сра 1917 жылы саяси партиялар мен аымдар

ХХ—шы асырды бас кезінде аза лкесінде лтты саяси партияларыны алышартыны алыптасып, одан рі дамуы аза халыны лт—азатты озалысыны маызды кезеі болып табылады. азастанда е алдымен отаршылдыа арсы лтты сраныстара жауап беруге баытталан идеялар, одан туындаан озалыстар мен саяси партиялар рыла бастады. аза лтыны демократиялы интеллигенциясыны жетекшілері, біріншіден, патшалы Ресейді халыты орлайтын отарлау саясатыны мнін шкерлеуді жне азатарды этнос ретінде саталып алуы шін оны келешігіне атер тндіріп отыран патша кіметіні лкені кеулеп бара жатан жан—жаты экспансиясыны тотатуды масат етті. Екіншіден, олар за шыарушы жне басарушы кімет органдарыны алдына кадеттер сынан лгі мен р трлі петициялар арылы талап—тілектер ою демонстрациялар мен шерулер йымдастыру, мемлекеттік думаны сайлауына белсенді трде араласып, парламентке халы кілдерін ткізу шін кресуді мрат ттты. ХХ асыр басында панисламизм жне пантркішілдік лт—азатты озалыстарды идеясына айналып, тегі мен тадыры бір трік халытарын жаындата тсті. Пантркішілдік, панисламизм Ресейде ХІХ . 80—шы жылдарында татар интеллигенциясыны мдени—либералды озалысы ретінде мірге келді. Оны. Пантркішілдіктен шыан " жадидшілік" екі идеяны — аартушылы пен дінні бірігуін білдіреді. Жадидшілдікті негізін салан Исмаил Гаспаринский. 1917 жылы азан ткерісінен кейін тркiшiлдiктi жатаушылар Ресейде уына шырап, кпшілігі Тркияа кетті.. азастана панисламизм мен пантркішілдік идеясы ХІХ . соында келді. Бл идеяны жатастары дін басылар, буржуазия жне интеллигенция кілдері болды. азастандаы жадидшілер жаа дісті мектептер ашты. Ресейдегі панисламизм озалысыны жатастары жалпыресейлік мсылман съездерін йымдастырып ткізіп отырды. Оан азатардан да депутаттар атыстыАпан революциясынан кейін 1917 жылы осы идеялар негізінде біраз саяси партиялар сахнаа шыты. Мысалы; "Шура—ислами«(Ислам кеесі), «Шура—улема» (Діни ауым кеесі). ХХ . басында лемні кшті империяларды тркі халытарыны бірігуінен немесе ислам дініндегілерді бір ранны астына жиналуынан аладааны сонша " пантркизм" , " панисламизм" деп атады. Бкейхановты 1910 жылы жарияланан " ырыздар" атты йгілі мааласындаы ой тжырымдары Петербург аласында А.И. Костянекийді редакциясымен жары крген " Формы национального движения в современных государствах" деген ебекке енді. " ... ырыз халыны арасында, — деп жазады . Бкейханов осы маалада — саяси партиялар лі пайда болан жо... орыстандыру саясатыны ауыртпалыын ктерген баса шет айматарды халытарындай, ырыз халы да кіметке арсы пікірде жне орысты оппозициялы партияларына кіл ояды. Жаын болашата... ырыздар арасында алыптасып келіп екі саяси баыта сай екі саяси партия рылуы ммкін. Оны бірін лтты—діни баыттаы деп айтуа болар, Екіншісі ырыз келешегі ке маынадаы батыс мдениетін енгізуге байланысты деп есептейтін баыт. Сйтіп, 1905–1907 жылдардаы революция кезінде аза оамында аза интеллигенция атарында лт мселесі жніндегі идеялар пайда бола бастады. Бл жылдары аза интеллигенциясы тарапынан Ресей жеріндегі саяси партияларды аза жеріне тарту жмыстары жасалды. Мселен, 1905 жылы Кадет партиясыны бастауыш йымын ру жргізілді, І—ІІІ бкілресейлік мсылмандар рылтайлары тіп, " Мсылман партиясы оамыны" рылуы басталды. 1916 жылы лт—азатты революция, аза интеллигенциясыны либералды—демократиялы зиялылар тобы мен социал—демокртатяилы тобы болып блінуіне келіп, алашы йымдар мен озалыстарды басталуына тудырды. 1917 жылы 27 апанда Ресейде буржуазиялы—демократиялы ткеріс болып, монархия лады.. Апан ткерілісі патша кіметіні геноцид саясатын тежеді, лт саясаты саласында зіні жалпы азаматты мраттарды—бостандытарды, халытарды тедігін олдайтынын млімдеді. Кадет йымы Апан ткерісінен кейін Семейде, Петропавлда, останайда, Оралда, скеменде рыла бастады. Кадет партиясныы масаты: блінбес бірттас Ресей, конституциялы монархия ру, оныстандыру саясатын олдау еді. 1917 жылды кктемінде лкені ірі алаларында, уездерді кпшілігінде, болыс орталытарыны бір блігінде Эсер (СР) партиясыны йымдары рылды. Осы са буржуазиялы партияны " жерді оны дейтіндерге беру керек" , " жер бкіл халыты меншігі" деген рандары, Тркістандаы съезде патша кіметіні отарлау саясатыны айыптауы оны уаытша табыса жетуін амтамасыз етті. 1917 жылы жаза арай барлы кеестер соларды олында болды Халыты эсерлер партиясыны Тркістан лкелік съезд іс жзінде Орта Азия мен азастанны жергілікті халына лтты автономия беруге арсы шыты. Сонымен атар аза лкесінде діни сипаттаы партиялар рылды. Иттифок—муслимин (мсылмандар одаы) партиясыны рыланын жариялады. Бл парттия тыш мсылман партиясы Тркістан федералистерді партиясы болды. Сол сияты 1917 жылы 14 наурызда азастанны отстігінде Шура—ислами йымы рылды. Бл йым лтты—демократиялы баытта саяси кштері Алаш партиясымен арым атынаста болды. 1917 жылды 22 арашасында Шура—ислами оан аласында ткен Бкіл Тркістанды ттенше ІV съезінде кеес кіметін мойындамау мен Тркістан автономиясын ру туралы шешім абылдайды. 1918 жылы атарда Ташкент Кеесі мсылман кіметін жоймашы болып йарды. 5—ші апанда оан аласы шабуылмен алыр ртелді. Шура—ислами сияты, Шура—улема де Тркістанды Ресейден блуді сеператты иядеяларынан аула болды. Крнекті дін заны белгілері басшылы жадайа ие болан бл саяси аымдар шариат пен дет негіздерін ораумен атар, адамзат оамыны демократиялы нормаларын да орады. Тркістанды Ерік партиясын да назардан тыс алдырмаан жн, йткені 1919 жылды кктемінде рылан партяи лт мселесіне кп кіл аударды. Бл партияны рылуына аза Жанзаов, башрт Вавилов, збек ріпов бас—кз болды. Партияны рылу рдісі 1926 жыла дейін созылды. Бл партияны ерекшілігі оны бадарламасында бір емес, бірнеше лттар мен халытарды алдындаы ккейкесті мселелеріні ктерілуінде жатыр, яни оны жетекшілері лтты мдделерден грі лтаралы мселелерді кре білді, жалпы халыты масаттарды саралауа жеткізді 1905 жылы басталан Алаш озалысы 1917 жылы айта Алаш партиясы болып жаластырылды. Партияны негізгі баыты — реформистік жолмен аза елін жаа белестерге ктеру. " ндеу авторыны, алдаы атарылар негізгі ш саласы бойынша басты масат—міндеттерді айындаандыын аару иын емес. Олар: 1. Саяси рекетте бірінші орында жалпыресейлік проблемалар, сіресе кімет туралы жне мемлекеттік рылыс мселелері трса керек. 2. Кшпелі жне отырышы халытарды мдделерін есепке алып, аграрлы мселелерді жиынтыын ешбір кешіктірмей саяси кресті кн тртібіне ою. 3. рылтай жиналысына тиянаты дайындытар жргізу брыы оралыты пен бас июшшіліктен тылу жолында халыты бірлігін ныайту ажеттілігі. 1917 жылы 28 наурызда " Речь" газетінде . Бкейханов " Засыз тартып алынан жерлерді азатара дереу айтарып беруді" талап етті Алаш партиясы атпен танылан лтты—демократиялы аза зиялыларыны тпелі кезедегі саяси йымы халы санасыны озаушы кшін міндетін жалпы аланда заман талабына сай адал атарды. Алаш шын мніндегі дстрлі саяси партия болып алыптасып лгермегенімен, іс жзінде саяси йым ретінде оамды озалыс дрежесінен деттегі партияа ту кезеі батсан кешірген тпелі саяси йым боландыына арамастан. Осын негізгі мастаттарды жне олардан туындайтын баса да леуметтік саяси міндеттерді шешуді Алаш басшылыы эволюциялы реформа жолымен жзеге асыруды кздеді. 1919 жылы 3 тамызда А. Байтрсынов " Революция и киргизы" шаын ебегін жазды. Бл ебегінде азатарды бірінші революцияны уанышпен арсы алып, патшаны геноцид саясаты тоталаны мен лт мселесі, масат—мддесі ктеріледі деп тсінгенін айта келіп, екінші революция аза—ырыз халы шін млде тсініксіз, мні жо деп арастырыланын айтады. ... Екінші революция тек аза халы шін емес, сонымен атар аза зиялылары шін де мнсіз деп арастырылып анархияны басталанын тсінді., алаштытарды контрреволюционерлермен бірігіп, 1918–1920 жылдары шетелдік интервенциямен азамат соысы кезінде кеестерге арсы соыс ималдарын жргізді. 1917 жылы Ресейдегі Кеестер мен Уаытша кімет арасындаы саяси арсылыты тередей шиеленісе тсуі барысында лтты социалистер лтты буржуазиялы йымдарын з іргелерін аласыра салып, тіпті кейбір леуметтік—саяси мселелер тірегінде олара ашы трде шыа бастады. Осыан сас, сонымен сабатас дерістер азастанда да орын алды. лтты интеллигенцияны аз блігі (негізінен тменгі буын кілдері) социалистік идеяларды станып, социал—демократтар немесе эсерлермен (социал—революционерлермен) ынтыматастыта болды. Оларды арасында С.Сейфуллин, С.Медешев, К.Тоысов жне т.б. ерекше кзге тсті. ш жз 1917 жылы азан—араша айларында пайда болды. уел баста ол Алаш партиясымен бірлесе рекет жасау ммкіндігі туралы млімдегенімен, ол ойынан тез айтты да, кп кешікпей азастанны оамды—саяси жне леуметтік—экономикалы мселелері жнінен Алашты басты опонентіне айналды [1, 126 б.]. ш жз зіні леуметтік тегі жнінен са буржуазияшыл демократтарды саяси йымы болды. Оны бадарламалы масат—мдделеріні алашы кезде Алашты программасынан кп айырмасы болан жо. Олар соыс мселесі жнінде ана Алаштан баса позиция стады. Кейінірек, іргесін Алаштан аула салып, большевиктер мен солшыл эсерлерге жаындай тсті жне азан революциясы жеіске жеткен со Алаша арсы ашы креске шыты Жмысшы озалысыны дамуында жергілікті йымдар мен социал—демократтар тобы маызды рл атарды. азастанда тыш маркстік йірме Атбасарда 1896 ж. йымдастырылды. ХХ . басында маркстік йірмелер Амолада, Петропавлда, Оралда, Семейде, Верныйда пайда болды. 1905 ж. брын рылан маркстік йірме негізінде Петропавл жне Оралда РСДЖП йымдары, социал—демократтар топтары мен йымдары теміржол желілері бойындаы алаларда, теміржол шеберханалары мен деполары орналасан станцияларда пайда болды [ХХ асырды бірінші ширегінде аза лкесінде Кадет, Эсер, Алаш, ш жз, Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок, Ерік саяси партиялар рылан еді. Кадет, Эсер партиялары лтты мселелерді ктерген жо, лтты идеялара арсы болан, тек билік жолына мтылан, жалпы халыты мселелерді жамылып алан, аза лкесінде лкен нтижелерге жете алмаан кз бояушы партия атарына жатызуа болады. лтты мддені ктере білген алан партияларды ішінде Шура—и—Ислами, Муслимин—и—иттифок лтты мддені ктерген Алаш, ш жз партиясы болды. Біра, ш жз партиясы лтты мддені ктерсе де, билік жолындаы талас—тартыста бзылып, кштері басым жаа ауысан партия деуге болады

. 12 Сра ш жз партиясы

1917 жылы арашада Ман йтпенов жне Шаймерден лжанов бастаан бір топ Омбы зиялылары «ш жз» аталатын саяси партия раандарын млім етті. Келесі жылды басына арай бл саяси йымдаы басшылы Клбай Тоысовты олына кшедіБкілресейлік рылтайа депутаттар сайлау науанына дербес тізіммен тсіп, сайлауда бірде-бір кілін ткізе алмады. шжздіктерді аза оамы арасында беделіні жотыы басшылыында ел мойындаан саяси тланы болмауына, сондай-а партияны халыты соына ерте аларлы наты бадарлама сына алмауына байланысты еді. «ш жз» аза арасындаы мсылмандыты олдайтындыын жне орайтындыын айта отырып, сонымен бірге атеистік станымдаы большевиктермен оян-олты жмыс істеуге кш салды. з ретінде большевиктер шжздіктерді Алаш партиясыны беделін тсіру масатында пайдалануа тырысты«ш жз» партиясы з ызметін Кеес кіметіні баыт бадарын олдауымен бастады. «ш жз» партисы Кеес кіметіне жне жергілікті жердегі жмысшылар, солдаттар жне шаруалар кеестеріне толы сенім білдіретіндігін жариялады. К. Тгісовті келуіне байланысты халытар достыы, орыс-аза достыы алыптаса бастады. «ш жз», Алашпен кп мселеде тоайласып трды. Мыс: дін, сот ісі, ы, земство, жер, соыс, бейбітшілік. Мсылман дініне лкен рметпен арады. Біра тарихи деректер «Алаш» партиясы мен «ш жз» партиясыны арасында да тартыс аз болмаанын крсетеді. Алайда бл тартыс партиялы бсекелестіктен грі бірін-бірі партия ретінде мойындаысы келмейтін ымырасыз креске кбірек сайтын еді.Большевиктерге ермей транда «ш жз» партиясы «уелі тркі-татар федерациясын рып, орыстардан аула жруді», содан со біртіндеп автономиялы елге айналуды кздесе, «Алаш» партиясы автономияны Сібір автономшыларымен селбесе отырып алуды ойластырды.
Сонымен атар «ш жз» партиясы «аза жмысшылары мен кедейлеріні сзін стаймыз» десе, негізінен интеллигенция кілдерінен ралан «Алаш» партиясы азаты бай мен кедейге блген жо«ш жз» партиясы мен «Алаш» партиясыны саяси баыттары бір еді. Оларды негізгі масаты – ескі кімет билігін толыымен жойып, аза халыны з алдына блек отау руын жзеге асыру. Осы масат жолында екі лтты партияны арасында крес туындады. «Алаш» мшелері «ш жзді» ісін жатырмады. «ш жз» де «Алашты» з газеттерінде айбаттап жатты» деп жазады. «ш жз» партиясы уел баста «Алашпен» бірлесе рекет жасау ммкіндігі туралы млімдегенімен, ол райынан тез айтты да, кп кешікпей «Алашты» бас сынаушысына айналдыБолаша «ш жз» партиясы мен «Алаш» партиясы жетекшілеріні арасындаы кейбір келіспеушіліктер 1917 жылы мамырда Мскеуде ткен бкілресейлік мсылмандар съезінен кейін байалды.аза ішінен барандар арасынан Жаанша Досмхамедов, Клбай Тгісов, Улитхан Танашев, Жаып Абаевтар осы съезде атару кеесіні мшелері болып сайланды. Сонымен атар съезге атысан баса да делегаттара осыла отырып, олар "Алаш" партиясыны жетекшілері Ахмет Байтрсынлы мен лихан Бкейхан.жалпыаза съезі 1-10 тамыз аралыында Ташкентке шаырылсын» деген сыныс жасады. Ал бл кезде бірінші жалпыаза съезін шаыруды йымдастыруа кіріскен лихан Бкейхан, Ахмет Байтрсынлы, т.б. аза оыандары ол съезді шешімдерін де, атару комитетін де мойындамадыОны стіне екінші бкілресейлік мсылмандар съезіне азатан кіл жібермейтінін айтты. Бкілресейлік рылтай сайлауы жаындауына байланысты шілдені 21-26 аралыында Орынборда шыл ткен жалпыаза съезі аза саяси партиясын ру туралы шешім абылдады. Сонымен атар «бір облыста бір списоктен арты болмасын, ол список осы жалпыаза съезі крсеткен список болсын» деген аулы алды. «ш жз» партиясы жалпыаза съезіні бл шешімін мойындаысы келмеді. 1917 жылды азан айында Омбыа келген лихан Бкейханмен кездесуде «ш жз» партиясыны йымдастырушылары Ман йтпенов пен Шаймерден лжанов аза партиясыны атауы «ш жз» болсын деген сыныс айтты жне партия бадарламасы жнінде лихан Бкейханмен пікір таластырды. «Сарыара» газеті «Алашты туын стаан асар белдей ерлерімізді... арамзалар аппа болып, жынын сып, уын шашып жр. Мндайлара «ш жзді» партиясы деген ата байланып, бар азаты йытысы болан «Алаш» партиясыны адамдарын арам аузымен быламашы болып жр» деген маала басты. «алаштытар» «ш жз» партиясыны рылтайа сынан тізіміндегі алашы алты адамыны депутат болуа лайысыз екенін айтып, «аза» газетіне маала жариялады» арашаны 28-і кнгі рылтай сайлауынан жеілгеннен кейін «ш жз» партиясы мен «Алаш» партиясыны тартысы одан рі шиеленісті. 1917 жылды желтосанынан 1918 жылды мамырына дейін 10 нмірі шыан «ш жз» газеті «Алаш» партиясыны ыпалындаы «аза», «Сарыара», «Бірлік туы», «ран» газеттерімен айтыса тсті.
«аза» газеті: «Трі адама саанымен пиылы айуан сияты смдар «ш жз» партиясы деп ата байланып, бар азаа йыты болан «Алаш» партиясыны адамдарын арам аузымен былама болып жр. «ш жз» партиясы – содырлы, сойанды, жзіаралар партиясы. Бл – жрта келген лкен дерт. деп жазды.«ш жз» газеті де арап алмай, «Ит жота шоша реді ораа, л жота л жреді жораа» деген маала жариялап, лихан Бкейханны ар-намысына тиетін сздерді аямады.«Біз «ш жзді» артынан жреміз! Рас, біз «ш жз» партиясын кешірек ашып, халыты кбі білмей алды. Екі партия арасындаы егес 1918 жылы жазда «ш жз» партиясы жойылана дейін жаласты.«Алаш» пен «ш жзді» арасындаы алауыздыты стімен пайдаланан большевиктер Омбыдаы «Революционная мысль» газеті арылы 17 арашада «аза кедейлерін соына ерткен» «ш жз» партиясын рылуымен ттытап, «ш жз» партиясын олдаушыларды хаттарын жариялап отырды.«Алаш» партиясымен кресті басты масатына айналдыран «ш жз» партиясы да біртіндеп большевиктерге арай ойысты. Бл жнінде «Алаш» партиясы «...Клбай Тгісов пен Ермхамет Тобаевтар орыс большевиктерін олдаан ылмысты рекеттерін тотатпаса, «Алаш» партиясыны жауы деп танып, оларды аза халыны арасынан аластататындытарын» млімдеді.Большевиктерді сынысымен Омбы губерниялы кеесі атару комитетіні рамына сайланан, кейін баса да ызметтер атаран Клбай Тгісов «Алаш» партиясын уып, таратуа бар кшін салды. Зайсандаы «ш жз» партиясыны мшелеріне жіберген жеделхатында: «Алаш» партиясы уылды. Оны бірнеше мшелері амауа алынды. Бкейханова іздеу жарияланды. Демократиялы «ш жз» партиясы кннен кнге сіп, жеілмейтін кшке айналып келеді. Зайсандаы «Алаш» партиясын тезірек уып, тарату керек», – деп жазды.Омбыда шыатын «Известия» газетіні суірді 23-індегі санында Клбай Тгісов лихан Бкейханды стап бергендерге - 10 000 сом, ал Ахмет Байтрсынлын стап бергендерге 3 000 сом аша беретіндігін жариялады. Клбай Тгісов онымен де тотамай, «Алаш» партиясыны Владимир Ленин жне Иосиф Сталинмен келіссз жргізгенін естіп, 1918 жылы суірді 21-інде «кадет Бкейханов басаратын буржуазиялы «Алаш» партиясына арсы рылан «ш жз» деген аза социалистік партиясыны бар екенін білдіріп» жеделхат жолдап, «Алашпен» кресте здерін олдауын срап, Сталинмен телеграф арылы сйлесті. Алайда бл уаытта «ш жз» партиясыны з ішінен де жік шыан еді. Партияны брыны траасы Ман йтпенов орнына келген Клбай Тгісовке «ш жзді» Омбыда ткен кезектен тыс жиналысында трлі айып таты. Кп замай Тгісовті 1918 жылы суірде эсерлер ран Батыс Сібір кіметі ттына алды. «Алаш» партиясынан кешірім срап, ттыннан босауа жрдемдесуді срады. Біра олар кешірім бере алмайтындытарын, оны ылмысты ісін «Алаш» партиясыны сотында тексеруге алдыратындытары туралы» шешім шыарды.Клбай Тгісов 1919 жылы, Омбы аласын басып алан Колчак кіметіні олынан аза тапты. Кейбір деректер «трмеден ашып шыан Клбайды «Алаш» партиясыны мшелері айта стап берді» деп крсетеді. Бірер жылдан со «Алаш» партиясы да большевиктер билігін мойындауа мжбр болды.Тарихшылар «Алаш» жетекшілеріні станымдары барлы уаытта бірдей сай келе бермегенін ала тартып, «ш жзді» «Алаш» партиясымен айшылытарын біржаты баалауа болмайды деген пікір айтады. Клбай– оам айраткері, журналист, драматург. Зайсандаы ауыл шаруашылы мектебін бітірген. Орыс тіліне жетік боландытан отарлы билік орындарыны йарымымен Зайсан уездіні бітімгерлік сотыны тілмашы болып ызмет етті. Бірінші орыс революциясы тсында .Бкейханов, А.Байтрсынов, Ж.Апаев секілді айраткерлермен бірге патша кіметіні жргізіп отыран отарлы саясатына арсы шыты. араралы хзырхатын зірлеуге атысты. 1906 ж. “Семипалатинский листок” газетінде патша кіметіні аза халына жасап жатан ысымшылытары жайлы маалалар жариялады. аза жеріне земство енгізу ажеттігін жатады.1909 ж. патша кіметіні йарымына орай “халыты блікке ндеуші” ретінде ттына алынып, 1912 жыла дейін трмеде отырды

. “Наданды рбаны” атты пьеса жазды. Оны “Шура и ислам” йымына мше болып кіріп, азалыда 1917 ж. мамырда Мскеуде ткен бкілресейлік мсылмандар кеесіне мше болып сайланды. Осы жылы жазда Зайсан у-не оралып, онда аза ебекшілеріні съезін ткізуді йымдастырды. М.йтпеновпен бірге Омбыда “ш жз” партиясын руа басшылы етті.

 

13 сра азан кеес кіметі

Уаытша кіметті халы кткен аграрлы мселені шеше алмауы, езілген халытара зін-зі билеуі немесе автономия алу мселесін кн тртібіне оюа тырыспауы, жмысшылара 8 саатты жмыс кнін енгізу сияты ккейкесті мселелерді шешпеуі халы наразылыын одан рі кшейтті. 1917 ж. жазыны соы мен кзіні бас кезінде бкіл Ресейді жер-жерінде бараны Уаытша кіметке деген арсылыы се тсті. Бл Кеестердегі большевиктерді ыпалыны артуына жадай жасады. Ал “Барлы билік Кеестерге берілсін” деген ран айта ктерді. Енді бл ран арулы ктеріліске, Уаытша кіметті латуа, пролетариат диктатурасын орнатуа баытталды. 1917 ж. 24 азанда Петроградта арулы ктеріліс басталды. Келесі кні ктерілісшілер аланы е маызды объектілерін басып алды. 1917 ж. 25 азанда (7 арашада) скери-революциялы комитет Уаытша кіметті билігіні жойыландыын жариялады. Осылайша азан ткерісі жеіске жетті азастанда Кеес кіметін орнату трт айа, 1917 ж. соынан 1918 ж. наурызына дейін созылды. Бл процесс айматы леуметтік–экономикалы жне мдени баяу дамуымен, лтаралы атынастарды крделілігімен, жмысшылар мен большевиктік йымдарды аздыымен шиеленісе тсті. Кеес кіметіні азастанда орнауына Ленин бастаан большевиктерді халыа бейбітшілік, жмысшылара зауыт пен фабрика, шаруалара жер, лттар мен лыстара тедік пен бостанды беру жніндегі удесі з септігін тигізді. Кеес Кеес кіметі Уаытша кіметті жатастары арулы арсылы крсете алмаан Сырдария, Амола облыстары жне Бкей Ордасында бейбіт жолмен орнады. Ал, Торай, Орал, Орынбор, Семей жне Жетісу облыстарында Кеес кіметін орнату шін иян-кескі крес болды. Облысты орталытар мен уездік алаларда кеес кіметі ызыл гвардиялы отрядтарды жне жергілікті горнизондар солдаттарыны арулы ктерілісі арылы орнады. Перовск (ызылорда) жмысшылары мен солдаттары кімет билігін 1917 ж. 30 азанда (12 араша) з олына алды. Ташкентте Кеес кіметі 1917 жылы 1 арашада кескілескен рыс нтижесінде орнады. Ал 1917 жылды араша айыны орта кезінде Кеес кіметі Черняев (Шымкент) аласында жеді. араша-желтосан айларында Кеес кіметі улиетада, Тркістанда, азалыда, Арал поселкісінде жне облысты баса да ірі елді мекендерінде бейбіт жолмен орнады. Ккшетау, Павлодар, Атбасар, скемен уездерінде казак-орыс скерлеріні басым болуынан Кеес кіметі шін крес біраз иындыа кездесті. Кеес кіметі 1918 ж. наурыз айында Жаркентте, Сергиопольде (Аягзде), Талдыоранда, суірді бас кезінде Лепсіде орнады.Кеес кіметін орнатумен бірге лкені шаруашылыы мен мдениетін айта ру шаралары атар жргізілді. нерксіп орындарында, мселен Спасск заводында, араанды шахтасында, Успен кенішінде, Ембі мнай ксіпорындарында баылау ойылып, сондай-а банктер мемлекет меншігіне кшірілді. Кеестерді 2-ші Бкілресейлік съезінде абылданан Жер туралы декрет бойынша алашы шаралар жргізіле бастады. азан ткерісіні алашы кндерінен бастап-а облысты жне уездік орталытарда да жмысшылар мен шаруаларды кіметін ныайту ісі, ауылды жне селолы Кеестерді ру ісімен бірге жргізілді. 1918 жылды кзінен бастап басарудаы ала-лалы жойылып, билік Кеес атару комитеттері олына алына бастады. Сонда да болса, ауыл-селоларда лі Кеестер кш ала алмай жатты. Кеес кіметіні нсау, жарлытарын іске асыруа арсылы кшті болды. Халы азы-тлік тапшылыынан зардап шекті. Кеес кіметіне арсы кштер бас ктерді. Кееске арсы кштерді арсылыын басу шін, жергілікті жерлерде кімет билігін ныайту ажет болды. Кеес кіметін ныайту жолындаы кресте облысты жне уездік кеестер съездері кп роль атарды. Облысты, уездік, болысты кеестерде жер, азы-тлік, шаруашылы, сот, баылау, аржы блімдеріні жмысын жола оюа баытталан шаралар іске асырылды. Кеестерді жанынан ебек, аарту, денсаулы сатау т.б. блімдері ашылды. Кеес ызметкерлерін даярлайтын курстар жмыс істей бастады. Кеес кіметіне деген сенімсіздік кшейді. Ленинні дайындаан “Ебекшілер мен аналан халытарды ытары Декларацияда “Кеестік Ресей Республикасы еркін лттар одаыны негізіндегі кеестік лтты республикаларды федерациясы трінде рылады” делінген. РКФСР рыланнан кейін елді Шыысында жаа автономиялы республикаларды руа дайынды жмыстары басталды. Большевиктік йымдар, азастан жне Тркістанны Кеестері кеестік бкілаза, бкілтркістанды съездерін шаыруа дайындала бастады. 1918 ж. кктемінде елімізді шыысында Тркістан автономиялы Кеестік социалистік республикасы рылды. азастанны отстік аймаы (брыны Сырдария жне Жетісу облыстары) Тркістан автономиясыны рамына кірді. Бірата 1918 ж. атарда кеестерді 3 - Бкілресейлік съезі Ленин дайындаан “Ебекшілер мен аналушы халытар ытарыны Декларациясында” зге лттарды зін-зі билеу ы жоа шыарылды. оанд аласы шабуылмен алынып, Тркістан автономиясы кшпен таратылды. азастанда кеестерді бкілаза съезін шаыруа дайынды жмыстары кеес кіметін ныайту процесімен атар жргізілді. Мны зі шын мнінде кеестік мемлекеттікті ру жне оны бекіту шін крес екендігін крсетті. аза зиялылары мемлекет ру процесіні кеестік жолмен шешілуімен келісе алмады. Мндай арсылыты себептері мынада еді: бірінші - аза зиялылары уел бастан туелсіз лтты автономия руды жоспарласа, екінші - олар азан ткерісін абылдамады, сйтіп Кеес кіметін мойындамады, оны засыз орнаан кімет деп есептеді. Сондытан да „Алаш” зиялылары растыран бадарламаны жобасы “аза” газетінде жарияланды жобасы он пункттен трды. Осы бадарлама рылтай жиналысына сайлауда “Алаш” партиясыны ірі табыса жетуін амтамасыз етті жне 1917 ж. 5-12 желтосанда Орынборда ткен Екінші жалпыазаты съезде аза халыны р трлі топтарыны кілдерін біріктірді.. Съезде аза автономиясы рамына Бкей ордасы, Орал, Торай, Амола, Семей, Жетісу облыстары жне Закаспий облысымен Алтай губерниясыны азатар мекендеген аудандары енуге тиіс деп шешті. Алаш-Орда (алаш автономиясыны кіметі) деген ат беру жнінде шешім абылдап жне бкіл аза халына “баынатын кіметіміз осы деп сеніп… баса кіметті мойындамай, з кіметіні мірін екі ылмай орындау керектігі” баса ескертілді. Съезд аза милициясын ру жоспарын жасады Халел жне Жаанша Досмхамедовтер Оралдан Мскеуге барып, Халы Комиссары Кеесіні траасы В.И. Ленинмен жне лт істері жніндегі халы комиссары И.В.Сталинмен кездесіп, олара 1917 ж. желтосанда ткен екінші аза-ырыз съезіні аулысын табыс етті. И.В. Сталин аулымен танысаннан кейін 19-20 наурызда Семейдегі .Бкейханов жне Х. аббасовпен телефон арылы Сталин сзіндегі е елеулі нрсе оны жалпы аза-ырыз съезі аулысы мен Ресей халытарыны ыы туралы декларацияны зара ндес екендігін мойындауы еді. Міне, осы ндестік Кеес кіметіне Алашорданы мойындауа негіз болатындыын білдіріп, Сталин тек жалыз ана шарт ояды. Ол з ретінде Алашорданы Кеес кіметін мойындайтындыын млімдеуі болатын. И.Сталинні сзінен таы бір жадайды аны ааруа болады. Кеес кіметі “басыбайлы блініп кету секілді лт ниеттерін жарыа шыару” шін е алдымен оны мойындау ажеттілігін талап етті. Сонымен бірге автономия алу мселесі орталыта шешілетіндігін ескертті. Алашордашылар шін мндай жадай иынды тудыранымен олар И.Сталинні сынысын талылап, автономияа атысты з шешімдерін млімдеді. Ол аулы тмендегідей еді: 1918 жылы наурызды 21-інде Алашорданы мшелері лт жмысын басарушы халы комиссары Сталинні Алаш автономиясы туралы айтан сзінен кейін Кеес кіметін Ресейдегі барлы автономиялы халытарды кіндік кіметі деуге аулы ылып, тмендегі з шарттарын білдіріп: “Желтосанны 5-нен 13-іне шейін Орынборда болан жалпыаза-ырыз съезіні аулысы бойынша тотаусыз Алаш автономиясын жариялайтындытарын, талап етті. кінішке орай лт істері жніндегі халы комиссары Алашорданы ойан талап-шарттарына тікелей ресми трде жауап бермеді И.Сталин жне ол ойан жеделхат келді. Жеделхатта “ырыз істері бойынша Комиссариат ру шін тез арада кілдер жіберу” жнінде айтылды. Мны зі кеес кіметіні лкедегі барлы істі з олдарына аландыын крсетті. Жеделхатта лт істері жніндегі халы комиссариаты жанынан аза блімі ашылып, оны рамына аза халыны кілдерін сайлау ыы Алашордаа берілетіндігі де айтылан Сталинмен жргізген келіссздерінде кеес кіметіні лтты ттасты негіздегі аза мемлекеттігін мойындамайтындыын, тек кеестік негіздегі автономия беруге даяр екендігін крсетіп берді Х.аббасов 1918 жылды 1 суірінде РКФСР Халы Комиссарлары мен лт істері жніндегі комиссариата жеделхат жолдап, аза халыны лтты ттасты мддесін кздейтін Алашорда кіметін тез арада ресми трде мойындауын таы да талап етті. Кеес кіметі мндай талаптарды жауапсыз алдырды. Осылайша алаштытарды кеес кіметі шеберінде бірттас лтты мемлекет руа талпынысы нтижесіз аяталды.

14 сра Азамат соысы

азастан азамат соысы жылдарында — жмысшы-шаруа Кеестеріні орталытаы жне жергілікті жерлердегі билікті басып алуы алашы кннен-а латылан таптарды арулы арсылыын туызды азан арулы ктерілісі мен Азамат соысыны арасында айын шек болмады. Ел 1917 жылы 25 казаннан бастап Азамат соысы жадайында мір срді немесе бл дата елді тапты белгісі бойынша бір-біріне жау екі лагерьге бліп тастады, арадаы крес бітіспес анды ырына ласты.азастанда Азамат соысы ошатарыны бірі Орынборда — аза атаманы Дутовты 1917 жылы арашаны аяында Кеес кіметін латып, 1917 жылы 5—13 желтосанда Орынборда «Алаш» партиясыны II Бкілаза съезі болып тті. Съезде Уаытша халыты кеес — «Алашорда рылды. Азамат соысы басталысымен Алашорда бастаан жне Кеестер мен большевиктерді олдаан екі жа бір-біріне арсы трды. антикеестік кштерді леуметтік базасын аза скерлері, кпестер мен саудагерлер рады. Жетісу аза скерлеріні «скери кеесі» Жетісудаы жоары билік — «скери кіметті» рды. А гвардияшыл офицерлер мен юнкерлер Верный аласына жан-жатан келіп бас осып жатты, осы жерде алаш полкі рыла 1917 жылы арашада азамат соысыны ошаы Оралда алыптасты. Осында рылан Орал аза скерлеріні облысты «скери кіметі» а гвардия офицерлеріне, азатарды атаман-кулак элементтеріне сйенді, олара жергілікті серлер, меньшевиктер жне алашордашылар белсенді трде олдау крсеттіАзамат соысыны етек алуына бірінші дниежзілік соыс жылдарында ттына тскен Австрия-Венгрия армиясыны солдаттарынан рылан Чехословак корпусы блігіні лкен маызы болды. Жасы аруланан 50 мы адамды корпус 1918 жылы мамырды аяында сібір магистраліні зына. 1918 Кеес кіметі Семей аласында латылды. Жетісу облысы атару комитетіні аулысымен Жетісу майданы скерлеріні штабы рылды. Алайда облысты біріккен арулы кштері а гвардияшылара соы бере алмады. ызыл гвардия отряды командир айтыс болуына байланысты шегінуге мжбр болды. оныс аударушы шаруаларды лкен тобы Черкасск селосында ораныс шарасын йымдастырды. Бл «Черкасск оранысы» деп аталды.1918 жылы жазда Кеес кіметі азастанда Жетісуды басым блігінде, Сырдария облысында, Торай облысынын отстік ірлерінде жне Бкей Ордасыны біратар аумаында ана саталып алды скери коммунизм саясаты«скери коммунизм» саясаты РКФСР-даы нысанда, дл сондай ауымда жргізілмегенмен, оны жекелеген элементтері азастанда да іске асырылды. Бл саясатты толытай жзеге асыру негізгі астыты ірлерді «атардан» азат еткеннен кейін, яни 1920 жылды басында ана ммкін болды.[2].Бл екі арада Азамат соысы елде кеінен анат жая тсті. азастанмен шектесетін ауматарда біратар айматы кееске арсы кіметтер пайда болды.Антанта елдері олдаан чехословак корпусыны кмегімен Самарада сер-агвардияшылар кіметі - рылтай жиналысы комитеті (Комуч), Омбыда адмирал Колчак баскаран Уаытша Сібір кіметі рылды. 1918 жылы 18 атарда Орынбордан куылан атаман Дутов Кенестерге арсы айта шабуыла шыты, 1918 жылы 3 шілдеде Орынборды басып алып, Кеестік Тркістанды Орталы Ресейден бліп тастады.азастанны кптетен ірлерінде Азамат соысыны етек жайып, Кеес кіметін лату жадайларында Алашорда (Алаш автономиясыны кіметі) Кеестерге арсы бірігіп кресу шін Орынборда атаман Дутовпен ода рды. Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен тыыз байланыс орнатты, II Бкілаза съезіні шешіміне сйкес лтты арулы кштерді руы тиіс болды.1918 жылы маусымда Алашорда кіметі жергілікті жерлерде наты билікке ол жеткізу шін біркатар декреттер абылдады, соан сйкес Алаш автономиясыны аумаында Кеес кіметі шыаран барлы жаттар мен за актілері жарамсыз деп танылды.[3]. 24 маусымда Алашорда з жмысына кірісті. II Бкілаза съезіні шешімдерін жзеге асыратын болады. Башрт жне Сібір автономияларына туысан автономиялар ретінде араймыз. Большевиктерді тарату ісінде олармен одатаспыз. Торайда Алашорданы облысты блімін, уездерде уездік блімдерін ашуа кірісііздер. Земство белгілі бір уаытка дейін саталады. Земство ісіне Алашорда араласпайды. р болыстан халы милициясын ру шін дереу 30 жігіттен жинаыздар. ару-жара, киім-кешекпен амтамасыз ету, офицерлерді оыту мселелері бойынша Дутовпен сйлесііздер. Амола мен Семей облыстарында жігіттер жиналып жатыр. Алаш комитеттеріне келетін болса, олар мнымен оса аза халынын кілі міндетін мойнына алып, «Сібірлік уаытша кіметті жергілікті кілдерімен» тыыз байланыста жмыс істеуі керек.[8].Алайда лтты автономия идеясы большевиктер тарапынан кеестік тырнама мен тапты принцип трысында ана олдау тапты. Алаш ксемдері Кеестерге арсы кресте билікті жергілікті органдарымен байланыс орнатуа тырысты, ал олар .Н. Бкейхановты лтты идеясына млде салынды таныттыБольшевизм осы анархиямен теестірілді. Большевиктер билігін латып, кадет-серлер кіметін орнату агвардияшыларды есебі бойынша олар анархия мен бліншілікке тотау салады Елде бір орталытан баскарылатын билік органы болмады. Амола мен Семей облыстарында Сібір кіметімен атар Сібір аза скеріні билік аппараты да ызмет етті. Задылы пен билік ала мен поселкелерде бір трлі, станицаларда екінші трлі, ауылдарда шінші трлі рекет етті. Сібір кіметі тарапынан Алашорда билігіне олдау крсетілмеді. Сібір кадеттеріні орталы органында басылан маала Сібір кіметіні станан баытын ашып берді. «ырыз кілдері талап етіп отыран нысандаы автономия Ресейден толы блінді, оны аумаында дербес ырыз мемлекетін руды кздейді.Біз братана халыты мдени-лтты ажеттерін анааттандыру туралы талаптарын кеінен олдауа зірміз, біра дербестікке мтылу мемлекетгін зін-зі ртуына алып келеді. Сібір мен Алаш арасындаы мдде жаындыы екі автономияны тыыз ода руын ажет етеді. зара тсіністік оларды кшін біріктіреді. Біз Сібір автономиялы кіметіні талылауына зара келісімні мынадай пункттерін сынамыз.Сібір кіметі мен Алаш автономиясы бірін-бірі тану, мойындауаркылы карым-катынаска тседі»Келесі бес пунктті мазмны мына трыда болып келедіАлашорда тек казак халкыны ана билік органы болып табылады;лтты скер жалпы сібірлік басарма мен Алашорданы скери бліміне баынады;банк пен аржы-аражат мекемелері Сібір кіметіні арамаына беріледі;Ресей Алаш автономиясын мойындамаан жадайда Тркістаннан айырылады, ал Сібір Алаш сияты одатасын жоалтады: «Автономияны лау аупі Алаш партиясына алай боланда да Алашорданы Сібірмен ода болудан бас тартуа, Алаш автономиясын жариялауа жне ырыз халыны бірлігін сатап алуа тырысуа мжбр етеді.Сібір кіметіні Алаш автономиясын мойындауы Тркістанды Ресей аумаындаы федерациялы рылым ретінде орныуына ммкіндік берер еді.. Майдандаы жадай сенімсіз болды, сібірлік а гвардияшылар жаын тран одатасын жоалтып алысы келмеді. Олар біратар шара олдануа дейін барды арнайы комиссия рылды комиссия Алашорда басшыларыны сыныстарын арап, Сібір кіметі Алашордамен белгілі бір келісімге келуі ажет деген орытындыа келді. Комиссия Алашорда мен аза автономиясыны саяси статусы туралы мселені айналып тіп, хаттаы біратар сыныстар бойынша келісілген шешімдер абылдады: Алашорда аза халыны билік органы деп танылды, оан киіз й басы бойынша жне арнайы салы жинауа рсат етілді. Бдан баса, Алашорда лтты сот жйесін руа ммкіндік алды. арулы кштерге - лтты скерге келетін болса, ол Сібірді белгілі бір скери ведомствосыны принциптеріне негізделе отырып рылатын жне ару-жарапен амтамасыз етілетін болды. лтты скерді басшысын, блімшелерді командирлерін Алашорда кіметіні келісімімен Сібір скери кіметі таайындайтын болды.[18]. Сйтіп, Алашорданы жартылай тану ммілесіне ол жеткізілді, біра мнымен бірге Сібір кіметіне бл келісімді айта арауа ммкіндік берілдіУфа мемлекеттік мжілісіні араан басты мселесі Бкілресейлік жоаргы кімет билігін ру болатын. Жаа кімет Директория деген ата ие болды. Ресейді Кеес кіметінен азат ету шін кресу;Ресейді кшпен тартып алынан, ыдыраан жне блініп кеткен облыстарын біріктіру; Мемлекет ттастыы, кшті мемлекет билігі кптеген адамдарды, соларды атарында Алаш ксемі . Бкейхановты да аландатты.. .Н. Бкейханов Уфада Ойыл улаяты жетекшілеріні жиынына атысуын пайдалана отырып, Мемлекеттік мжіліске азастаннан келген барлы Алашорда мшелеріні арнайы отырысын ткізді. азастан клемінде кімет аппаратын ру мселелерін талылады. Н.Д. Авсентьев пен оны ріптестері Алашорда кіметі жойылсын, оны кызметі мдени-трмысты жне шаруашылы-экономикалы мселелермен шектелсін деген шешімге келді.[21].Алашорданы тарату туралы шешім . Бкейханов пен барлы Алаш айраткерлеріне млде ктпеген жадай болды.Шын мнінде Алашорда басшылыы 1918 жылы лтты арулы кшті румен айналысан еді. Алашы Алаш отряды, айтылып ткендей, 1918 жылы атар-апанда Верныйда рылан болатын, біра Жетісуда Кеес кіметі орнасымен (1918 жылы наурыз) ол арусыздандырылып, таратылды. Директорияны, кейін Колчак кіметіні станымына айналды.лтты мемлекеттілікті ру ммкіндігінен айыру аза халынын басым кпшілігін Кеес кіметімен белсенді трде кресуден шет алдырды. Оны стіне аз санды, нашар аруланан «халы милициясыны» рамалары азастандаы Азамат соысыны барысымен орытындыларында андай да бір елеулі рл атара алмады азастан аумаындаы а гвардияшылар басып алан жерлердегі ктерілістер Шыыс пен Отстік майдандарда соысып жатан ызыл Армияны негізгі кштеріне айтарлытай кмек крсетті. Бл сіресе Орынбор мен Оралды азат етуде, Колчакты тбегейлі таландауда айын крінді. Кеес кіметі азастан майдандарында соысып жатан ызыл Армия блімдеріне ажетті скери кмегін аямады. Мндай скери кмектерді айын мысалдарыны бірі . Жангелдин экспедициясы болып табылады. Ол, 57 кннен кейін, аса киын дала жолымен жріп ткен экспедициялы отряд зін асыа ктіп отыран Атобе майданыны скері тран Шалар стансасына келіп жетті. 1927 жылы . Жангелдин осы экспедицияны йымдастыраны жне Отан алдында баса да сіірген ебектері шін ызыл Жлдыз орденімен марапатталды.Азамат соысы жадайындаы азастанны кеестік ірлерінде ызыл армия блімдерін ру едуір табысты тті. ызыл армия атарына орыстарменбірге аза халынын кілдері де кірді. Бкілресейлік Орталы Атару комитетіні 1918 жылы 29 мамырдаы Декреті бойынша ызыл армияны ерікті трде жасатау міндетті скери ызметпен алмастырылды1918 жылы жазда ызыл армияны бірынай рамдас блігі ретінде лтты скери рамалар рыла бастадыА гвардияшылармен кресуге азастан ебекшілерімен бірге з еріктерімен ызыл армия атарына кірген шетелдік жмысшылар мен шаруалар: венгрлер, немістер, чехтар, поляктар атысты.азастан аумаында ак гвардияшылар басып алан жерлерде партизанды озгалыстар мен халы ктерілістері ке pic алды. Партизан озалысыны ірі ошаы останай уезін тгел амтыды.. . Бкейхановты айтуымен Алашорданы крнекті айраткері Ахмет Байтрсынов бастаан Алаш азаматтары Кеестік билікпен келісімге баруа мжбр болды.Алашорда ксемдеріні жадайы 1919 жылы кктемде біратар себептерге байланысты млде крделеніп кетті. Колчактык режим шын мнінде монархиялы билікті айта орнатуды кксеушілерді диктатурасы болды1919 жылы наурызда ттына алынандарды ішінде кейбір Алаш белсенділері де болды Кеес кіметі аза халыны лтты мемлекеттілігін руа зірлік жасау жнінде шешімге келді1919 жылы 10 шілдеде В.И. Ленин «ырыз (аза. - К.Н.) лкесін басару жніндегі революциялы Комитет» («Казревком») ру туралы декретке ол ойды. 1920 жылды басында белгілі боланындай, А. Байтрсынов пен оны жатастарыны Алашорда белсенділеріне раымшылы жасау туралы мселені табанды трде талап етуі з нтижесін берді«Кеес кіметіне тікелей немесе жанама трде арсылы крсеткен барлы ырыз (аза) халы кілдеріне толы кешірім беріледіСол кезде, арашада, Тркістан майданыны саяси блімі Алашорданы Батыс блімшесіні отрядтары шін «Кеес кіметіне сенімсіздік жойылсын!» деп жазылан ндеухат басып шыарды. 1919 жылды соында а гвардияшылардан толы азат етілді.Азамат соысыны е соы майданы — Солтстік Жетісу майданы 1920 жылы наурызда жойылды. азастан аумаында біртіндеп Кеес билігі алпына келтіріле бастады. Осындай жадайда, сіресе 1919 жылды ортасынан бастап жекелеген айраткерлер, оларды атарында Алашорда осемдері де Кеес кіметі жаына те бастады, оан Кеес кіметіні Алаш озалысына атысушылара ке клемде айырымдылы жасааны з серін тигіздіКазревком ран комиссия (С. Мендешев, Иванов) Алаш белсенділерінін жадайын зерттеп шыып, ызыл азатар мен алашордашылар бірігіп жмыс істей алмайды деген орытындыа келді.Ревком мен Алашорданы арасында ешандай келісімні болмааны, алашордалытарды дербес ытарына ол спау жне брыны саяси сипаттаы іс-рекеттері шін раымшылы жасау з кшін сатайтыны айтылсын.Алашорданы Батыс блімшесі белсенді ызметкерлеріні Ревком мшесі болуына, сондай-а баса да жауапты ызметтерге ойылуына жол берілмесін».[32]. Алаш айраткерлері 19—20-жылдары саяси аренадан кетсе де, азастанны мдениеті мен ылымын жне халы шаруашылыын дамыту ісіне елеулі лес осты.Кеес кіметі бірнеше мрте жариялаан раымшылыа (1919, 1920 жылдар) арамастан, Алаш озалысыны белсенді айраткерлері XX асырды 20—30-жылдарында буржуазиялы лтшылдар жне халы жаулары деген жаламен репрессияа шырады.

 

15 сра аз АКСР