Сра алаш партиясы

Сра Апан ткерілісі

Сра ос кімет

Ресей империясыны барлы саяси жйесіне тн дадарысты салдары болып табылатын 1917 жылы Апан революциясыны нтижесінде патша кіметі латылды. Ол Ресей халытарыны, оны алдыы атарлы кштеріні патша билігіне, крепостниктік рылыса жне отарлы езгіге арсы кп жылды кресіні жеісімен аяталды. 1917 жылы 28 апанда М.В.Родзянконы басшылыымен Мемлекеттік Думаны комитеті рылып, мемлекеттік жне оамды тртіпті алпына келтіруді з олына аланын млімдеді. 2 наурыз кні Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Петроград Кеесіні арасындаы келісім бойынша Уаытша кімет рылды. Жаа рылан кіметті рамы мен міндеттерін белгілеген Декларация да осы кні жарияланды. Бл кабинет з ызметінде: 1) саяси, діни, арулы ктеріліс жне т.б. істер бойынша амнистия жариялауды; 2) сз жне баспасз бостандыын жария етуді; 3) лтты, діни жне сословиялы шектеушіліктерді жоюды; 4) елді басару формасын, конституциясын айындайтын жалпыа бірдей жабы, тікелей дауыс беру арылы сайланатын рылтай жиналысына тотаусыз дайынды жргізуді; 5) полицияны милициямен алмастырып, жергілікті зін-зі басару органдарына баындыруды жне т.б. демократиялы негіздерді басшылыа алатынын млімдеді. Патшалы билікті латан Апан революциясын аза оамы зор уанышпен арсы алды. “аза” газеті 9 наурыздаы санында: "…Киіз туырлыты азаты о жаынан ай, сол жаынан кн туды, жасылы, уаныш тек ана орыстікі емес, отаны Руссия болан жртты бріне тегіс жасылы, бріне тегіс уаныш" - деп жар салды империяны тпкір-тпкірінен ттытау жеделхаттар жнелте бастады. ызылжар аласы мен уезіні мсылмандары алалы мешітте жма-намаз кні бкіл халыа шатты келген Уаытша кімет мшелеріне за мір беріп, баытты етуін Алладан тініп, жаа кіметке адал ызмет етуге серт берді. аза халыны Апан ткерісін зор уанышпен арсы алуыны мні де осында болатын. Апан ткерісіні азатар шін аншалыты маызды боланын А.Байтрсынов: “Алашы революцияны азатар тура тсініп, уанышпен арсы алса, ол, біріншіден, бл революцияны оларды патша кіметіні анауы мен зорлыынан таруында жне, екіншіден, оларды зімізді басарса деген ескі мітіні ныая тскенінде еді”, - деп тсіндіреді. Халыты Уаытша кіметке барынша олдау крсетуіне оны 1916 жылы 25 маусым жарлыыны кшін жойып, енді братаналарды ара жмыса алуды тотатуын, ал 7 наурызда 1916 жылы ктеріліске атысушылара амнистия жариялау сияты шаралары да ыпал етті. Самодержавияны латыланы жайлы хабар жер-жерлерге жетісімен трлі леуметтік топтарды, саяси партияларды кілдері жоарыдан нсау ктпей-а, здеріні оамды йымдары арылы жергілікті басару органдарын руды ола ала бастайды. оамды негіздегі рылан мндай жергілікті басару органдары: азаматты атару комитеті, біріккен оамды рама (коалициялы) атару комитеті деген сияты атаулара ие болды. 1917 жылды 5 наурызына дейін азастанда да оамды негіздегі атару комитеттері рыла бастады. Мселен, 3 наурызда Ккшетауда, 4 наурызда ызылжарда, 5 наурызда Семейде біріккен оамды йымдарды атару комитеттері рылды. Бл йымдара трлі леуметтік топтар мен саяси партиялар мшелікке мтылды. Бл халыты демократиялы басару дстріне лшына араласанын аартады. Мемлекеттік Думаны Уаытша комитеті мен Уаытша кімет билік орындарын ру туралы 5 наурызда арнайы аулы жариялады. Осыан байланысты жергілікті басаруда, ел мірін жаа мазмнда йымдастыруда згерістер бола бастайды. Наурыз жне суір айлары ішінде ескі скери губернаторлы, уездік, болысты жне ауылнайлы басару жйелері жойылып, келмеске кетті. Оларды орнына Уаытша кіметті облысты, уездік, болысты жне ауылды дегейде азаматты комитеттер жне оларды атару орындары алыптаса бастайды. Мамыр мен маусым айларында блара осымша облысты азы-тлік комитеті, жер комитеті жне баса осы сияты басару орындары рылады .Бкейханов 20 наурыз кні Торай облысты комиссары ызметіне таайындалды. аза елі патшалы Ресей рамына енгеннен бергі уаытта оны бірде-бір кіліні империяны кімшілік жйесінде губерниялы, облысты дегейді ойанда, тіпті уезд бастыы дрежесінде ызмет жасамаандыы млім. 1917 жылы наурыз айы ішінде Орал облысты комиссары болып Бизянов бекітілді. Амола мен Семей облыстары арайтын Дала лкелік комиссарлыына мемлекеттік кеес мшесі И.Лаптев жіберілді. 1917 жылы суірде Уаытша кіметті аулысы бойынша Тркістан лкесінде наты тртіп орнатып, кнделікті туындап отыратын мселелерді сол жерде шешіп, лкені басару шін Тркістан уаытша комитеті рылды. Оны рамына Мемлекеттік Дума мшесі Н.Н.Щепкин, бірінші Дума мшесі .Бкейханов, екінші Дума мшесі М.Тынышпаев, шінші Дума мшелері С.Масудов, Комитетті траасы болып Н.Н.Щепкин таайындалды.Бкейханов Тркістан комитеті рамына енгенімен, Торай облысты комиссары ретінде орны босап, оны ызметіне ат салыса алмады. Бірімжанов, Ырыз уездік комиссары болып аза облыстарында болысты комитеттерді рылуы барысында да баяыша болыстыа таласандай таласып, ескі детке салан жадайлар да кездесіп трды. жылы суір айында ткен Торай облысты аза съезіні шешіміне сйкес болысты, ауылды-азаматты комитеттер йымдастыру шін Атбе уезіне 9 адамнан, Ырыз уезіне 9 адамнан, останай уезіне 12 адамнан, Торай уезіне 6 адамнан тратын комиссиялар рылды "аза" газетіні кмегімен бірден-а азатарды облысты съездерін дайындауа кірісті. Олар съездерге дайындалу барысында аза облысты съездері ткізілді. Бл съездер лт азаттыын, жер мселесін, діни, мдени, оамды-саяси, леуметтік-экономикалы жне баса да проблемаларды шешу жолындаы крестегі аза оамыны алы топтарыны стратегиялы міндеттерін белгілеуге мтылуымен атар, оларды осы масаттара жетудегі тактикалы баыттарын жасау жолында здеріні одатастары мен арсыластарын да ашы крсетуге тырысты. Облысты съездерді ішінде Торай съезі клемі мен абылданан шешімдері бойынша айрыша ерекшеленді. съезд шешімдерінде "Алаш" озалысыны бадарламалы талаптары з крінісін тапты Торай съезі Бкіл аза съезін шаыруа аулы абылдап, оны шаыру мен бадарламалы жаттарын дайындау шін йымдастыру бюросын сайлады. 1917 жылы мамырда Петроградта бірінші Жалпы ресейлік мсылмандар съезі болып тті. Съезде лтты-территориялы федеративті негіздегі демократиялы республика лтты автономия ру мселелері аралды. азастанда алашы Кеестер 1917 жылы наурызда пайда бола бастады. Жмысшы жне солдаттара араанда шаруа депутаттарыны Кеесі кейінірек, яни мамыр жне маусым айларында рыла бастады. Кеестерді кпшілігін алашы кезде эсерлер мен меньшевиктерді са буржуазиялы партиясы кілдері басарды. Кеестері здеріні рамы жнінен кплтты болды. азастанны отстігінде мсылман депутаттарыны Кеестері рылды. 1917 Ташкентте мсылман депутаттары Кеестеріні І лкелік (Тркістанды) съезі тіп, ол Уаытша кіметті олдады жне Ресейді басаруды е жасы нысаны Тркістана жне баса да лтты айматара ке клемде автономия берілетін жадайдаы Федеративтік демократиялы республика деп таныды. Съезд рылтай съезіне дайындалуа жне «Шура-и Ислам» мсылмандар партиясыны бадарламасын тануа шаырды. Осылайша, 1905 жылды зінде-а руа рекет жасалан "Алаш" партиясы іс жзінде 1917 жылды мамыр айында алыптасып, ал оны ресми тіркелуі 1917 жылды желтосанында жзеге асан еді. Тарихта "Алаш" партиясыны саяси йым болып рылуыны бастауын 1917 жылды 21-28 шілде аралыында ткен бірінші Бкілаза съезі айындап берді. Сонымен съезді арарында: "аза облыстары территориялы-лтты автономия ыын алуы тиіс" деп жазылды. Сондай-а, жер мселесі де ызу талыа салынды. Орынборда ткен бірінші Бкілаза съезі "Алаш" аза лтты саяси партиясын шын мнінде задастырды. Атару комитеті негізінде партияны басарушы органы сайланды.

сра алаш партиясы

Алаш партиясы — азаты тыш лтты-демократиялы партиясы 20 -даы аза тарихында тере із алдыран А.п-ны мірге келуі, біріншіден, аза еліні оамды дамуыны жаа экон., саяси жне рухани негізде айта ру ажеттілігіні пісіп жетілгендігін, екіншіден, Ресей империясыны азастанда орнатан отарлы басару жйесіні тере дадарыса шыраандыын крсетті.аза зиялылары оамды сраныса сай партия ру рекетін бірінші орыс революциясы жылдарында ола алды. 1905 жылы 6 тамыздаы Мемл. Дума ру жніндегі патша манифесі баса лттармен бірге аза еліне де депутат сайлау ын берді 1905 жылды соына арай Орал -нда ткен аза облыстары кілдеріні съезі “аза конституциялы-демократиялы партиясын” ру туралы шешім абылдады).1906 ж. 10 маусымда Семей -нда Мемл. Думаа азатардан депутат сайлау шін кілдер жиналысы тіп, .Бкейханов жиналандарды “Халы еркіндігі” (кадеттер) партиясыны бадарламасымен таныстырып, жиналыс оан атысандарды аталан партияа осылатындыы жнінде аулы абылдады. Біра осы кезедегі аза кадеттеріні мірде станан мраттары орыс кадеттеріні бадарламасынан млдем згеше еді. аза кадеттеріні бадарламасында тмендегідей талаптар ойылды: аза жерін бтіндей аза еліні меншігі етіп жариялайтын За абылдау, ішкі Ресейден кшіп келушілерді легіне тежеу ою, аза жмысшыларына еркіндік, тедік беру, оларды мддесін орайтын задар шыару, аза балалары шін мектеп, медресе, ун-ттер ашу т.б. 1905 ж. жазда мірге келген араралы хзырхатыны (петициясыны) да талаптары осы мазмндас болды. Саяси партия ру шін ажетті алышарттар тек 1917 жылы Апан революциясынан кейін ана алыптасты. Алашы жалпыаза съезін ткізу шін “ аза ” газеті жанынан рылан йымдастыру бюросы кн тртібіне “аза саяси партиясын жасау мселесін” сынды 21-26 шілде аралыында Орынбор -нда ткен жалпыаза съезі аза саяси партиясын ру туралы мселе арап, мынадай шешім абылдайды: “аза халыны з алдына саяси партиясы болуды тиіс кріп, бл партияны жобасын жасауды съезд “Шора-и ислама” сайланан аза кілдеріне тапсырды. партияны басшысы Бкейханов россиялы кадеттер партиясынан мшеліктен шыатынын жне оны себептерін млімдеді. Партияны йымды трыдан рылуы кзге, яни бкілресейлік рылтай жиналысына депутаттар сайлау науанына тстас келді. “аза” газеті зіні бас мааласында партияны атын “Алаш” ойып сындыА.п-ны обл. йымдары 1917 жылды азан айынан алыптаса бастады. Бкейхановты тікелей йымдастыруымен жне басшылыымен шамамен азанны партияны обл. йымдары алдымен Семейде, кейін Омбыда, ал арашаны 10-на арай Орынборда ашылды. Семей обл. партия к-тіні траасы болып Халел аббасов, Омбы обкомыны траасы болып Айдархан Трлыбаев, ал Торай обкомыны траасы болып лихан Бкейханов сайланды. Партияны арнайы съезін шаырып, басару орындарын сайлауа, жарысы мен бадарламасын бекітуге уаытты олайлы жадайды болмауынан Орт. к-т рылмады. А. п. жарияланан бадарламасында Ресей мемл-ні демокр., федеративтік респ. боландыын жатады.Бадарлама бойынша шашыранды аза облыстары з билігі зінде ттас бір мемл-ке бірігіп, автон. негізде Ресей Федерациясыны рамына енбек. Салы мселесі де осы трыдан шешілуге тиіс болды. “Салы мал-ауат, табыса арай байа — байша, кедейге — кедейше аділ жолмен салынады, ... бар жмысшылар за панасында болады”.Бадарламаны антифеод. сипаты “негізгі ы”, “ылым-білім йрету” сияты тарауларынан байалады. “Россия республикасында дінге, ана арамай, еркек-йел демей адам баласы те т.б.аза мемлекетінде оу орындарыны есігі кімге де болса ашы жне оу аысыз болма, оу жалпыа бірдей жайылма. аза тілінде орта мектептер, университеттер ашылады, бастауыш сыныптарда саба ана тілінде жреді. Оу ісі з алдына автономия трінде жргізіледі, кімет оу ісіне араласпайды. Жер мселесіне байланысты за абылданып, аза алдымен з жерінен енші алады. Жер сыбаасы тран жерінен, атамекенін ркімні тілегіне сай ауыла, лыса, руа блінеді. Адам басына, жеке й басына тиетін жер сыбаа шаруаа, жерді топыраына, жергілікті табиатына байлаулы болады. А. п. крделі 1917 ж. ш ірі мселені шешуге лкен лес осты. Біріншіден, партия мшелері халы арасында, аза зиялылары ішінде е алдымен шешілуге тиіс жалпылтты зру мселелерді талылауа мрынды болып, сол мселелер бойынша орта тжырымдара келуде басты рл атарды. Бл тжырымдар партия бадарламасыны жобасында берілді. Екіншіден, партияны йтысы болан айраткерлер аза еліні Алаш автономиясы атанан лтты мемлекетіні мірге келгенін жария еткен екінші жалпыаза даярлап ткізді. Осы съезде мірге Алашорда — лтты Кеес кіметі келгені млім. Оны мшелері тгелдей дерлік здерін А. п-ны мшесі санаандыы кмн тудырмайды. шіншіден, осы жылы арашада болып ткен Бкілресейлік рылтайа депутаттар сайлауында барлы аза айраткерлері А. п-ны атынан тіркелді жне оны атынан депутат болып сайланды. Осы рылтайа депутаттар сайлау барысында барлы аза облыстарында А. п. е кп дауыс алан партия болды..