Ты игеруді пайдасы.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі блім
o Хрущев кезеіндегі азастан
o Ты жане тыайан жерлерді игеру
o Саяси мірді ерекшеліктері
Орытынды
Глоссарий
Осымшалар
Пайдаланан дебиеттер
Никита Сергеевич Хрущев
Кіріспе
Никита Сергеевич Хрущев (05.04.1894ж. Курск губернаторлыы, Калиновка ауылы — 11.09.1971ж. Мскеу аласы) — саяси айраткер, Кеес Одаыны батыры (1964), ш мрте Социалистік Ебек Ері (1954, 1957, 1961). 1908 жылдан Донбасты шахталары мен зауыттарында жмыс істеген. 1918 — 20 жж. Азамат соысына атысты, кейіннен Донбасс пен Киевте шаруашылы жне партия ызметтерінде болды. 1929 — 31 жж. Мскеуде нерксіп академиясында оыды. 1931 жылдан Мскеудегі партия ызметінде болып, 1935 — 38 жж. БК(б)П Мскеу облысы жне алалы комитеттеріні 1-хатшысы, 1938 жылды атарынан 1947 жылды наурызына дейін Украина К(б)П ОК-ні 1-хатшысы ызметтерін атарды. Жергілікті партия йымыны басшысы ретінде Мскеу мен Украинада жргізілген жаппай саяси уын-сргінді йымдастырушыларды бірі болды. 2-дниежзілік соыс жылдарында бірсыпыра майдан скери кеестеріні мшесі ретінде скери басшылыа партиялы адаалауды кшейтушілерді бірі ретінде генерал-лейтенант (1943ж) атаын алды. 1944 — 47 жж. УКСР ХКК-ні, 1946 жылдан Мин. кеесі траасы, ал 1947 жылды желтосанынан айтадан Украина К(б)П ОК-ні 1-хатшысы, 1949 жылды желтосанынан БК(б)П ОК-ні хатшысы жне БК(б)П Мскеу комитеттіні 1-хатшысы болды. 1953 ж. наурыздан КОКП ОК-ні хатшысы, ыркйектен 1-хатшысы, сонымен бірге 1958 — 64 ж. КСРО Министр кеесіні траасы ызметтерін атарды. Хрущев билікке келісімен ішкі жне сырты саясатта “жылымы” басталды, партиялы — мемлекеттік жйені згертуге талпыныс жасалды. Осы масатта партиялы жне мемлекеттік аппаратты айрыша ытарына шектеу жасап, біршама ашы оам орнады. Хрущев КОКП-ны 20-съезінде (1956) Сталинні жеке басына табынуды зардаптары жнінде баяндама жасады. Осыдан со іле-шала саяси уын-сргін рбандары атала бастады. 1954 — 64 ж. аралыында КСРО-да Ты игеру жзеге асырылды. удалауа шыраан халытарды саяси жне леуметтік ытары алпына келтірілді. нерксіп пен ауыл шаруашылыын дамытуа лкен кіл блінді. 1954 ж. алашы атом электр станциялары салынды, Н. Хрущев билікке келгеннен кейін оам мірін демократияландыру баытында рекет жасады. 1956 жылы апанда партияны XX съезі тіп, онда жеке баса табынуды зардаптарын жою туралы мселе аралды. Бл съезде сталинизм ылмыстары шкереленіп, оны уын-сргін саясаты адамзата арсы жасалан ылмыс деп бааланды. Соан сйкес азастанда Т. Рыслов, С. Асфендияров, С. Сейфуллин, Б. Майлин, Н. Нрмаов сынды оам айраткерлері, аын-жазушылар аталды. Біра Алаш айраткерлері атал-май алды. Бл Кеес Одаындаы тоталитарлы міршіл-кімшіл жйені лі де болса ез кшінде екенін білдірді. 1957 ж. Жерді жасанды серігі шырылды. 1961 ж. тыш кеестік арышкер орбитаа шып шыты. Біра елде демократияны дамытылуы шектеліп, социализм толы жне тпкілікті орнады деген стірт орытынды (21-съезд, 1959ж) шыарылды, ал КОКП-ны 22-съезінде (1961ж) елде кемелденген социализм орнады деген орытынды жасалды. Елде тоталитарлы режим саталды, басаша ойлаушылы тншытырылды, интеллигенцияа арсы уын-сргін, жмысшылар демонстрацияларын кшпен басу (Новочеркасск, 1962ж., т.б.), баса елдерді ішкі ісіне араласу (1956 ж. Венгрияа скер кіргізу), т.б. келесіздіктерге жол берілді. Батыспен арадаы скери атыыстар (Берлин, 1961ж, Кариб дадарысы, 1962ж., т.б.), “Американы уып жету жне басып озу” сияты саяси жала рандар, 1980 жыла дейін коммунизм орнату удесі, осыларды барлыы оны саясатыны тиянасыздыын крсетті. Сонымен атар шаруашылыты ркендетуде кптеген кемшіліктер жіберілді, партияны облысы йымдары салалы партия йымдарына ажыратылды. Саяси айраткерлерге, скери басшылара сенімсіздік крсетілді. 1957 ж. армия мен халыты алдындаы беделінен ауіптеніп, ораныс министрі Г.К. Жуковты орнынан алды. Ты игеру барысында азастан КП ОК-ні 1-хатшысы Ж.Шаяхметов ызметінен негізсіз босатылып, орнына П.К. Пономаренко ойылды. 1956 ж. Отстік азастанны мата сіруші аудандары збекстана берілді. 1958 ж. тамызда кеестік жйеге арсы Теміртау жмысшыларыны ктерілісі болды. Осыларды барлыы халыты жне партия айраткерлеріні наразылыын туызды. 1962 жылы Н. Хрущевті бастамасымен солтстік облыстар ты лкесіне біріктіріліп, Амола аласы Целиноград деп згертілді. 1964 ж. ткен азан пленумында Хрущев орнынан алынып, 1-хатшылыа Л.И. Брежнев сайланды. Хрущев естелігі алаш рет 1981 ж. Нью-Йоркте жары крді. КСРО ОК-ні Бас секретары, КСРО министрлер Кеесіні траасы И.В.Сталин 1953 жылы 5 наурызда айтыс болды. Сталинні лімімен ттас бір дуір аяталды. Сталин айтыс болысымен-а елде болуы ммкін згерістерді мні туралы ш баыт айын крінді: бірінші баыт-кімет басына Берияны келуімен байланысты болса, екінші баыт-Молотов немесе Булганин, шінші баыт-Хрущевті кімет басына келумен байланысты еді. Жадай Хрущевті пайдасына шешілді. 1953 жылы ыркйекте Н.С.Хрущев КОКП Орталы комитетіні бірінші хатшылыына (1953-1964 жж.) сайланды. «Жылымы жылдары» аталан 50-жылдарды екінші жартысынан бастап елде игі істер атарылды. 1953 жылы шілдеде КОКП ОК-ні пленумында брыны КСРО-ны Ішкі істер халы комиссариатыны халы комиссары, КСРО Министрлер Кеесі траасыны бірінші орынбасары, уын-сргінді йымдастырушы, саяси авантюрист Л.Берия (1899-1953 жж.) ісі аралып, барлы лауазымды ызметтерінен босатылып, атылды. Осылай Кеестер Одаында ширек асыра созылан тоталитарлы дуір аяталды. Бюрократ ксемдер биліктен кеткенімен, олардан мраа алан міршіл-кімшіл жйе жойылмады. 1956 жылы апанда болан КОКП XX съезінде КОКП ОК-ні бірінші хатшысы Н.С.Хрущев «Жеке адама табыну жне оны зардаптары туралы» баяндама жасады. Баяндамада жеке адамны басына табынуды жай – жапсарды туралы айтылды. Баяндамашы И.В.Сталин, Л.Берия, Н.Ежовты атты сынай отырып, саяси уын – сргінді жргізудегі з жауапкершілігі туралы ештее айтпады. Молотов, Каганович, Ворошиловты орады. Съезде «Жеке адама табыну жне осыны салдары туралы» аулы абылдап, ол 1956 жылы маусымда жарияланды, ал Съездін баса жаттары, талыланан мселелері кп уаыта (33 жыл) дейін пия трде саталды. 1953- 1955 жылдарда Н.С.Хрущевті бастамасымен ГУЛАГ жойылды. Бл кенес оамын сталинизмнен утарудаы адамгершілік акт, маызды адам еді. Лагерьлерге жазысыз отырызылан мыдаан адамдарды босатып, белгілі партия айраткерлері Я.Рудзудаты, А.Рыковты, В.Губарьды актааннан кейін мемлекеттік аппарат реформаны жаластыруды таыда аясыз алдырды. лі де болса, з ызметтеріні ділетті баасын алмады. Крістерды, немістерді, ырым татарларыны, месхіт тріктеріні ытары алпына келтірілмеді. Мемлекеттік дрежедегі кптеген маселелер тек ана бірінші адамны колында болды. Одатас республикаларды ыын кеейтуге баытталан реформа толы жзеге асырылмады. Республикаларды зырында ештее болмады. Саяси кзарасы шін удалау орын алып, халы жауы немесе лтшіл айыптарыны орнына згеше ойлайтындар айыбы таылды. Мысалы, Шыыс азастан облысы бір мектебіні малімі М.Елікбаев Н.С.Хрущевке ашы хат жазады. Хатта азастанны туелсіздігі жо екенін, аза мектептері, аза тіліндегі оу кралдары мен баспасзді тым аз екені туралы айтылан. Осыда кейін М.Елікбаев МК тарапынан ына шырап, азап тартады. 1957 жылы М.Елікбаев партия атырынан шыарылып, жындыханаа тыылды. Н.С.Хрущев басаран кезде де бюрократиялы жйе згермеді. 1959 жылы болан КОКП–ны XXI съезінде Н.Хрущев социализмны толы жегені, енді коммунизмге ая басаны туралы з баяндамасында айтты. Елде осындай ияли болжама сйенген утопиялы социализм саталды, ал 1961 жылы ткен КОКП XXII съезде коммунизм 20 жылды мерзімде орнайтындыы туралы тжырым жасалды. Республиканы индустриялы дамуы. Соыстан кейін алпына келтірілген нерксіп 50-жылдардан кейін жаа згерістерді ажет етті. Бесінші бесжылды (1951-1955 жж.) ішінде 200-ге жуы жаа ксіпорын салынды экономиканы даму арыны сіп, 1954-1958 жылдары 730 нерксіп орындары мен цехтар іске осылды. 1957 жылы тыш тепловоздар араанды темір жолыны Ерейментау депосында пайда болды. Осы жылдары салынан нерксіптер: Атбе хром заводы, Шымкент гидролиззаводы, Семей цемент заводы, Жезказан кен байыту фабрикасы, Соколов – Сарыбай комбинатыны алашы кезектері, скемен таукен жабдытарын шыаратын машина жасау заводыны 1-кезегі т.б. 1958 жылы жалпы нім ндіруден азастан КСРО-да 3-орына шыты. 1956-1958 жылдар аралыында елімізде клік жне коммуникация жйелерін дамытуа 146,4 млн. сом жмсалды. Республикада темір жол рылысына ерекше кіл блінді. 1960 жылы аза КСР теміржолына зындаы 11,42 км. болды. 1958 жылы аза КСР-де аза теміржол басармасы рылып, республикадаы барлы теміржол осы басармаа баындырылды. 1951-1955 жылдар аралыында Одата салынан теміржолды 30%-ы азастан аумаында салынды. 1960 жыла арай Одата ндірілген темір кеніні 5,4%-ы азастана тиесілі болды. азастан «магниткасы» аталан араанды металлургия заводы азастан мен Орта Азияны, Сібір мен Оралды темір німдерімен амтамасыз етті. Республикада электр энергиясы ндірісі де біршама жасы дамыды. 1960 жылы азастанда 10,5 млн. кВт/саат энергия ндірілді. Дегенмен индустрияны дамуы болмаса, сапа жаы згеріссіз алды. КСРО Жоары Кеесіні 1957 жылы мамыр айындаы сессиясы Н.С.Хрущевті баяндамасы бойынша «нерксіп пен рылысты басару ісін йымдастыруды одан рі жетілдіру туралы за абылдады, осыан орай экономиканы басаруда реформа жргізілді. Брыны салалы министрліктер мен ведомстволарды кпшілігі таратылды». нерксіп пен рылысты басару ісіні негізіне территориялы принцип алынды. Экономикалы кімшілік аудандарда халы шаруашылыы кеестері (совнархоздар) рылды, нерксіп пен рылыса тікелей осылар (совнархоздар) басшылы етті. Сйтіп, реформа негізінде 1) экономикалы кімшілік аудандар йымдастырылды, 2) брыны салалы министрліктері мен ведомстволарды орнына халы шаруашылыы кеестері йымдастырылды. Сонымен, баскаруды екі трін круге болады. 1.Орталытандырылан басару. Территориялы басару 2. Салалы халы шаруашылы министрлік Кеестері. 1957 жылдан бастап ауматы принциптер негізінде экономикаа басшылы ету ісін айта ру ойдаыдай нтижелер бермеді. Керісінше 1) экономиканы жекелеген салаларына ттастай басшылы жасауа ммкіндік болмады 2) жекелеген салаларды техникалы жаынан айта жабдытау ісіне нсан келтірді 3) ндіруші мен ттынушы арасында брыннан орын алан атынастар згеріссіз алды 4) брын ксіпорындар министрліктер тарарапынан баылауда болса, енді оларды халы шаруашылы кеестері жргізетін болды 5) экономикалы тетіктер дрыс жмыс істемеді. азастан коммунистік партиясыны съездері мен пленумдарында ксіпорын жетекшілері жзеге асырылып жатан экономикалы реформаларды тиімсіздігін ашы айтып жрді. Стсіздіктер кйгеліктік туызды, экономиканы басаруда ылыма негізделмеген ойластырмай жасалан субъективтік шешімдерге жол берілді. Мндай шешімдер кп жадайда Н.С.Хрущевті жеке басымен байланысты болды. 1962 жылы азастанда халы шаруашылыын ірілендіру масатында реформа жасалды: партия орындары ндірістік белгі бойынша айта рылды. Олар нерксіптік жне ауылшаруашылы партия йымдары болып блінді. Сйтіп, жасалан реформалар басару аппаратындаы абдыраушылыты, бесжылды жоспарды орындалуындаы іркілістерді туызды. 1956-1960 жылдара арналан (6-шы) бесжылды жоспар 1959-1965 жылдара арналан жетіжылды жоспармен ауыстырылды. Жан басына шаанда нім ндіруден дамыан капиталистік елдерді е ыса мерзімде уып жетіп, басып озу міндеті ойылды.
Ауыл шаруашылыы
1953 жылы ыркйекте болып ткен КОКП-ны ОК Пленумы ауылшаруашылыында орын алан жадайа талдау жасап, оны даму болашаын анытады. Мемлекет тарапынан ауыл шаруашылы саласына кп кіл бліне бастады. Колхоздара біраз дербестік берілді, ауыл-село ебеккерлеріні нім ндіруге деген материалды ынталылыы арттырылды, ауыл шаруашылы німін дайындау жне сатып алу баасы ктерілді, аграрлы секторды техникамен жабдытау біршама жасарды, онда электр уаты кеірек олданатын болды, колхоздар мемлекетке тлеуге тиісті арыздарынан босатылды. Біра елде алыптасан басару жйесі ауыл шаруашылыыны дамуын экстенсивті жолмен жргізе берді. Азы-тлік тапшылыын шешу, асты ндіруді арттыру масатында ты жне тыайан жерлерді идеясы пайда болды. 1954 жылы антарда болып ткен азастан Компартиясыны VII съезінде азастан Компартиясы ОК-ні бірінші хатшысы Ж.Шаяхметов (1948-1954 жж.) ызметінен босатылды. Бірінші хатшылыа– П.Пономаренко (1954-1956 жж.), екінші хатшылыа – Л.И. Брежнев (1955-1956 жж.) сайланды. 1954 жылы 23 апан мен 2 наурыз аралыында Компартия ОК пленумы болып, онда «Елде асты ндіруді лайту мен ты жне тыайан жерлерді игеру» женінде аулы абылданды. Бл КСРО-да нан тапшылыын жою шін жасалды. Асты мселесін шешуді теориялы трыда екі баыты болды:1. Интенсивтік баыт - экономиканы реттеуді нарыкты атынасына кшу. Біра та бул социализм идеологиясына айшы келетін еді. Егер Кеес Ода-ында ты игеруге дейінп асты ндіруде гектарына 1 центнерден осса, онда бул нім бкіл игерілген ты жерлерді енімен пара-пар болар еді.2. Экстенсивтік баыт - асты німін жаа жерлерді жырту, ты жерлерді игеру арылы арттыру жолы. Азы-тлік мселесін шешуде Кеес кіметі осы екінші жолды тадады.Кеес Одаы бойынша 1954 жылы 13,4 млн гектар ты жне тыайан жерлер жыртылды. Оны 6,5 млн гектары, яни 50%-ы азастанда. Осы-лайша жаппай ты жне тыайан жерлерді игеру озалысы басталды. Тек 1954-1955 жылдары бір жыл ішінде аза лкесінде жаа 337 совхоз рыл-ды. Жаадан рылан совхоздарды атауларыны зі кеп жайтты аар-тып трса керек: «Мскеу», «Ленинград», «Киев», «Ростов», «Одесса», «Кан-темировец», «Тамановец» совхоздары рылды. Олар Амола, Кекшетау, останай, Павлодар, Солтстік азастан облыстарында рылды. 1954-1955 жылдары бкіл Кеес Одаы бойынша 29,7 млн га ты жне тыайан жер, оны ішінде азастан бойынша 18 млн га, яни 66,6% жер жыртылды. Ты жне тыайан жерді игеру нтижесінде Кеес Одаында жан басына ша-канда 2 мы кг асты ндіру ммкін болды. Ал Дниежзілік тжірибеде жан басына 1 мы кг асты жеткілікті болатын.Ты игеруді негізгі орытындысы - ол сол уаыттан осы кезге дейін азастан халын нанмен амтамасыз ету мселесіні шешілуі. Сонымен бірге азастан сырт елдерге экспорта асты шыаратын елге айналды.1954 жылы антар-наурыз – КОКП ОК-ні Пленумы «Елімізде асты ндіруді одан рі арттыру, ты жне тыайан жерлерді игеру туралы» аулы абылдады. Ты жерлер игерілетін айматар: азастан, Сібір, Урал, Солтстік Кавказ, Есіл бойы. 1954-1955 жылдары 1 млрд. 200 млн. пт асты алу белгіленді. азастандаы ты жерлерді игеретін аудандар: Ккшетау, Акмола, Солтстік азастан, останай, Трай, Павлодар облыстары. Ты игеруге баса республикалардан адамдар кшіріліп келініп, олара кптеген жеілдектер жасалды: дние-млкімен тегін кшірілді, р отбасына 500-1000 сом млшерінде бір реттік кмек крсетілді, 10 жылды мерзімге й салу шін 10 мы сом несие берілді, оны 35%-ын мемлекет тледі. Бдан баса да материалды, азы-тлік т.б. кмектер берілді. Ты игеруге келгендер ауылшаруашылы салыынан босатылды. 1954-1959 жылдары ты жне тыайан жерлерді игеруге 20 млрд. сом жмсалды. 1954-1962 жылдары республикаа 2 млн.-а жуы ты ктерушілер келді, оны ішінде механизаторлар мен партия, кеес, ауыл шаруашылыы мамындарыны саны 600 мынан асты. 1954 жылы Кеес Одаында 13,4 млн. гектар жаа жер, оны ішінде азастанда 6,5 млн. гектар жер игерілді. 1956 жыла арай КСРО-да егістік клемін 28-30 млн. гектара жеткізу кзделді. Ты жерлерді игеру ісі ерекше арыкмен, асыыс трде жргізілді. 1955 ж. 9,4 млн. гектар жер жыртылды. Ал жоспар бойынша 7,5 млн. гектар болатын. Егіншілік мселесінен баса мал шаруашылыын ныайту жолдары да арастырылды. Елуінші жылдарды соында азастанда 36,4 млн-нан ас-там мал басы болды.
Ты игеруді пайдасы.
Ты игеру азастанда ерекше арынмен жргізілді; 1) Ты игеру жылдары азастанда 25 млн.га жер игерілді. (Ода бойынша 41 млн.га) 2) азастанда егістік жерлерді клемі артты. 3) Асты ндіру клемі жаынан азастан одата 2-орына шыты. Соны арасында азастан Орта Азия мен Сібірді, Оралды астыпен амтамасыз етті. 4) Ты игеру жылдарында азастан кп лтты республикаа айналды. 5) Экономиканы баса салаларыны дамуына сер етті. 6) азастан жерінде кптеген трын йлер, рылыстар, мдени объектілер салынды. Он мыдаан шаырым жолдар тселді. 7) Жздеген совхоздар рылды, (1954 ж. 120-дан астам) елді мекендер кбейді. 8) Халыты азы-тлікпен амтамасыз ету біршама жасарды. Ты игеруді салдары: Кптеген жылдар бойы ты жерлерді игеру партия крегендігі, мемлекет жеісі ретінде дріптеліп келді. Ал оны клекелі жаы туралы ештее айтылмады жне айтылуы да ммкін болмады. Е алдымен азастана келген ты ктерушілер арасында арамтаматар мен ылмыскерлер де болды. 1954-1955 жылдарда азастана келген 650 мы ты игерушіні 150 мыы ана механизаторлар болды. Нтижесінде, кптеген тртіп бзшылдытар, ылмыстар болып трды. Ты жне тыайан жерлерді игеруді зардаптары да болды. 1960 жыл-дара арай азастанны ты лкелерінде 9 млн га жер жел эрозиясына шырады. 1954-1962 жылдар аралыында ты игеру шін азастана КСРО-ны тек еуропалы блігінен 2 млн адам келінді. Республикада аза халыны лесі 30%-а дейін тмендеп, лтты тіл, салт-дстр мен халы-ты леуметтік институттарыны жойылып кету аупі туды.Олар: 1)Ты игеруге байланысты жайылымдар мен жем-шп дайындайтын алаптарды клемі тарылды 2) Мал шаруашылыыны дамуы артта алды. Мал шаруашылыыны азаюына байланысты ет, ст німдеріні клемі де азайды. 3) 1956 жылы Отана тапсырылан млрд. пт азастан астыы уаытында жиналмай ар астында алды, біразы іріп-шіріп кетті. 4) Сырттан келген мамандарды тратамауы жаппай етек алды. 5) Сырттан келушілер кп болып, азатар ата онысында азшылыа айналды: 1954-1962 жылдыры 2 млн. адам келді. азатар республика трындарыны штен бірінен де аз болды. Мысалы, 1897 жылы - 85%-н болса, 1962 жылы - 29%-ана болды. 6) Ауылшаруашылы ндірісі мен халы саныны суінен трын й салу ырыны жне мдени-трмысты ызмет крсету артта алды. 7) Экологиялы жадай крт нашарлады. Аса кп территория жыртылып, нтижесінде кп жерлер тіршілікке жарамсыз болып алды. Топыра эрозияа шырап, жерді нарлылыы азайды. 8) аза халыны лтты ерекшеліктері аяа тапталды. Ты игерушілер арасында аза халыны лтты намысын орлайтын теріс пікірлер тарады. 9) Ты игеру жылдары аза халыны салт-дстрлері, мдениеті, лтты руханияттары ескерілмеді. 10) аза мектептері, балабашалар, аза тіліндегі газет-журналдар азайды. аза тіліні олдану аясы тарылды. Осыны барлыы аза халыны бір блігіні з ана тілін мытуына кеп соып, халыты ерекшеліктері, лтты намысы біртіндеп жоала берді. Сонымен «Хрущев онжылдыы» (1953-1964 жылдары) бір жаынан, XX съездегі «Жеке баса табыну мен оны зардаптарын жою туралы» аулы абылдау арылы саяси мірді демократияландыру саясатымен ерекшеленсе, екінші жаынан, валюнтаристік жне субъективтік шешімдер арылы экономиканы экстенсивті жолмен дамыту рекетімен тарихта алды.Хрущев кезеіндегі азастан
Н.С.Хрущев советтік мірге брын-соды болып крмеген згеріс-соыны іштен жасаан басшы. Егер Хрущев пен оны ХХ-съезіндегі баяндамасы болмаса, М.С.Горбачев те оны айта руы да болмас еді. Горбачевті ондай опарылыс жасауа батылы бармас еді, ш йытаса тсіне кірмеген болар еді. Ол дл сол 60-жылдарда сол Хрущев шуаыны (орысша «оттепель» -жылымыы деп атайды) бір бйшешегі. Шынында, Сталин аязынан, ызарынан кейінгі шуа еді, заа бармаса да біраз тоды жібітіп, біраз адамды жылытып лгерген шуа еді ол кезе. Н.С.Хрущев те ызба, аал, акіл, идеяа, іске бден берілген адам болан. Оны мірі ыли креспен, айас-шайаспен ткен. Оны тыа деген кзарасы ерекше екенін брі біледі. Ол соыс зардабын кешкен аш-жалааш елді алай тоайтамын деп жанталасанда тапаны ты болды. Рас, азастан мен Сібірде миллилондаан гектар нарлы ара топыраты жер тусырап бос жатан. Соны игеріп, сол жылды зінде егін алу деген ажап адам ызыарлы іс еді. Соан бар кшін салды. Ты дереу асты берді, біра асыып, аптыып дрыс жинай алмады. Кейін тзелді. Біра азастанда 25 миллион емес, 12-14 миллион гектар жыртып, алан 10 миллион жерді жайылыма алдыру керек еді. Жалпы Н.С.Хрущевті азастана деген кзарасы, атынасы арама-айшы болды. Біресе азастанды тыны отаны, космодром тран жер, ядролы бомба сынайтын ала деп жасы крді, матады-мадатады. йткені осы ш ерлікті де -тыны миллиард пт асты беруі, Байоырдан 1961 жылы Гагаринні шуы, Семей полигонында аса атерлі сутегі бомбасыны сыналуы Хрущевті жеке басымен байланыстырылып, соны ана ісі-ебегі секілді болып крінді. Жасы крген адамын бауырына атты ысып тншытырып лтірген аю секілді Никита Сергеевич те зіні сйікті азастанына аарын да ткті. 1954 жылы кп жыл республиканы басаран, Сталинмен тіл тапан Ж.Шаяхметовті мірден артта алан (ол да тыды жаппай, бірден игеруге арсылы білдірген) деп кінлап жмыстан босатты. Сосын 1962 жылы лтшыл деп кінлап Д.онаевты бірінші хатшылытан алып тастады. Орнына И.Юсуповты таайындады. Сол жылдары солтстік бес облысты жеке бліп, ты лкесін рды. Ол азастан рамында боанымен, бар аржы-жрдемді Мскеуден тікелей алып отырды. Оны басшылары Алматыны мойындамады. Н.Хрущев сол жылдары Отстік азастанны е шрайлы, е азыналы ш ауданын збекстана бергізді. Кейін Маыстауды Тркмендер, Шыыс азастанды Ресей срап, здеріне осып алма болан. Н.Хрущев орнынан босап барып, ол мселе орындалмай алды. Оны ойлаан, іске асыран реформаларын кезінде оам аса птай, остай оймаан. йткені оан жртшылы зір емес еді. Ол халыты мемлекет есібінен толы асыраймын деп жекеменшік малдара шабуыл жасааны да з ойына сенгеннен еді. Біра онысы аса зор ате, ате емес-ау, ылмыс еді. Н.С.Хрущевті коммунизм идеясына берілгені соншама, ол зін коммунизмде жрмін деп санаан, коммунизм міне келіп алды деп ойлаан. небойы зі соан даярланып жрген. Ерте келіп алса, соан зір болайы деп басалардан да талап еткен. Бл асыыс, ала арап асыра-сілтеуі, сіресе, лт, лтты тіл мен мдениет мселелерінде байалды. Ол азастана келген сайын егер бріміз нерлым тез орысша сйлесек, коммунизмге сорлым тезірек жетеміз деді. Сосын барып аза мектептерін жапызды. Брі орысша оысын деді. Ол арапайым болам деп арабайырлы-арадрсіндікке тсіп кететін. Алматыдаы бір жиында шошаны майы мен жылыны етін осып жасаса, досты шжыы шыады, ол брінен ттті болады деді. Сонымен оймай, жылыа арсы шыты, мыдап жинап алып, ырып тастатты. Бір ауылда бір адам жалыз атып алып кетуге келгенде уелі атын, сосын зін атан оиа болан. Содан да Хрущевті халы жасы крмеді. Ол азатар шін аы аз, арасы басым айраткер болан еді. Н.С.Хрущев дебиет пен нер адамдарымен жаындасысы, жаын болысы келді. М.Шолоховты зімен бірге Америкаа апаранда ол сосын бірдее жазар деп еді, жазбады. Мсінші Эрнест Неизвестныйа да ол атты шйліккен. Біра оны тбінде зіл жо екенін крген мсінші кейін сол Хрущевті ескерткішін жасаан. Ол Хрущевті бейнесін ортасынан а жарып бір жаын а, бір жаын ара тспен берген. Шынында, ол мірде аы мен арасы аралас адам, жасаан жасылыы да кп, келтірген зияны да аз бомаан айраткер. Соы жылдардаы біратар шындыты бетіні ашылуы, аза халыны тарихы мен лт зиялыларыны тадыр-талайына атысты брын ла естіп, кз крмеген смдытарды, жан тршігерлік ащы шындытарды жетегі мынадай орытындылара жетелейді. Ресей отаршылары мен коммунистік кімшілік аза халын млдем жойып, оны жері мен байлыына ие болу шін лемні азулы отаршыл мемлекеттері з отарларын стап тру шін олданан дістерді брін, кешенді трде, шыармашылыпен жетілдіре, коммунистік идеяларды шымылдыын бркене отырып, ылыми дйекті жне кімшілік айлакерлікпен, саяси ккілікпен, тымды рі отайлы олдана білген. Сонымен оса, бл дістерді таза орысты олтабамен штастыра, жергілікті жерді, аборигендерді ерекшеліктерін ескере отырып, жетілдіріп отыран. Ал бл дістерді негізгілері мыналар:-Жергілікті халыты тни рту (1919, 1921, 1929-1933 жылдардаы аштытар); - Жергілікті халыты ркіту, шетке уу (р жылдары азаты шет елдерге оныс аударуа мжбр болуы...); - Санды басымдыты пайдаланып жергілікті халыты арасына бойлай ену (орыс мжытарын азастана кптеп келіп, оныстандыру, ты игеруді сылтау етіп славян жрттарыны кілдерін йіп-тгу); - Жергілікті халы кілдерін экономиканы негізгі тталарын стауа, ала нерксібіне жолатпай, баынышты жадайдаы біртекті шаруа халы етіп стау шін лтты жмысшы табыны алыптасуына кедергі жасау, жергілікті халытан ылым мен техника жне нерксіп зиялыларын шыартпау; -Жергілікті халыты тілін бзу арылы мдениетін блдіру, лтты ой ттастыы мен сабатастыын зу (арабшадан латыншаа, одан кирилл жазуына ауысу, тілді трмыса аяы тыпалап тастап, деби алыптарын бзу, теориялы трыдан зерттетпеу); -Жергілікті халыты надандыта стап, ара пен темекіге уестендіру арылы лтты моральды шіру, лтты дстрлері мен дет-рыптарын блдіру, халыты генетикалы орын тауысу; лтты зиялы ауымын рту, оны орнына сресіз, уырша кадрлар корпусын даярлап шыарып, соларды олымен лтты ыдырату. Зерттеу барысында млім боландай, 1960 жылы екінші арашада жаа тізбек азастанда шыатын газеттер мен журналдарды редакцияларына таныстырылды. Осы жылы баспа німдеріне саяси-идеологиялы баылау кшейтілді. 25 басылым бойынша 71 рет араласу фактісі болды. Облысты жне алалы газеттерді редакцияларында ткізілген партия жиналыстарында азастан компартиясы Орталы Комитетіні 1960 жылы 12 апандаы «Баспасзде мемлекеттік пияны орауды кшейту шаралары туралы» аулысы талыланды. «Социалистік араанды» газетіні редакторы Марфин жолдас баспасзде мемлекеттік пияны орау мселесіне жеткілікті кіл блмеді. Соны салдарынан облысты басармасыны цензорларыны бір жыл ішінде 22 рет газетте ателіктер жібергендігі аныталды.