Азіргі жадайда оушыны танымды рекетін белсендіруді діс-тсілдері
Масаты: оушыларды танымды белсенділігін жне іскерлік рекетіні білім жйесіндегі орны мен мнін анытау, азіргі мектептегі оытуды жаа дістері.
Міндеті: а)"Оыту процесіндегі оушыларды танымды белсенділігі, іскерлік рекеті ымдарыны мнін ашу;
)оушыларды мектептегі танымды рекетке апаратын ртрлі тсілдерге шолу;
б)жаашыл-педагогтарды тжірибесіндегі оытуды жаа идеяларын сипаттау.
Жоспар
1.Танымды белсенділікті мні.
2.Оушыларды танымды рекетіндегі белсенділіктері.
3.Танымды ызыушылытарды алыптасуы.
4.Жаашыл-педагогтарды оыту барысындаы рекеті.
Негізгі ымдар: таным, іс-рекет, танымды рекет, танымды белсенділік, танымды рекетті белсенділігін мотивтендіру, алгоритмдеу, компьтерлеу, дифференциал-дау, проблема ойып оыту, жоспарлап оыту.
Пнаралы байланыс: білім жне ылым философиясы, психология, педагогика тарихы.
Танымды белсенділікті мні. XX асырды 70-80 жылдарында оыту процесін белсендіруге баытталан, оны балаа арналаны, оушыны оытуды белсенді субъектісіне айналуына баытталан дістемелік зерттеулерді клемі кбейді. Оыту процесіндегі радикалды згерістерді оамды жне педагогикалы сананы алыптасуына Ж. Пиаже (Швейцария), Б.Блюм, Д.Ж. Бруннер, Ж. Ганье, С. Эриксонны (АШ) ебектері ку. Ж. Пиажені айтуынша, мектептер "жааша ойлайтын абілетті адамдар дайындау керек; тек ткен рпаты істегенін ана айталамау керек, шыармашылы жне ойлап тапыш адамды зірлеу керек". Белсенділік деген (интенсивтендіру, шыымды) оушыны іс-рекеті мен пнімен "осыландаы" дрежесін анытайды. Оушыларды белсенділікті дады-біліктерін мегеруі.
Белсенділік-бл оытушыны белгілі масата мтылан рекеті, мазмнды, клемді оу олданылатын жне ызыушылыын тудыратын, белсенділігін арттыратын,
шыармашылыты арттыратын, білімді мегерудегі оушыны зіндік йренуі, дады мен шеберлікті алыптасуы оларды тжірибеде олдануа баытталан. Бл ой ебегіні лдырау жне тотап алудан сатайтын, жігерлі, масатты баытталан жйе.
Белсенділікті негізгі масаты-оушыларды белсенділігін алыптастыру, оу-трбиені саласын ктеру. азіргі кезде танымды белсенділікті мнін ындыратын екі діс аны белгілі болып отыр. Бір зерттеушілер танымды белсенділікті рекет ретінде арайды, ал біреулер - сапа, жекелік білім деп ады. Берілген мселеге "танымды рекет" жне "танымды белсенділік" ымдарыны енуі тек рекетті бірлікте арайтын болса онда бл жадайда мселе зінен зі шешілетін сияты, себебі оушыларды кез-келген рекеті ойламды шешімді болуы керек.
Оушыларды оыту белсенділж мселесі - тере педагогикалы зерттеулерді пні. Бны деуге М.А. Данилов, Р.Г. Лемберг, И.Я. Лернер, М.И. Махмутов, М.Н. Скаткин, И.Ф. Харламов. Т.И. Шамова, Г.И. Щукина, А.Х. Аренова лестерін осты.
Оытуды дістемелік белсенді негізі болып. танымды ілімі болып табылады. Танымдыты масаты - жеке тланы санасындаы белгілі натылыында. Тжірибелік жне рухани рекетте жеке тла зін оршаан лемге серін тигізе отырып, зіні ажеттілігі мен масаттарына сйкестендіріп оны згертеді жне таниды. Бл танымды процесті е жалпы лгісі. Алайда, белсенді-танымдыты ерекшелігіні мні неде екенін тсіну шін, субъектіні санасында танымды наты лемні крінісіні екі дегейіні барын (репродуктивті жне продуктивті) бірінен-бірі танымды процесті жріп отыру айырмашылыы бар екенін атап кету керек.
Репродуктивті танымды дегейінде (оыту материалы) сырт абылдауа берліген -кйінше абылданады. Кейбір зерттеушілер реподукцияны бір енжар нрсе сияты арайды, рине ол шындыа ласпайды. Білім мен рекетті дістерін мегеруде оушыларды масатты баытталан рекеті, оушылар жаынан р уаытта белсенді болып келеді, тек бл белсенділікті дегейі ртрлі болады. Сонымен бірге рекетті баса элеменітері болуы ммкін ( Т И. Шамова). Дидактикалы кзараста бл рекет
брыны тілген материалды бірнеше рет айталануы, ртрлі жаттыулар мен тапсырмалар орындау арылы іске асады. Танымдыты жоары дегейі - бл продуктивті, белсенді танымды. Бан тн е алдымен, оушыны оыту материалына деген згешілік атынасы. Осыны барысында, тек ана оыту ыпалы згермейді, сонымен бірге, оыту масатына субъект-оушы да згереді. Белсенді танымды кезіде оушы оып-йреніп жатан материалды мазмнына жаа сратар ояды, оны мселесін алыптастырады, оны шешуге жаа дістер іздейді. Таным оушыларды былыстар туралы тере білуге ана емес, оны ерекше ынуа, мегеріп жатан білімге жне танымды процеске атынасына баытталан. Белсенді танымды рекетке, яни, тек білімді, білік пен дадыны мегеру алыптаспайды, сонымен бірге танымны нтижесі мен нды атынастар пайда болады.
Танымды белсенділік жеке тланы рекетінде алыптасады. Бл ымдарды арасындаы арым-атынасты шамалы тура келгендік атынас деп білуге болады. Бл танымды белсенділік оытуды интенсивтендіруі мен мнін белгілейді. Бл танымды рекетте алыптасып аныталады, біра бл былыстар (ымдар) сас деген нрсе емес. Танымды белсенділікті рылымында жеке тланы сапасы ретінде келесі компоненттер ерекшеленеді: оу тапсырмаларын дайындауа зірлік; зіндік рекетке мтылыс; тапсырма орындаудаы саналылы; оытуды жйелілігі; жекелік дегейді ктеруге мтылыс т.б.
Оушыларды оыту мотивациясыны таы бір маызды жаы белсенділікпен байланыста болады-бл дербестік, оыту анытамасымен байланысан, рекет ралдары, лкендерді жне малімні кмегінсіз оушыларды здеріні іске араласуы. Танымды белсенділік пен оушыларды дербестігі ажырамайтын зат: белсенді оушылар, деттегідей кбіне дербес; оушыны жеткіліксіз жекелік белсенділігі оны басалардан бірте-бірте дербестіктен айыралы.
Оушыларды танымды рекетіні белсенділігі.Танымды рекетті белсенділігін оытудаы ралдары мен рекеттерін табу мселесі асырлар бойына жаласады.
Жастарды трбиелеуде ежелгі грек философы Сократ эвристикалы гімені пайдаланан. ХVІІ-ХІХ асырды педагогтары Я.А. Коменский, И.Г. Песталоцци, Ж.Ж. Руссо, А. Дистерверг, К.Д. Ушинский жне т.б. оытушыны негізгі жмысы - оушыларды зінше ойлау, зерттеу іздеістеріне бейімдеу деп санаан. Олар дамып келе жатан оытуды дидактикасын жасаан. А. Дистерверг былай деп жазан "нашар малім шындыты хабарлап ояды, ал жасы малім оны табуа йретеді".
азаты аартушылары Абай нанбаев, Ы. Алтынсарин оамды айраткер жне педагогтар А. Байтрсынов, М.Жмабаев, Ж. Аймауытов здеріні ебектері мен тжірибелік рекеттерінде оушыларды шыармашылыты дамытуа, ойларын жйелеуге шаыран. Кеес діскерлері мен психологтары Л.С. Выготский, Б.Г. Есипов, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Р.Г. Лемберг, И.Я. Лернер, М.Н. Скаткин дамып келе жатан оытуды тжірибесі мен теориясына жне оушыларды танымды рекетіні белсенділігіне лкен, зор лестерін осты.
Дл азіргі кезге білімні ке клемді оры жиылан оушыларды танымды рекетін белсендіру. Соларды ішінде е маыздысына тоталайы.
1)рекеттік жаыдасу оушыларды танымды рекетке трбиелеу. рекеттік жуытауды негізінде рекет теориясы жатады. Оны негізі: жеке тла рекетте алыптасады (бл туралы ытай даналыында былай делінген: "Маан айт - мен мытып аламын; маан крсет - мен есімде сатаймын: маан зіме жасауа бер - мен йренемін"). Оыту процесін йымдастыратын малімдерге ркетті рылымын білу те маызды. Оны негізгі трлері: мотиві, масаты, мселелер, мазмны, ралдары, діс-тсілдері жне орытынды. Блай дегеніміз, малім кптеген ралдар арылы оушыны ойлау абілеті, тжірибелік шамасына сер ету керек. Осы компоненттерді барлыын маліммен бірге оушы да мегеруі керек.
Педагогтара сонымен бірге оушылар рекеттеріні негізгі трлерін білу керек: оыту-танымды, леуметті, ебек, ойын, таламды, денешынытыру-сауытыру. рекетті барлы осы трлері оытушы мен оушыны зара атынасынан трады.
рекетті бл трлерін зара байланыстыру те маызды.
2)Гуманистік психология жне педагогика ілімдеріндегі жеке-баытталан жуытау тменгі саладай алыптасады (К. Роджерс):
-Индивид немі ауысып отыратын лемні ортасында мір среді. Оан оршаан рекетгі абылдауды жеке лемі те маызды; бл жекелік лем-лі сырттан ешкім танып білмеген.
-оршаан лемге адам жеке абылдау жне тсіну арылы атынас жасайды.
-Адам зінше тсінуге жне зінше пайдалануа мтылады; зіндік жетілдіруге ішкі ажеттілік асиеті болады. Жеке тланы дамуы шін ажет зара тсіністік, тек арым-атынас жасау орытындысында ана толы жетеді.
-зіндік жетілу, даму-ол оршаан ортамен, баса адамдар байланыста болады. Адама тура жне жасырын байланыстар нтижесінде пайда болатын, оны зіндік тсінігін шыаратын сырт кзді берген баасы те маызды, оушыны зіндік толымды рекетінде малім жеке баытта оыту жадайында е зор йымдастырушы-нсалы жоспарлар, дифференциалды дістер, шыармашылы й тапсырмалары, сабатан тыс оушы рекетін йымдастыру арылы жоары сапаа жетеді. Жоспарлау мен бірге педагогика дістері кіреді.
3)Оыту процесіне деген зерттеушілік ткендегі іс-рекетпен байланысты. Атап айтанда зіндік танымды оушыны рекетін амтамасыз етеді, ойлау абілетін дамытады, зіндік білім алуа дайындайды. Оушыларды зерттеу шін ртрлі іздену дістері олданылады (эврика-іздену): ізденіс гімелер, зіндік шешім (малімні басаруымен) ережелер, формулалар, тсініктер, стандарт емес есептерді шыарылуы, лабораториялы жне тжірибелік жмыстар, баылаулар. Мектеп тжірибесінде жеке жне жымды трде оыту жмысыны топты ізденіс трлері, дісі.
Мселелеп оыту (проблема ою) - ізденіс танымды рекетті негізгі ралы. Мселелеп оытуды айнар кзін Сократты ізденіс гімелерінен круге болады, бл жерде ол сра ою жне гімені исынды растыру арылы зіні оушыларын арама-айшылыа, рі арай тиісті орытынды жасауа жетектейді.
азіргі кездегі ізденіс ойлау ралдары бойынша педагог пен психологтарды зерттеулері (Ю.Н. Кулюткин). мселелеп оытуда (И.Я. Лернер, М.И. Махмутов. В.Н. Максимова, В. Оконь т.б.) оушылардын ізденіс зерттеу есептерін шешуде танымды рекеттері басаша екенін крсетеді. Ізденіс рекеті біралылты жріп отырады, кей жерде айын крінеді (О.К. Тихомиров). Бкіл мселелеп оытуды мні ерекше жадай оу процесінде пайда болады, оушы белгілі шешімге келе алмай, не болмаса атыса алмайды. Мселелі жадайда оушыны білімі мен алдына ойан міндеті арасында арама-айшылы туындайды. Мселелеп оыту алгоритм мселені ою жне сезіну, жеке шыару, одан рі арай мселені шешуді дрыстыын тексеруден трады. Бл кезде ізденіс гімелері, дискуссия (пікір-талас), мселелі мазмндамалар т.б. пайдалынылады.
4)Оыту алгоритмі белгілі бір трдегі есепті шыаруда ата ережелерді ажеттілігін бекітеді. Оыту процесі ауыр да сенімсіз болды, егерде типтік есептерді шыаруда оушы жаа жолдар іздеп, оушы математикалы есептерді толы сандармен, блшектермен шыаруда белгілі бір ережеге сйенетін, сол сияты тілді мегеруде. Алгоритмсіз адам арапайым автоматтар мен техникалы ралдарды да пайдалана алмайды (компас, телефон т.б.). Алгоритмдеу программалап оытумен тыыз байланысты, оны мні нагы хабарламаны тадауынан трады, ал оушыа аз млшерде беріліп отырылады. адам озалысы шегінде кері байланыс орныанын бірден круге, тсінікті ме тсініксіз бе, мегерілді ме, мегерілмеді ме, есеп шыарылды ма, шыарылмады ма. Программалап оытуды талассыз ерекшеліктеріне арамастан бл жуытауды жалыз жне кп салалы деп абылдауа болмайды. Егерде оушы сабатан сабаа программаланан оулыты мтіні соында здіксіз жріп отырса, егерде ол оыту машинасымен жмыс істесе, онда программалап оыту жадайында оушыны бастамасы кеейді.
5)Оытуды компьютерлеу. Компьютер дегеніміз -маманны ебегіні нтижесін сапалы згертіп отыратын рал. Адамны танымдылыыны ралы ретінде ЭВМ- ны олданылуы,
білімні пайдалану ммкіндіктерін кбейтеді, ойлау рекетіні жаа формаларын дамытуа жадай жасайды, оыту сапасын арттырады.
Бірінші сатыда компьютер оу ркетіні пні болып табылады, оны мегере отырып, оушылар осы машинаны жмысы туралы білім алады, дады-білігіне йренеді, оператор жмысыны дадыларын мегереді. Екінші сатыда компьютер оу есептерін шыаруды ралына айналады. Компьютер оытуда пайдаланатын осымша техникалы рылым ана емес, сонымен бірге ол тиісті жоспарлауды амтамасыз етеді. Бл жерде мселені бір жаын - растыру жне ЭВМ-ді осуды коптеген иыншылытарды жее отырып - инженер орындайды, ал екіншісін - педагог; себебі ол есептеу машинасыны жмысына онымды негізделеген дидактикаа сйкес пен оытуды адам рекетін реттейді. Оытуды жалпы компьютерлеу шін алгоритмді ойлау асиеттерін мегеру керек.
Компьютерді келесі бір иындыы оны рамы дидактикалы жйеден басалармен атар трандыында (масаттары, мазмны, дістері, оушы мен малімні рекет тсілдері). Блар зара тыыз байланыста, біреуіндегі артынан екіншісі жетектейді. Сол себепті мектеп сыныптары мен жоары оу орындарындаы есептеу машиналарыны орныуы компьютерлеуді соын емес, басталуын крсетеді, яни оыту технологиясыны жйелігін. Гигиеналы нормаларды сатамауды компьютермен жмыс істеу барысында оушыны денсаулыына лкен зардабын тигізетінін де естен шыармау керек. Сонымен бірге компьютермен жмыс оушы мен малімні арым-атынасыны орнын толытыра алмайды.
6)азіргі мектепте дифференциалдап оыту ке клемде олданылады (И.Э. Унт, Е.А. Рабуньский т.б). Бл жерде маызды жуытау аясы оушыларды ртрлі біліміні дамуыны ккейкесті дегейіне сйену, сонымеи бірге жаындап дамуды шекарасы біртіндеп райсысын білімді мегеруді жаа дістеріне кшіріп отыру. Бл жуытауды иыншылыы - білім бадарламасын, дады мен білікті, пндік жйеде райсысы мегеру керек. Бл мегеруді дегейі ртрлі дрежедегі оушылар шін жоары болу керек. Ешандай есту, кру, сйлеу
жне абылдау кемістігі жо рбір оушыа бл жуытауды кмегі, ол яни барлы наты танымды рекетті жоары дегейдегі ммкіндіктеріне иегер бола алады деген сз. азіргі мектептерде, оушыларды ртрлі дрежесіне баытталан оыту тапсырмаларын дифференциалдап, оыту жадайында не малім бере алады, не болмаса оушыларды здері тадауларына болады. Егерде оушы зі тацап алан болса тапсырманы, онда малімге оны алдаы ателіктерден сатандыру, сонымен бірге оны ммкіндігіне арай есеп шыаруды тапсыра алады жне де оушыны осыан деген штарлыыны дегейін аныгай алады. Біра та дифференциалдап оыту жуытау бола алмайды, себебі оку процесі оытуды баса да маызды, оушыларды дамуына баалы да мнді екені белгілі. Сонымен барлы дрежедегі сыныптаы оушыларды жеке ммкіндіктеріні аншалыты екенін крсете алатын маызды рал. Бл жерде окушыа басаларды ебегіні нтижесін крсететін жне жеке абілеті мен білімні дегейін танытатын кері байланыс та іс жзіне асырылады.
7)Оушыларды белсенділіктеріні бір баыты болып жымды танымды рекет болып саналады (М.Д. Виноградов, Н.С. Дежников, И.Б. Первин, Х.И. Лийметс, Г. Кусайнов, Н.Н. Хан т.б.) педагогикалы дебиеттерінде арым-атынас мселесі, оу процесіне атысушыларды зара атынасы айын баяндалан. Оушыларды жымды танымды рекеті дегеніміз-бл оушыларды біріккен рекеті, оушылар орта тапсырма орындауда з істерін йлестіріп, жмысты зара бліп, ркімні міндетін малім йымдастырып беретін, яни іскерлік туелділік жадай пайда болады, білімді мегеруде зара арым-атынас йымдастырылады, аса баалы тжірибе алмасу жреді (Н.Н. Хан) жымны танымды рекеті сабата да сабатан тыс уаытта да педагогикалы процессте жріп отырады. жымды танымды рекетті йымдастыру малімнен тек теориялы жне дістемелік дайындыты ажет етпейді, сонымен бірге сынып белсенділерімен маызды жмыс жргізуді талап етеді (ассистенттер, консультанттар, кітапханашылар т.б.). Сонымен, азіргі дидактика, ізденіс жне ртрлі жуытауларды шешудегі оыту процесіні сан ырлы ммкіндіктерін ашады.
Танымды ызыушылыты алыптасуы. ызыушылы (латынша interest-мні бар, маызды)- адам ерекше сезінетін имылды наты себебі. ызыушылыты жеке тланы з рекетіне баалы атынасы деп анытауа болады. Оушыны танымды ызыушылыы - танымды саласына атынасынан пайда болады. Оуа, білуге деген ызыушылы танымды белсенділікті озаушысы екені белгілі. Л.С. Выготский былай деген: "Е алдымен баланы бір рекетке тарту шін, сен оны ызытыр, оны бл рекетке дайын екенін білу шін аморлы жаса, осыны іске асыру шін барлы кшін, салатынын жне бала зі имылдайтынын, ал оытушы болса тек сол рекетті басарып, баыттап отыруы керек. Оушыларды танымды ызыушылыы оларды білім сапасы мен даму дегейіне байланысты, ойлау рекетіні дістеріні алыптасуына туелді".
Танымды ынта-ыыластарды алыптасуы. Ынта-ыылас (интерес)-(лат. interest — маынасы болу, маызды) -рекетті адам аса маызды деп тсінетін шынайы себебі. Ынта-ыыласа субъектіні з іс-рекетіне дрыс баа беру атынасы деген анытама беруге болады. Танымды ынта-ыылас оушыны таным объектісіне деген эмоционалды атынасында крінеді. Оуа деген ынта-ыыласты танымды белсенділікті озаушысы екені белгілі. "Баланы андай да бір іс-рекетке шаыры келсе, е алдымен, оны ызытыру керек, оны осы іс-рекетке зір екенін; осы іс-рекет шін ажетті барлы кш-жігеріні жиналанын; баланы з бетінше рекет ететінін, малім тек оны іс-рекетін басарып, баыттайтын болады, осыны брін анытап алу керек" (Л.С. Выготский).
Оушыларды танымды ынта-ыыластары оларды біліміні дегейі мен сапасына, ойлау іс-рекеті діс-тсілдеріні алыптасуына байланысты. Оушыларды ынта-ыыласы оларды малімге деген атынасына да байланысты. Жасы крген жне сыйлайтын малімдерде оушылар ынта-ыыласымен оиды. Танымды ынта-ыылас балалы уесойлытан басталады, алайда ол тез арада жар етеді де, солайша кенеттен сніп алады. Тере білім беруді бндай уесойлы негізінде йымдастыруа болмайды. Баланы уестігін ояту шін тартымды бастау, серлі
сюжет, оианы ктпеген арнаа тсуі, мселелік жадай сияты тсілдер олдану сынылады.
Танымды іс-рекетке деген ынта-ыыласты оятуда келесі ызметтерді маызы зор: оудаы жетістікті амтамасыз ету: оушыларды артта алуыны алдын алу: "ауіп-атер балаларыны" диагностикасы; лгермеушілікті болдырмау: оу материалыны мазмны (тарихи сапарлар, мір тжірибесінен мысалдар, мемлекет стандарт шегінен асу, т.б.); білім беруді ртрлі формалары мен дістері, жаа педагогикалы технологияларды олдану: малімні оушылара атынасы; балалар жымыны оамды пікірі; аыл-ой абілеттілігі мен жалпы оу біліктерін дамыту. Оларды кейбіреуін натыра арастырайы. а)Оудаы жетістікті амтамасыз ету. Жетістік — адамны белсенді іс-рекетіні е маызды озаушы кші. Бл психологиялы феномен балалы жне жасспірім шата-баса себеп-сылтаулар мен ынталандырушылары лі трасыз немесе тиянасыз боланда ерекше крініс табады. лгерімі нашар, з атарынан артта алан баланы оуа деген ынта-ыыласы тез жойылады, оны сабатаы таньтмды белсенділігі тмендеп кетеді.
)Оушыларды артта алуыны алдын алу-, иыншылытара тап боландарды бріне крсетілетін ртрлі кмек-оу процесіні нтижелілігін арттыруды айын баыты. азіргі мектеп лгерімі нашар оушылара кмектесуде жеке-жеке шараларды олданудан грі барлы оушыларды оудаы, танымды белсенділігіні шарты ретіндегі жетістіктерін амтамасыз ететін ттастай бір жйе алыптастырады.
б) "ауіп-атер балаларыны" диагностикасы жне оларды оудаы иыншылытарын болдырмау. за уаыт бойы оу процесі балаларды екі категориясыны есебінде ралып келген, бірінші категогрия — "алыпты балалар" категориясы, яни баланы дамуы з жасына сйкес; жне аномалды балалар - дене жне психологиялы дамуында айын ауытулары бар балалар. Соы он жылдардаы ылыми зерттеулер балаларды осы екі категориясы арасында аралы буын бар екенін длелделі осы аралы буына оудаы иыншылытары жне мінез-лыындаы ауытулары бар балалар жатады оларды кбінесе "ауіп-атер балалары" деп атайды.
Оларды бойында дене жне психологиялы дамуында кзге крінетін аномалиялары жо. Алайда жаымсыз жанялы жне леуметтік жадайлар салдарынан бл балаларды. мектеп жасына жеткен кезде, мектепте жасы оу шін ажетті асиеттері мен дадылары жо. Денсаулыыны лсіздігі, жмыс абілетіні тмен болуы, з рдастарынан психикалы дамуы жаынан артта алуы ауіп-атер факторы, лгермеушілік, мектепке йрене алмаушылы, тртібіні нашарлыыны себептері болып табылады. Дниежзілік денсаулы сатау йымыны мліметі бойынша "ауіп-атер балалары бастауыш мектеп оушыларыны 20%-а жуыын райды.
"ауіп-атер балаларымен" жмыс кезінде баланы даралы ерекшеліктерін ескеретін ртрлі дістер олданылады. Осы діс негізінде бірнеше негізгі принциптер жатыр: баланы дамуындаы мыты деген жатарына сйену; масатты жне оушыны оны орындай алуын наты анытау; здіксіз кері байланыспен амтамасыз ету; баланы жеткен нтижелерін ана емес, сондай-а оны олара жетуге деген талпынысы мен ыыласына рдайым о баа беру. Осы принциптерді жиынтыы оушыа жетістік атмосферасы мен жетістік сезімін кешуді амтамасыз ету керек, ал ол себеп-сылтау рісін жо ылатын жетіссіздікке бой ру аупі бар баланы танымды белсенділігіні басты шарты болып табылады.
в)"Жасырын лгермеушілікті" жеу. Танымды белсенділік тек сабата артта алан оушыларда ана тмендемейді. Ол дарынды балаларда да тмендеуі ммкін, етер малімні саба беру дегейі оларды абілеттілігі мен ажеттіліктерінен тмен болса. Мндай жадайда "жасырын лгермеушілік" феномені пайда болады, яни абілетті баланы оу нтижелеріні оны ммкіндіктерімен сйкес келмеуі.
Кптеген зерттеулер дарындылы ымын кеейтеді, оны "аыл-ой кші", "ой рісіні жоары крсеткіші" сияты бірбеткей тсіндірмесінен лдеайда алшататып жібереді. Дарындылы ынта-ыыласты тратылыы, масаттылы з кшіне деген сенім сияты даралыты, жеке тлалыты кптеген сипаттамаларынан трады. Соы он жылда ртрлі дістерді кмегімен дарынды балаларды іздеу рісі едуір кеейді.
Жекеменшік жне арнайы мектептермен оса жалпы мектептердегі дарынды балаларды табу мен оытуды жйесі арынды алыптасып келе жатыр. Оны алыптасуына кімет задары, жарлытары, мемлекетті аржылай кмегі де жадай жасайды. Мысалы, 1998 жылдан бастап азастанда "Дарын" Республикалы ылыми-тжірибелік Орталыы ызмет жасап жатыр, бл Орталы дарынды балалармен жмыс жйесін арастырады.
г)Ксіптік оыту, кбінесе, ксіптік бліну негізінде білім беруді жоары сатысында жргізіледі. Ксіптік оыту келесі формаларда жзеге асырылуы ммкін: ксіптік білім беру мекемелері, сыныптары, топтары.
Ксіптік оыту (жаратылыс ылымдары, гуманитарлы-филологиялы, леуметтік-экономикалы, физика-математикалы, кркемдік-эстетикалы, т.б.) окушыларды ынта-ыьіластары мен абілеттілігін, сондай-а, білім беру мекемесіні педагогикалы жымыны ммкіндіктерін, жергілікті білім беру жйесіні рылымын жне леуметтік ортаны ерекшеліктерін есепке ала отырып жргізіледі. Мектепті жоары сатысыны ксіптік сипаты білім беруді мемелекеттік стандартыны негізінде лайыты бадарламалар, соны ішінде даралы бадарламалармен жзеге асырылады.
Жаашыл педагогтар тжірибесіндегі оу іс-рекетін белсендіру. Білім беруді азіргі замана сай дістемелерін талдайтын болса, оларды брін, азіргі оамны аса маызды ажеттіліктеріне жауап беретін, сіп келе жатан адамны дамуы мен трбиесі идеясы біріктіріп транын анытау иын емес. Оларды брі оушыны танымды іс-рекетті жне зіндік дамуды субъектісі ретінде алыптастыра алады. зіні себеп-сылтауларымен, ынтасымен, ажеттіліктері мен масат-мдделерімен, жан-жаты негізді білімдарлыа деген талпынысы мен ммкідіктерімен алыптасып келе жаткдн жеке тла азіргі дидактиканы орталыына айналады. Оу масаты — адамны білім азынасын кбейту ана емес, тіптен адам зіні аман-есен мір сруі шін сол білімдерді пайдалана алуы да емес. Баланы з заманына сай, айтарлытай шыармашылы потенциалы бар жеке тланы алыптастыру шін оыту керек, ондай жеке тла шін ылым, білім, эрудиция оамды дылытарды жасау арылы
оршаан болмысты трлендіріп, мір мен баса ортаны жасартуды ралы болып табылады. Аиат пен жасылыа деген ынтасын ояту, оушыны-бізді шкіртімізді аиата жету тсілдерімен, нды біліктермен аруландыру, іс-рекеті мен кзарастары арылы дние мен адамдара деген зіні негелілік атынасын білдіре алу-оушыа білім беру, дамыту жне трбиелеу бір арнаа баытталып жатан азіргі заманы оыту процесіні мні, міне, осында. Е бастысы, азіргі оама з пікіріне берік, жаа оамды атынасты дамытушы керек. Идеялы-негелілік оамды баыттылы оны ниетін, ынтасын, мірлік жоспарын белгілеуі керек. Оытуды леуметтік масаттары аартушылы, дамытушылы жне трбие іс-рекеті арылы жзеге асады.
Жоарыда аталып ткенні брі ТМД-ны жаашыл педагогтарыны, шебер малімдерді тжірибесінде крініс тапан (Ш.А. Амонашвили, С.Н. Лысенкова, И.П. Волков, б.Ф. Шаталов, . Битибаева, К. Нургалиев, Р.Б. Нуртазина, А. Искаков, т.б.) . Оларды жаашыл ізденістері Кеес кіметі кезінде-а басталан. азіргі уаытта малімні тадау ммкіндігі бар кезде педагогтар шыармашылыы ке ріс алуда. Біра, ткен жылдарды жаашыл педагогтарыны идеялары мен технологиялары лі де з кшін жойан жо.
рбір жаашыл педагогті тжірибесі бірегей болса да, оларды орта идеялары да бар, олар:
-балалара деген адамгершілікті атынас, рбір оушыны жеке тла деп санау;
-оушыны ішкі жан дниесін, оны масат-мддесін, ынтасын, абілеттілігін, жаня міріні жадайларын тани білу;
-оушылармен арым-атынасты дрыс ра білу, оларды оу-трбиелеу процесіні ріптесі ылу, баланы, тілегі мен ынта-ыыласын есепке ала отырып танымды іс-рекетке араластыру;
-оушылара иыныра масаттар оя білу жне оушыларды сол масаттара жете алу сенімін ныайту;
-балалар жымына сйену: саба-жымды ебек, малім мен балаларды жымды шыармашылыы;
-оушылара, ммкін болан кезде, тапсырмаларды еркін тадау ыын бере алу;
-бадарламалы материалды ірі блоктара біріктіру жне тірек-сйеніштерді пайдалану (тірек шаралар, сызбалар, кестелер, т.б.);
-оушылара жымды жне даралы зін зі тани білу;
-оушыларды жымды, оамды шыармашылыа йрету.
Жаашыл педагогтарды осы идеяларын ынтымагасты педагогикасында бірікгіруге болады. Алайда, ынтыматасты идеясы жай сз ретінде алмас шін оан дісті осу керек. Балалармен ынтыматастыты жаа тосанннан бастап жариялауа немесе енгізуге болмайды, оан жылдарлап жету керек. Ынтыматасты педагогикасы балалармен арым-атынас кезінде олара деген атынасты згеруінен пайда болады.
Жаашыл педагогтар мен шебер стаздар тжірибесінде оытуды негізгі формасы-сабаа ерекше кіл блінеді. Ол айтарлытай згерген жне мектепті балаларды дербестігін, шыармашылы белсенділігін дамытуа деген баыттылыына негізделген жаа формалармен толытырылан. Сабаты орнын сатай отырып, азіргі мектеп оан жаа баыт береді, оны баса формалармен толыгырады, ол формаларда оушы білімні з бетінше, дербес "табыскері" ретінде крінеді.
Оушыларды белсенділігін арттыруды жаа формаларын епті пайдалана отырып, жаашыл стаз жадайды белсендіру серін жзеге асырады, онда оушылар: з пікірінде тра алуы; пікірталастар мен талылаулара атысуы; з жолдастарына жне маліміне сра оя алуы; жолдастарыны жауаптарын тзету; жолдастарыны жауаптары мен жазба жмыстарын баалай білу; артта алан оушыларды оытуы; лгерімі нашар оушылара тсініксіз жерлерді тсіндіруі; з бетінше шамасы келетін тапсырмаларды тадауы; танымды міндетті (мселені) шешуді бірнеше трін табуы; зін зі тексеру шін, зіндік танымды жне тжірибелік рекеттерін талдау шін жадайлар ойластыруы; танымды міндеттерді шешімні зіне белгілі тсілдерін жинатап олдануы.
Жаашыл педагогтар мен шебер стаздар тжірибесінде оыту дістері згеріп отырады. за уаыт бойында мектеп дістеріні алуан трін жинатаан, олар оыту процесіні елеулі блігі болып
табылады. Алайда оларды ара атынасы, артышылыы, наты толысуы мектепті масатты баыттарына арай згеріп отырады. Балаларды танымды жне шыармашылы белсенділігін дамытуды міндеттерін бірінші орына ою дстрлі дістерге елеулі згерістер енгізіп, жааларыны пайда болуына жадай жасайды.
Ауызша дістер мектепте, брыннан-а, басты орын алып келеді. Малім сзі, оулытар - оыту процесіні брыннан келе жатан ралдары. Алайда, соы он жылда олар мселелік сипата ие болып келеді. Мселелік діс аырындап оулытар мазмнын згертіп келеді. Фактілерді эпикалы трде баян етуді орнына оу материалы ккейкесті ылыми жне леуметтік мселелер тірегінде топтастырылады, оларды шешуді ртрлі теориялы дістері сынылып, оушылар шін мселелік міндеттер мен сратар тжырымдалады. Оулытар рылымындаы, малімні оу материалын тсіндіруіндегі жйелі мселе ою дісі оыту процесінде басты орына ие болып келеді.
Мселелік діс дстрлі крнекілік жне техникалы ралдарда да олданылады. Теле жне бейнежазулар, кино жне диафильмдер жадайлар мен былыстарды жай ана бейнеленуі емес. Олар оушыларды жануарлар мен сімдік леміні динамикасын, физикалы былыстарды пайда болуы мен барысын кріп, баса елдердегі халытарды мірімен таныса алатындай етіп жасалан. Фильмдердегі текстер, мселелік жне пікірталас сратары оушыларды кілін арама-айшылыа, оамды жне табии феномендерді алымдарды ртрлі талылауларына аударады.
Оу процесіні жааруы мектеп лабораторияларындаы оушылар іс-рекетіні орны мен мазмныны згеруімен байланысты. 40-шы Дниежзілік коференция 1980 жылдары-а зіні сыныстарында "оушыларды ылыми зерттеулер мен технологиялы даму процестеріне атысу белсенділігін арттыратын лабораториялы, эксперименталды жне тжірибелік сабатарды кеінен ткізуді" ажеттілігін атап ткен. Кптеген батыс елдерді мектептерінде лабораториялы сабатара арналан уаыт екі есе кбейтілген, лабораториялы тапсырмаларды
мазмны эвристикалы сипата ие болуда. атал ережеге негізделген тапсырмалар, кбінесе, оушыдан шыармашылы діс пен зіндік ойлауды керек ететін ізденіс міндеттерімен алмастырылады.
Оушыларды здік жмысыны, оыту тсілі ретінде, оушыларды здігінен білім алуа, жмысты жоспарлауды маызды дадыларын алыптастыруа, оны йымдастыру мен зін зі баылауа, апаратты талдау мен сараптауа, жалпы орытынды жасауа, жмыса тиісті тзетулер енгізуге дайындыы шін маызы те зор. здік жмысты дстрлі трі-й жмысы, оны оушы малімні кмегінсіз жасайды. Кейде тапсырма ерекше материал жинастырумен, сра-жауап, баылау жргізумен байланысты болып келеді. Мндай здік жмысты проект - жоба дейді. Оушылар тобы немесе жеке оушы жобаны таырыбы мен міндеттерін анытап, тек мектеп абырасында ана емес, сондай-а мектептен тыс та жмыс істей алады (мрааттарда, мражайларда, алалы кітапханада, мекемелерде т.б.). Жоба дісі оушыны оу субъектісі етіп ана оймай, оны азіргі апараттар заманындаы те маызды ртрлі каналдан келіп тскен апаратты жинастыру мен талдау дадыларын алыптастырады.
Танымды жне шыармашылы белсенділікті арттыру міндеті дидактикалы рлдік ойындарды пайда болуына себеп болды. Эмоционалды ріске баытталан олар оушыларды танымды ынта-ыыласына, иялына дем беріп, оу процесінде аз амтылатын жеке тлалы компоненттерді ызметін арттырады. Бгінде батыс елдерді коммерциялы фирмалары р жастаы оушылара арналан кптеген дидактикалы ойындар шыарады. Оларды барлы пн малімдері олданады, сіресе тарих, оамтану, биология пндері бойынша. Суреттермен, портреттермен, сызбалармен, текстермеп жмыс істей отырып, оушылар тарихи оиада азіргі леуметтік былыста мектепті аса маызды мселесін шешуде "жеіліске шырап алуы" ммкін. Рлдік ойындар мен драматизация ынта-ыыласты оятатын мыты педагогикалы тсіл ретінде арастырылады. Ол малім оушылара мселені шешу, арама-айшылытан шыу жолын
табу міндетін ойан кезде ерекше нтижелі аяталады.
Соы жылдары мектептерге жаа техникалы ралдар кеінен енгізілуде. Микроэлектроникаа негізделген бір беткей жаа апарат тасушыларды пайда болуымен байланысты апарат революциясы соы он жыл ішінде мектепті дстрін айтарлытай згертті. Болаша білім беру кбінесе теледидар, аудио жне бейне аппаратура, микрокомпьютер сияты техникалы ралдар сияты азіргі заманы апарат ралдарын ары арай пайдаланумен байланысты.
Алайда андай да керемет техника болмасын, ол мектептегі малім орнын баса алмайды, бл жадай е басты, е маызды болып ала береді. Оушыларды танымды белсенділігі, ебірінші, сыныптаы малімні орнына, оны рбір оушыны жасы оу абілеттілігіне деген сеніміне, оушыларды жетістіктерін рдайым демеп отыруына байланысты. Наыз малімге мына асиеттер тн: балаа деген сый мен сйіспеншілік, оны ммкіндігіне сенім, оушыны рлеу, жетістік, з кшіне сену сияты сезімдері пайда болатын жадайлар жасау. Микроэлектрлік техникамен органикалы байланыстаы адамгершілігі мол малім оу процесі мен мектепті бкіл кейпін тбегейлі згерте алады. Мндай жадайдаы оу бала шін иын емес, жааны тану, зерттелмегенді з бетінше ашу, танымды іс-рекетіні жетістіктеріне жету уанышына айналады.
Осылайша, жинатау дісі ана оушыларды танымды іс рекетін белсендіруді практикалы шешімі туралы айтуа ммкіндік береді.