орынды айтылан зіл-сыа, мазмнны дрыс тадалып алуы жадай жасайды.
Осындай алдын-ала дайындалан (жоспарлы, бадарламалы) гіме-сбаттардан баса жымдаы пайда болан иыншылыгара байланысты жоспардан тыс, ауы-ауы гіме-сбаттар да жргізіледі. гіме-сбатты ерекше бір трі - гіме-экспромт, ол аяасты пайда болан жадайлара байланысты жргізіледі. Жеке дара этикалы гіме-сбаттар (кбінесе трбиесі тмен оушымен) жоары білімділікті талап етеді. Жолдастарыны алдында мндай гіме-сбат те ыса болуы ажет, оушыны абыройы тапталмау керек. Мндай гіме-сбатты сырласу ретінде жргізу нтижелі болады. Егер оушы з кінсін тсінсе, гіме-сбатты ажеті де жо. А.С. Макаренко мндай амалды кейінге алдырылан гіме-сбат деп атаан.
Айтыс - сананы, сенімді, масат-мраттарды, ндылы баыттарды алыптастыруды крделі дісі. Айтыс дегеніміз оушыларды толандырып жрген таырыптар бойынша ртрлі пікірлерді алыптастыратын пікірталас. Айтыстар орта жне жоары сыныптарда адамгершілік, саяси, экономикалы, экологиялы, эстетикалы таырыптарда жргізіледі.
Айтысты таырыбы тандалып алынаннан кейін, зіндік пайымдауды ажет ететін 5-6 сра белгіленеді. Айтыса атысушыларды осы сратармен тыныстырып (сыныпта немесе мектеп абырасына іліп ойып), дебиеттер сынылады. Айтыстаы баяндама еркін рі ызу болуы ажет. Айтысты жргізушісі ызметін, детте малім атарады, біра ерекше дайындыы бар оушылар да жргізуші бола алады. Айтыс кезінде малім оушыларды айтысын баыттап, оларды ойларын тртіпке келтіріп, длелге сйенуге йретеді. Малім окушыларды пікірін зер салып тындауы керек. Айтыстарды жекелеп ткізгеннен грі, оушылармен бірігіп оу жылы бойы ткізілетін айтыстар тізімін жасап алан дрыс.
Соы жылдары мектептерде айтысты, ізденісті, мселелерге жауап беруді пікірталас сияты формасы кеінен олданылуда. Айтыстан ерекшелігі пікірталастара оушылар топтары атысады. Олар алдын-ала баяндамалар дайындайды, онда мірлік маызы бар мселені шешуді е тиімді деген жобасы оушыны тілегі бойынша жазылады. Пікірталастарды жргізушісі жне
командаларды баалайтын азылар аласы сайланады. Пікірталастарды бір трі "Болашаты аласы" телекрермендерге кеінен танымал. Мндай пікірталас ойын ретінде жргізіледі (кімет, спикер).
лгіге негізделген діс. лгі балаларды, жасспірімдерді, жастарды андай да бір лгілерге еліктеуіне негізделген. Бл — санасыз еліктеуден саналы еліктеуге, бейнені кшіруден зіндік баытын алыптастыруа, ойын ретінде еліктеуден мірде шынайы еліктеуге, сырттай еліктеуден іштей еліктеуге мтылу. Трбие процесінде олданылатын лгілер те кп (ата-ана, лкендер, жолдастары, деби шыармаларды, кино мен спектакльдерді аармандары). Беделді, білімді, оушылармен арым-атынасы демократиялы негізде ралан малім де оушылара лгі бола алады. лгі трбиені барлы дістерінде (тсініктеме, гіме-сбат, айтыс) олданылады.
Іс-рекетті йымдастыру мен мінез-лы тжірибесін алыптастыруды дістері. дет, мінез-лыты белгілі бір трі - оушылар трбиесіні нтижесі. Жеке тланы трбиелілігі оны тсініктері мен сенімдерінен баса нагы істері мен рекеттері арылы крінеді. Сондытан іс-рекетті йымдастыру мен оамды мінез-лы тжірибесін алыптастыру трбиелік процесті зегі болып есептелінеді.
А.С. Макаренко айтандай, трбиешіні іс-рекеті дегеніміз, е алдымен, йымдастырушылы іс-рекет. дістерді осы тобы арылы оушылар мірін мінез-лы, атынастар, арым-атынастар тжірибесін біртіндеп жинала бастайтындай етіп йымдастыруа болады. Бл іс-рекет арылы деттер алыптасып, жаымды мотивтер дамиды. Оушыларды тіршілік рекетін йымдастыру пайдалы істер арылы жзеге асады, ол істер барысында оушылар баса адамдармен (малімдермен, зіні рдастарымен) жан-жаты атынаса тседі. Баса адамдармен жымды атынас барысьшда пайда болатын жадайлар белгілі бір рекетке, мінез-лыгы белгілі бір баытын тадауа келіп, траты деттерді алыптастырады.
Бл топты басты дістеріні бірі - жаттыу, жаттыуды мні белгілі бір рекетті автоматты трге айналана дейін
айта-айта орындау, соны нтижесінде оушыны жеке тлалы асиетіні зегі болатын дадылар мен деттер алыптасады. Адамны деттері адам мірінде ерекше орын алады. К.Д. Ушинский айтандай, адамны деттерлі алыптастыруа абілеті болмаса, з дамуында ілгері жылжи алмайды.
Трбие процесіндегі жаттыулар оудаы сияты жаттанды болмауы керек, олар саналы трде орындалуы ажет. Сондытан жаттыу дісін тсініктеме мен сендіру дістерімен бірге олдану ажет. Жаттыуды нтижелі болуы оны масаттылыы мен жйелілігіне, тсінікті болуына, мотивациясы мен ынталандыруына, баылау мен тзетуге, оны жргізуді орны мен уаытына байланысты. Жаттыу кезінде оушыларды жеке ерекшеліктері ескеріліп, жаттыуларды жеке дара, топты жне жымды формаларын йлесімді олдану ажет.
Оушы мірдегі теріс жадайларда траты асиет таныта алса, жаттыулар о нтиже берді деген сз. Траты деттерді алыптастыру шін жаттыуларды ертерск. баланы дниеге келген стінен бастау ажет.
Жаттыуларды орындау барысында талап ету дісі олданылады. Бл діс оушыны белгілі бір іс-рекетіне дем беріп немесе тежеп, жекелік асиеттерді калыптастырады. Талап тріне карай тура жне жанама болып блінсді. Тура талап етуге бйры ету, аныклык. натылы тон (балаа тсінікті талаптар). Оушылара ойылан талаптар шешімді болуы ажет, онда малімні окушыны ісі мен тртібіне деген атынасы білінеді. Жанама талаптар аыл-кеес, тініш, малдау сияты трлері арылы беріледі.
Жаттыулар мен талаптар ойын формасында жиі олданылады (рлдік. сюжеттік ойындар). Жаттыу мен талап етуді олдануды басты шарты оны шамасын білу, яни белгілі бір уаыт аралыында баланы жас ерекшелігіне арай екі не ш талап ойылады.
Жаттыу трлеріні бірі - йрету, дадыландыру дісі. Бл интенсивті орындалатын жаттыулар. Белгілі бір детті тез жне жоары дегейде алыптастыру шін йретуді олданады. Бл дісті кбінесе балабашаларда, бастауыш сыныптарла балалара мінез-лы ережелерін йрету шін олданады.
Жаттыу дісі тапсырма беру дісіні негізін райды. Мектептегі тапсырмалар ртрлі болады: сырат жолдасыны кілін срау, кішкентай балалара ойыншытар жасау т.б. Мектепте оу сипатындаы тапсырмалар кеінен олданылады: кеесшіні, малім кмекшісіні жмысын атару. Тапсырманы орындалуын тапсырма берген адам (малім, сынып белсендісі) баылайды. Тапсырманы орындалу сапасы жнінде кпшілік пікірге сйенген дрыс.
Жаттыу мен йретуді бір трі - трбиелік жадайлар дісі. Трбие жйесі педагогикалы жадайлардан трады, ал олар нтижелі болу шін малім арнайы жадайлар растырады. Бл ретте жадай шындыа сай болуы ажет. Жадайды кез келген трінде окушы шешім абылдай алуы керек. Мндай жадайлар жорытар, экскурсиялар мен ойындар кезінде растырылады.
Іс-рекетті, мінез-лыгы о тжірибесін йымдастыру дістеріні бл тобы трбиені баса да амал-тсілдерімен, трлері мен дістеріне байланысты.
Ынталандыру дістері. Мадатау мен жазалау - басты ынталандыру дістері.
Мадатауды окушыларды жаымды рекеттерін олдау шін олданады. Оушыны басалар елеп мадатаан жетістіктері анааттану, куаныш сезімін оятып, оны іс-рекетіне дем береді. Мадатауды кп трі бар: малдау, матау, алыс, рметке блеу, грамотамен, сыйлытармен марапаттау. Мадатау дісін белгілі бір млшерде олдану керек. Орынсыз жне шамадан тыс мадатауды трбиеге тигізер пайдасынан грі зияны кп. Мадатауды олдану талаптары:
-жетістіктермен оса мінез-лыты мотивтерін де ескеру;
-мадатау оушыны баса окушылара арсы оймау керек; белгілі бір жетістіктерге жеткен окушылармен оса, берілген тапсырмаларды орындауда ебекорлы пен жауапкершілік танытан оушыларды да мадатау;
-оушыларды жеке ерекшеліктері мен оларды жымдаы мртебесін ескеру, мадагау жиі болмауы ажет;
-жымны пікірін ескеру;
-мадатау діл болуы ажет.
Жарыстар ынталандыру дістеріні атарына жатады. Бл діс оушыны бсекелестікке, алда болуа деген табии ажеттілігін анааттандыруа баытталан. Оушылар з сыныптастары арасында, зара жарысып оамды мінез-лы тжірибесін игеріп, адамгершілік асиеттерді дамытады. Жарыстарды йымдастыру — оушылар психологиясын білуді талап ететін крделі іс. Жарысты масаттары мен міндеттерін алдын-ала анытап, бадарламасын растырып,.оны нтижелерін баалауды шарттары мен крсеткіштерін алыптастыру ажет. Жарысты мазмны айтарлытай иын болып келеді. Мектеп тжірибесінде кбінесе жарыстар оу іс-рекетіні нтижелері бойынша жргізіледі. Сондытан оушыларды й жмысын жйелі орындауын, ынта-ыыласын, сабатаы . ескертулерді аздыын, дптерлерді тазалыын крсеткіш ретінде алан орынды. Жарыстарды бадарламаларын, шарттары мен крсеткіштерін жасауа, оны нтижелерін баалауа окушыларды да атыстыру ажет. Жарыстаы тартысты адал рі ашы болуын адаалау ажет.
Трбие дістеріні е кнелеріні ішіндегі жазалау — кеінен танымал рі те иын діс. азіргі педагогика мен тжірибеде оушыларды жазалауды масаттылыы туралы ртрлі арама-айшы пікірлер бар: жазалаусыз трбиеден бастап оларды крделі трлерін олдануа дейін. азіргі мектептерде малім мен оушылар арасындаы атынасты демократиялануы мен адамгершілікке негізделуі кезінде жазалауды олдану мселесі шиеленісуде. Жазалау дегеніміз педагогикалы ыпал ету дісі, ол жаымсыз рекеттерді алдын алып, оларды тежеуі ажет, зіні, жолдастары мен баса адамдар алдындаы кінсін тсінуге шаыруы тиіс.
Мектеп тжірибесінде жазалауды ескерту, ялту, жиналыса салу, белгілі бір жеілдіктерінен айыру сияты трлері олданылады, ал ттенше жадайларда сабаа атыстырмау немесе тіпті мектептен шыару (педагогикалы жне оушылар кеесі бойынша) сияты трлері де олданылады. Жазалауды атадыы оушыны кінсіна байланысты болу керек. Малімні олданан жазасы дйекті болып, ешбір ыза-кексіз немесе удалаусыз олданылуы ажет. жым атынан сынылан жазалауды ыпалы арты болады. Жазалауда оушыны жеке психологиялы ерекшеліктерін ескеру ажет.
Оушылар арасындаы келіспеушілік жадайлар жазалауды олдануды негізі бола алады. Мндай жадайларда кімдікі дрыс, кімдікі брыс екенін анытап алу ажет. В.А. Сухомлинский айтандай, оу-трбие жйесін педагогикалы жаынан сауатты растырса, жазалауды олдануды ажеттілігі болмайды.
Трбиені трлері мен дістері те кп, біра оларды тиімді олдана алу да ажет. Педагогикалы тсілдерді тандау шарттары:
-азіргі трбиені масаты мен міндеттеріне сай болу;
-оушыларды жас жне жеке дара ерекшеліктерін ескеру, жекелік баыттылы;
-оушыларды трбиелілік дегейі;
-трбиені жадайлары мен шарттары;
-оушылар жымыны алыптасу дегейі;
-трбиелік ыпал етуді трлері мен дістеріні зара байланысы мен жйесі.
Трбиені трлері мен дістерін олдануды арнайы педагогикалы сыныстары жо. Педагогикалы процестегі ртрлі жадайларды шешуді тура ережелері жо, йткені рбір оушыны, рбір жымны зіне ана тн ерекшелігі бар. "Ешандай педагогикалы амал-тсілді, тіптен жалпы абылданан деп есептелінетін сендіру, тсіндіру, гіме-сбат, кпшілік ыпалын толыымен пайдалы деп айтуа болмайды. Е жасы деген амал-тсіл кей жадайларда міндетті трде е нашар болып шыады" (А.С. Макаренко).