САЯСИ МІРДІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Н.С. Хрущевты аты е алдымен оны КОКП – ы ХХ съезінде (1956) И.В. Сталинні жеке басына табынуды шкерелеген баяндамасына байланысты шыты. Тыш рет жоары партиялы дегейде Сталин «халытарды атасы» жне «дниежзі пролетариатыны ксемі» емес, миллиондаан адамдарды анын тккен ылмыскер жне тиран деп млімделді. уын – сргін, жазалаулар мен асыра сілтеушіліктер шін жауапкершілік тек Сталин мен оны айналасындаы аздаан серіктестеріне жктеді. Социалистік оамны кемшіліктері сыналма тгіл, керісінше, оны жетістіктері деп жарияланды. Біра Н.С.Хрущев зіні саясатында траты болмады.Бл трасызды экономикада да, саясат пен партиялы – идеологиялы мірді баса да салаларында да крініс тапты. Оны сансыз реформалары мен тжірибелері халыты трмыс жадайына кері сер етті, оны іс – рекеттеріне арсы партия жне мемлекеттік апарат ызметкерлері, скерилер мен зиялы ауым тарапынан наразылытар кшейді.

Дуір жаты:КОКП Орталы Комитетіні жеке адама табынушылыты жне оны зардаптарын жою туралы аулысы (1956 жыл 30 маусым, зінді)КОКП Орталы Комитеті жеке адама табынушылы пен оны зардаптарын жою жнінде соы уаыта дейін партияны жргізген жмысы азірді зінде-ак жасы нтижелерін берді деп санайды. Партияны XX съезіні шешімдеріне сйене отырып, КОКП Орталы Комитеті барлы партия йымдарын мынаан шаырады: тарихты жасаушысы, адамзатты барлы материалды жне рухани байлытарын жасаушы болып табылатын халы туралы, оамды кайта ру жолындаы революциялы кресте маркстік партияны шешуші рлі туралы марксизм-ленинизм іліміні аса маызды каидалары бізді бкіл жмысымызда дйектілікпен саталсын; партиялы басшыльщтьщ лениндік принциптерін, е алдымен жоары принципті басшылыты жымшылдыын барлы партия йымдарында, жоарыдан тменге дейін, мейлінше ката сатау жнінде, партиямызды жарысында баянды етілген партия трмысыны нормаларын сатау жнінде, сын мен зара сынды рістету жнінде соы жылдары партияны Орталы Комитеті жргізіп отыран жмыс онан рі кажырлылыпен жргізілсін; Кеес Одаыны Конституциясында жазылан кеестік социалистік демократизмні принциптері толыымен калпына келтірілсін, революцияны социалистік зандылыты бзушылыты брі аырына дейін тзетілсін; алтыншы бесжылды жоспарды міндеттерін практикада жзеге асыру жолындаы креске бізді кадрларымыз, барлы коммунистер жне алын ебекшілер бкарасы жмылдырылсын, бл шін тарихты шын мнісіндегі жасаушысы - бараны творчестволы инициативасы мен жігері барынша рістетілсін. КОКП съездеріні, конференцияларыны арарларымен шешімдері.«Жеке баса табыну» деген сз тіркесіні зі соы асырда мірге келді. Біра, былыс ретінде ол асырлар ойнауынан келе жатыр. Алашы ауымды рылыстан кейінгі ркениетті оама те бастаан кезді зінде-а жеке баса табынуды алашы белгілері байалды. Адамдар тастан жасалан пттара, жануарлара, табиат былыстарына табына бастады. дайларды ойлап тауып, олара ат берді. Осылайша дін мірге келді. Кезінде Сталиндік конституция деген КСРО-ны Ата Заы болан. Ол Халыаралы ыты сараптаманы брінен мдірмей ткен. Біра сол Конституция тсында 2 млн 700 мы аза ырылды. Голощекин 130 мынан астам аза зиялысын абатыа жаптырып, 25 мыын атызып тастады. Абатыа амалан 130 мыны 30 мыдайы ана тірі аруа болып елге ре жеткен. Міне жеке баса табынушылы зардаптары мен тасіреті осындай. Н.С.Хрущев азастанды сына алаы сияты пайдаланып, кптеген ты тжірибелерді, оны ішінде келешегі жо тжірибелерді сынатан ткізіп байап крді. Гидропоникалы діспен сімдік сіру, жгері егу т.б. осы сияты тжірибелер азастан шаруашылытарында байаудан тті. Оны айтуымен республиканы отстіктегі аудандары кршілес республикалара берілді, лкелер рылды. Кптеген осаларды аттары згертілді: Амола – Целиноград атанды, Батыс азастан облысы – Орал облысы болды. Хрущевті жолсыздытары мен жнсіз ылытарын ашы айтпаса да халы оан наразы болды. Сойтіп, елді экономикасын жаа сатыа ктеру, халы шаруашылыын басару, ндірісті жоспарлау мен ынталандыру жйесін тубегейлі жасарту ажеттігі кесіп жетілін келе жатты. Экономикалы мселелерді шешуде субъективизмде, валюнтаризмді жою ажеттігі баран сайын айындала тсті. 1962—1969 жылдардаы реформашылды дрбеле елді ішінара алмастырулар жне жетілдірулер жолымен ол жеткізуге болатын згерістер шегіне тірелгенін керсетті. Жргізілген шараларда экономикалы байланыстар мен атынастарды тбегейлі згерту жолдары кзделмеді. Туындаан проблемалар негізінен йымды айта ру дрмегін діттеген субъективтік трде жол-жнекей шешіліп отырды. Шалаай ойластырылан рі бірін-бірі жиі алмастыран айта ру толыны трасызды, трмыс дегейіні жне леуметтік кепілдіктерді лсіреу аупін тндірді. Коммунистік болаша идеясы да жадайды жеілдете алан жо. оамды саяси жне экономикалы трыдан йымдастыруды жетілдіру жніндегі кш-жігер мен ізденістерге баа бергенде, 50-жылдарды ортасынан 60-жылдарды ортасына дейінгі аралыта, тптеп келгенде, басты екі бет-баыт арасындаы текетірестік орын аландыын ескеру ажет. Бларды алашысы оамды жйені, оны бкіл салалары мен рылымдарын тбегейлі згертуді объективтік ажеттілігін бейнеледі. Оан е алдымен оамны сталинизмні ауыр зардабынан рухани бостанды ала бастауы себеп болды. Кеес мемлекетін, е алдымен Кеестерді дамыту мен ныайту зекті мселеге айналды. Кенестер рліні арта тсуі партияны XXII сьезі абылдаан КОКП-ны шінші Бадарламасында атап крсетілді. КОКП Бадарламасында сондай-а оамны коммунистік рылым кезеіндегі саяси йымына сипаттама берілді. Онда лемдегі тыш социалистік мемлекет марксизм-ленинизм ілімімен толы сйкестікте дами келіп, зіні пролетариат диктатурасы мемлекеті ретіндегі тарихи миссиясын атаандыы айтылды. Ішкі даму трысынан араанда да, антагонистік таптарды жойылуына, социализмні толы жне тпкілікті жеіске жетуіне, халыты барлы таптарыны жмысшы табыны идеялы-саяси айындамаларына кшуіне байланысты мндай диктатура кажет болмай алды. Бл объективтік процестер Кенес мемлекетіні жалпыхалыты мемлекетке ласандыын жне з дамуыны жаа сатысына ая басандыын крсетті. оамдаы осьндай жаа оамды-саяси ахуал алыптасандыын, мселен, шопандар, колхозшылар, нерксіп ксіпорындарыны жмысшылары, техникалы интеллигенция, ылым мен нер адамдары, партия жне шаруашылы басшылары рамына енетін КСРО Жоары Кеесі айатайтындай болып крінді. Ебекшілер брынысьшша жергілікті, облысты, аза КСР жне КСРО Жоары Кеестеріне з кілдерін сайлады. Республика Жоары Кенесіні траты комиссияларына мше депутаттар зады талылап, абылдады, ал ауылдар мен елді мекендер, аудандар мен калалар мселелерді Жоары Кеес пен оны траласыны карауына зірлеуге катысты. Мысалы, 1961 жылды соында білім беру жне мдениет, денсаулы сатау жне леуметтік амсыздандыру женіндегі траты комиссиялар депутаттарды атысуымен республикадаы мектеп, балалар жне емдеу-профилактикалы мекемелері рылысы жнівде мселе зірлеп, Жоары Кеес сессиясына енгізді. Республика Жоары Кеесіні траты комиссиялары сондай-а жергілікті жерлерде здеріні кшпелі мжілістерін ткізіп, Кеесті задары мен аулыларыны орындалу барысына бакылау жргізіп отырды. 1963 жылы республика Жоары Кеесіне сайланан 473 депутатты 158-і йелдер болды. азак КСР-іні р трлі дрежедегі ебекшілер депутаттары Кеестеріне 98806 депутат сайланды. Оларды кпшілігі, яни 45,4 проценті КОКП мшелері мен мшелікке кандидаттары еді. Жергілікті Кеестер жанында траты комиссиялар, кше жне махалла комитеттері, й басармасы жанындаы жрдемдесу комиссиялары, жолдасты соттар, т. б. трізді кптеген йымдар коамды негізде жмыс істеді. Ебекшілер депутаттары алалы жне ауданды Кеестері жанынан штаттан тыс блімдер рылып, олара азаматтар жмыса тартылды. Солай бола транымен, кеес органдарыны ызметі партиялы нормалар негізінде жргізілді. Кеестер жмысы екінші дрежелі сипатта ала берді жне оларды талылауына кбінесе алдын-ала шешіліп ойан мселелер сынылды. Бл азды етсе, Кеестер рамын жасатаумен, кеес аппаратьша кадрлар іріктеу жне орналастырумен де партия органдарыны зі шылданды. Шынтуайттап келгенде, мемлекеттік органдар мен лауа-зымды ызметкерлерді жмысын Кеестер мен депутаттар емес, керісінше аппарат ызметкерлері баылап, тіпті Кеес депутаттарына мірін жргізетін жадай алыптасты. Ксіпода жне комсомол йымдарындаы жадай да осыншалы кайшылыты болды. арастырылып отыран кезеде ксіпода комитеттері з атарына миллиондаан адамдарды біріктірді. 1966 жылы атарды 1-інде ксіподатарды 4 миллион мшесі болды. Ксіпода йымдары халы шаруашылыы мселелерін шешуге, социалистік жарысты йымдастыруа, жаашылдар озалысына атсалысып отырды. Барлы шипажайлар мен демалыс йлерін басару 1960 жылдан бастап ксіподатарды зырына берілді. Оларды колында ебек корауды, леуметтік сатандыруды кптеген мселелері болды. 1961 жылды соында ксіподатарды арамаына колхоз-совхоздардаы мемлекеттік клубтар, кітапханалар мен кинокондырылар сияты халыа мдени ызмет крсету учаскелері де кшірілді. Ебеккерлерді леуметтік-трмысты жадайын жасарту мселелері ксіподатарды басты міндеттеріні бірі деп танылады. ндірістік жоспарларды орындау, енбекшілерге трмысты жне мдени ызмет крсетуді жасарту масатында ксіподатар ксіпорын кімшіліктерімен жымды шарттар жасай бастады. Ксіпода комитеттері дайы ткізілетін ндірістік кеестер сияты жмыс трлерін де пайдаланды. Біра ксіподатар кп жадайда осалы функциялар атарды жне партия комитеттеріне баынышты жадайда болды. Олар жнінде алыптасан "тта", "озау тетігі" деген тсініктер де осыан сйкес келетін. 60-жылдардаы екінші бір баралы йым комсомол болатын. 1965 жылды соына арай республика комсомолы з катарына 1 миллион жігіт пен ызды біріктірді. нерксіпте, клікте, рылыста, ауыл шаруашылыында 400 мынан астам комсомол мшесі жмыс істеді. Аса маызды рылыстарды аморлыа алу азастан комсомолы жмысыны басты бір баыты болды. Оны жолдамалары бойынша бл рылыстара 8000-нан астам ыз-жігіттер жнелтілді. 1962 жылы азастан ЛКЖО X съезінде республика комсомолы мал шаруашылыын аморлыка алды. Жастарды спортты ркендетудегі, оамды тртіпті сатаудаы рлі се тсті. оамды мірді демократияландыру процесі басталандыыны арасында шекара сыртында з еркінен тыс алып ойан отандастарымыз азастана айта оралуа ммкіндік алды. М.Ттімов, Б.Тлепов, В.П.Осипов сияты алымдарды пікіріне араанда, бл жылдары ытай Халы Республикасынан Кеес Одаына 350000-а жуы адам оралан, оны 200000-нан астамы азастана келген. Бл адамдар Отанын сатпаанын, ктемшіл жйені рбандыына шалынандыын естен шыаруа болмайды. Репатрионттарды, яни, оралмандарды рамында аза, збек, днген, орыс, йыр, т. б. кптеген лттарды кілдері болды. Республика кіметі жанадан келгендерді арсы алу шін біратар шара абылдауыны нтижесінде олар негізінен бір кезде кетуге мжбр болан жерлеріне айта оныстандырылды. Бл адамгершілік актісі болатын. Біра р трлі себептерге байланысты мндай оныс аударулар 1963 жыла арай тоталып алды. оамны прогресшіл баытта дамуына оамды рылымдарды атып-семуіне, трешілденуіне, демократияны тежеуге жне 30—40-жылдарды идеологиялы бадарларын сатап алуа итермелейтін, екінші бет-баыттаы кштер мен процестер бгет жасады. 60-жылдарды екінші жартысьшда бл бетбаыт мір сріп отыран социализм мен оны лгілеріні, басаруды брыны ктемдік дістеріні саталуыны арасында кшейе тсті. Біра бл бірден жзеге аса ойан жок, йткені намды баытта ріс алан демократияландыру процесі экономика саласына ауысып лгерген еді. Іс жзінде брыны бесжылдытар ізденісін жаластыран, 1965 жылы кабылданан шаруашылы шешімдері осыны крсетті. 1964 жылы шешімдерден бастау алан саяси баыт брыны реформалар кезівде зін-зі актай алмаан кзарастар аясында дниеге келген еді. КОКП ОК-ні 1964 жылеы азан пленумында партия мен ел басшылыеы ауыстырылды. КСРО Жоаргы саяси басшылыыны бір тобы Н. С. Хрущевті орнынан алуа аса пия трде дайындалды. Бл ткерісті йымдастыруда Л. И. Брежнев, П. Н. Игнатов, А. Н. Шелепин, М. А. Суслов жне КСРО Мемлекеттік хауіпсіздік комитетінін траасы В. Е. Семичастный айрыша белсенділік танытты. Н. С. Хрущев 1964 жылы азанны 14-і кні демалып жатан жерінен ттиылдан шаырылып алынан со, КОКП ОК пленумы болып, онда М. А. Суслов Н. С. Хрущевті айыптайтын баяндама жасады. Бл пленумны жмысына бір топ азастанды коммунистер де атынасты. Оларды ішінде Д. А. онаев та болды. КОКП ОК пленумы Н.С.Хрущевті ОК-ті бірінші хатшысы, КСРО Министрлер Кеесінін траасы жне Трала мшесі ызметтерінен босатты. КОКП ОК-ні бірінші хатшылыына Л. И. Брежнев сайланды. Осыдан кп замай Жоары Кеес А. Н. Косыгинді Кеес кіметіні басшысы етіп таайындады. Халы шаруашылыын басаруда орын алан волюнтаризм мен кімшілдікті айыптайтын біратар арнайы партиялы, шешімдер абылданды. Алайда бл былыс шін Н. С. Хрущевті кінлауды дрыстыы екіталай еді, йткені КСРО бдан кейінгі кезедерде де ел басарудаы волюнтаристік кзарастардан айыып кете алан жо.

Глоссарий

Волюнтаризм –ерікті оам дамуы мен оны санаа, оам задылытарына арсы ою жне оны оамды дамуды шешуші фактор ретінде мойындаудан шыатын идеология мен психологияны, саясат пен тжірибені мні.

Интенсивтілік –экономиканы реттеуді нарыты атынаса кшуі.

Экстенсивтілік –асты німін жаа жерлерді жырту, ты жерлерді игеру арылы арттыру.

Репатрионттар – (оралмандар)соыс ттындарын, кезінде саяси,діни т.б. себептермен бтен елге кетуге мжбр болан, кейіннен з Отанына айта оралан эмигранттар, сондай-а босындар.

Тирания –Ежелгі Грекияда детте кш олдану арылы орнатылан, тиранны бір зі билеп-тстеуіне негізделген билік жне басару трі.

Коммунизм –болашаты ияли крінісі, кейбір саяси партиялар мен озалыстарды идеологиясы, ерекше мір салты.

Социализм –леуметтік ділеттілік пен тедікке негізделген, масаттары мен мраттары социалистікке негізделген оамны орныуы.

Демонстрация –оамды-саяси кіл-кйді,талаптарды, наразылытарды крсететін баралы шеру.

Делегация –мемлекетті кілетті-ыты кілдігі.

Милитарландыру –экономиканы, нерксіпті соыс масаттарына баындыру.

Интервенция –бір не бірнеше мемлекетті баса мемлекетке скери басып кіруі,оны егемендігін бза отырып, ішкі істеріне ол соу.

Идеология –адамдарды лкен леуметтік топтарыны іс-рекетіне бадар беріп,масат-мдделерін білдіретін идеялар мен кзарастар жйесі.

Отарлы саясат –экономикалы жаынан нашар дамыан, баса халытарды кілдері басым тратын елдер мен ауматарды скери, саяси жне экономикалы жаынан мжбрлеуді кмегімен анаушылы жне лдану саясаты.

Осымшалар

1. Хрущев естелігі алаш рет 1981ж. айда жары крді?

А) Мскеу

В) Бангладеш

С) Нью-Йорк

D) Париж

Е) Рим

2. КСРО Жоары Кеесі соысты насихаттауды адамзата арсы е ауыр ылмыс деп жариялаан бейбітшілікті орау жніндегі За абылданды?

А) 1950ж. 25 суір

В) 1947ж. 13 апан

С) 1948ж. 30 араша

D) 1953ж. 20 араша

Е) 1951ж. 12 наурыз

3. Басаша ойлаушылыы шін КОКП атарынан шыарылан, Шыыс азастан Облысыны орыс тілі пніні малімі?

А) С.Асфендияров

В) М.Елікбаев

С) .Жмалиев

D) Е.Ысмайылов

Е) Е.Бекмаханов

4. 1958жылы тамыздаы Теміртаудаы ебекшілерді наразылыы, тртіпсіздігі, толуыны себептері?

А) Ксіпорын басшылыыны ебекшілермен дрекі арым-атынасы

В) лтаралы атыыстар