Мсылман каллиграфиясы

Мсылман каллиграфиясы – бейнелеу неріні жоары жетістігі ретінде абылданып, кркем сурет жанрында ерекше орын алды. Ерте заманнан бері мсылмандар каллиграфияны «кркем нерді е озыы» деп таныан. Каллиграфия немесе семдеп хат жазу лгісі Ислам діні дамытан нер трлеріні арасында ерекше орын алды. Каллиграфияа кіл блу ран аяттарына деген рметтен туындаан. ран Крімді кшіріп жазу – ажетті шара болса, аяттарды барынша семдеп жазу Аллаты разылыына блейтін сауапты амал болып саналан. Дініміз тірі жаратылысты салуа тыйым саландытан, мсылмандарды кркем нерге деген штарлыы жансыз рі пішінсіз бейнелеу нерімен шылдану арылы шешім тапты. Бл з кезегінде діни талаптара сай болумен атар, адам бойындаы слулыа, семдікке деген уестік пен штарлыты да анааттандыра алды. Ислама тн абстрактілі ойлау каллиграфия нерінде з крінісін тапты деуге болады.

Араб ріптерімен демі жазу лгісі «хат» немесе «хутут» деп аталады. Тарихи бастауы негізінен VI жне X асырлара тн арабша «хат» деген сз «сызы» деген маынаны білдірді. Араб каллиграфиясы пайда болан тста 6 трлі жазу трі болан. «Ситта» (алты) деп аталан олар «Куфи», «Тауи», «Сулус», «Райхани», «Насих», «Риа» деп блінген. Бларды біразы брышты, біразы дгелек жазулар. Куфи брыштыа жатады. Нсих, сулус, риа, туи, томар, мухаа, убарилар дгелек жазулара жатады.

Айматара негізделген жазулара Мариби (Кайреуани, Андулуси, Фаси, Мариби, Судани), Талик (Талик, Нсталик, Дивани, Шикесте, Дивани Жели), иыр шыыс (Сини, Жави) жатады.

Ирандытар ойлап тапан таликтан баса кптеген жазу трлері бар. Бларды біратары ке тарамаан, біратары белгілі салаларда олданылан. Мселен, тріктер дамытан дивани жазу трі тек ана Диваны Хумаюнжа жазылан маызды жаттарда, ал жазылуы мен оылуы арнайы білімді талап ететін «Сияат» болса іс ааздарда пайдаланылан. Жеіл жазылатындытан кнделікті трмыста ке тараан «Риа» болса XXI асырда кркем жазу лгісіне айналан. Бл Риа мен алты жазу тріні біріне жататын Рианы бір бірімен шатастыруа болмайды.

Жазулар клеміні ірілі сатыына арай трлі атаулара ие. абыралара ілінетін таталар мен кілемшелерде, мешіт, мазар секілді діни кесенелер мен кмбез жазуларында, кесенелерде жне алыстан оылатын жазулар «жли» (ірі жазу) деп аталды. Кбіне кп сліс пен талик жазуыны жлисі олданылады. депкіде са жазулар «Хрр», кзге тсуі тіптен иын жазулар «убари» (ша) деп аталады.

Жазу нерінде олданылатын рал алам. Каллиграфия нерінде алам ретінде кбіне амыс олданылан. амысты шы жазатын жазуды алыдыына арай арнайы бкімен шталады. Ірі (жли) жазулар болса ааштан жасалан алы шты аламдармен жазылады. те жіішке жазулара темір штар да олданылан. Жазу нерінде олданылан сиясауыт та арнайы зірленеді. Сйы рі майлы заттан тратын бл сия йып жазатындытан ате жазып ойан тста шіру оай. Каллиграфия нерінде олданылатын ааздар да ерекше. Сияны тым сорып алып жайып жібермеу шін ааз бетіне аламны тез жруін жеілдететін ахар деп аталатын зат жаылады. Мсылман калиграфиясы аяттарды жазумен шектеліп алмай, кейіннен сулет неріне де сіді. Ескерткіш, имараттарды абыраларын маыналы ле жолдарымен, Пайамбарымызды (с..с.) хадистерімен сндеген бл жазулар шыыс сулет неріні зіндік ерекшелігіне айналды. Араб каллиграфиясы орнаментке жанаса отырып, ерекше сер береді. Каллиграфия нері, бір жаынан асиеттілігі шін, екінші жаынан аса кркемділігі, яни эстетикалылыы шін те жоары бааланды. Каллиграфтар келе келе жазуды небір жаа дістерін ойлап таба берді. Каллиграфия исламдаы асиетті визуалды нер семдік рі сндік рл атарды.

Каллиграфия араб мсылман мдениетіндегі сулет нерінде мтінді жеткізу тсілі ретінде жне жай сндеу ралы ретінде олданылды. Сулетшілер сарайлар мен мешіттерді абыраларын араб жазуымен, стильге келтірілген глдер мен геометриялы рнектермен кмкеріп отырды. Бл баса мдениеттерге самайтын сол заманны озы лгілерін тудырды. Мысалы, Тж Махал, Стамбулдаы Кгілдір мешіт, Самаранд, Исфаан мешіттері, Гранадаы Альгамра сарайы, Кордова сарайлары мен мешіттері.

Каллиграфияны сан алуан трлерімен кмкерілген Ислам елдеріні нерінде кптеген тенденциялар біріккен: бл грек, рим мдениеттеріні дстрлері, бл кешегі бдуилер мдениеті мен Иран мдениеті, Ирак, Сирия, Египет, Ауанстан, Орта Азия мемлекеттеріні наыштары. Мешіт, мнаралары алыстан кз тартатын демі алалар, сарайлар з стилдерімен ерекшеленді. Жолаушыларды сапарда жолында дамылдауына олайлы алып керуен сарайлар демі ою рнекпен кмкерілді. Мешіттерді ішкі жаына кілем секілді етіп, демі ою-наыштар салынды. Осы кнге дейін саталан ала сыртындаы аланы дулетті трындары тратын елді мекендер тек бекем абыраларымен ана емес, демі жазбаларымен, шекейлілігімен тамсандыран керуенсарайларды алыптастырды. демі имараттармен атар су кздері салынып, неше трлі субратар лемді тамсандырды.

Араб мсылман мдениетінде еуропалы жне антикалы тсініктегі пластикалы нер трлері бейнелеу мен мсін неріні дамуына себепкер бола алмады, есесіне олар кез келген ойды орнаментті, абстракті трде бейнеледі. Басаша айтанда, араб мсылман мдениетінде пластикалы нерді орнын каллиграфия мен миниатюралы кркем бейне басты. Каллиграфия нері жазуды асиеттілігіне орай Ислам лемінде рметті саналып, каллиграфтарды з «академиялары» болды жне олар лкен рметке бленіп отырды.

демі жазумен айналысатын адам «хаттат» деп аталады. бу ли ибн Мула, бул Хасан ли ибн Хилал, Яут л Мустасими ататы хаттар атарына жатан. Хаттаттар асырлардан бері шеберді шкіртке йретуімен жаласып келген. Хат нерін йренгісі келген адам бір хаттаттан саба алуы тиіс. Бастапыда олды йретуді ріптерді жеке-жеке жазылуын йренуден бастайды, ріптерді біріккен трін, сздер мен сз тіркестері мен толытай жазу трлері йренумен жаласын табады. Орташа бес жыла жаласан бл йренуден кейін хаттата міткер екі, не ш хаттатты алдында жазу жазып сына тапсырады. Жазуды натан жадайда Хаттаттар соны астына олдарын ояды. Бан рсат аазы секілді арнайы сертификат (ижазатнам) беріледі. Ижазатнам алмаан адам хаттат болып саналмайды. Ондай адам жазуды астына атын оя алмаан.

Дайберді Баашар