Ндіріс жне дайы ндіріс.

 

Адамзатты жне оамны стемелі дамуыны материалды негізі – ол ндіріс. оамды німні трт сатыдаы озалысы оамды ндірісті райды.

1. ндіріс – материалды игіліктерді пайдалы німді ндіру процесі.

2. Блу - рбір адамны ндірілген німділігі лесін анытау.

3. Айырбас – белгілі бір німді баса німге айырбастау процесі.

4. Ттыну - ндірілген німді ажеттілікті анааттандыру шін пайдалану.

Тарихи дамуды андай сатысында болмасын, адамзат оамында, адамдар мір сру шін ажет тама, киім, тран й жне баса материалды игіліктер болуы керек. Адамдарды мір сруіне ажет заттар ндірілуге тиісті. Блар ндіріс процесінде жасалады.

ндіріс - бл оам дамуына ажет материалды игіліктер мен ызметтер жасау масатымен табиат заттарына адамны ыпал ету процесі. Бл процесті дамуы за мерзімді амтиды жабайы німдер ндіруден те крделі техникалы жйелер, згерістерге икемді кешендер, есептеу машиналар ндірісіне дайын. ндіріс процесінде игіліктер мен ызметтер жасау тсілдері жне трлері згеріп оймайды, осымен бірге адамны зіні негелілігі дамып жетіле тседі.

андай жйеде болмасын ндіріс оамыны табиатпен атынасы, байланысы болып табылады. Осы атынастар ндірістік ресурстар арылы білінеді. Экономикалы теорияда «ресурс» деген тсінік ндірісті р трлі элементтеріні жиынтыы болып табылады, блар материалды жне рухани игіліктер мен ызметтер жасауа олдануы ммкін. Экономикалы ресурстар: табии ресурстар жне материалды ресурстара блінеді.

Табии ресурстар – дегеніміз блар адамны мір сруіні табиатты шарттарыны жиынтыыны блшегі, ндіріс процесінде олдануа болатын оршаан ортаны те маызды компоненттері. Мысалы, кн уаты, су ресурстары, пайдалы азбалар.

Материалды ресурстар - дегеніміз здері ндірісті (ебек ралдары жне заттары) нтижесі болып табылатын, рал – жабдытарды барлыы жатады. оамны андайында болмасын табии, материалды жне ебек ресурстары тн жне ажет болып табылады. Нары экономикасында бларды атарына аржы ресурстары осылады. Осыан адамны ндіргіш кштерін баыттау ажет.

ндіргіш кштер - бл адам зіні ндірісіне жне ттынуына бейімдеп ызмет етуге жмылдыран кштер. Ал адамсыз ндірісті жне ттынуды болуы ммкін емес. Сондытан ндіру жне ттыну шін олданылатын табиат кштері, адамны ндіргіш кштер болып табылады. ндіргіш кштерді ішкі рылымы болады. Оларды ішінен алдымен ндіріс ралдарын жне жмысшы кшін бліп атап айту ажет.

ндіріс процесінде экономикалы немесе ндірістік атынастар алыптасады. ндіргіш кштер жне ндірістік атынастар траты динамикада болады, адамдар здеріні ндіргіш кштерін згертіп отырады, здеріне жаа технологияларды, жаа материалды жне т.б. ызмет еттіреді. Технологиялы атынасатар р трлі замандарды ерекшелігін крсетеді. Технологиялы заттар формасын немесе ызметтер трін алатын, ылыми-техникалы білімдерді жасаумен, олданумен жне олара материалды бейне берумен байланысты технологиялы атынастарды жиынтыы, ндірісті технологиясын рады. Техника, технология жне осыларды негізінде алыптасатын атынастар, оамыны жне экономиканы даму дрежесіні индикаторы болып табылады. Игіліктерді дайындауа атынасатын факторларды анытап білу маызды мселе болып табылады.

Экономикалы теорияда ндірісті ммкіндігі мен нтижелілігіне шешуші сер ететін ерекше маызды элемент, немесе объекті, ндіріс факторлары деп атайды. нім ндіруде пайдаланылатын осындай факторлар те кп болды. Жне р жекелеген німді ндіруге икемделген зіндік факторлар болады.

ндіріс ралдары екі блшектен ралады:

1. Ебек заттары – ол адамны ебегіне баытталан зат.

2. Ебек ралдары – ол адамны ебек затына ыпалын жргізетін рал.

Ттыну тауарларын жасау шін инвестициялы игіліктер немесе экономикалы орлар ажет. Экономикалы ресурстар –экономикалы игіліктерді ндіру шін пайдаланылатын элементтер, бнда ндіріс факторы табиаттан пайда болады жне оны адам ндіреді. ндіріс ресурстары бл шаруашылы рекетте олданылатын ндірісті ртрлі ралдарыны жиынтыы. Ресурстара жататындар: табии ресурстар, адам ресурстары, аржылы, апаратты жне т.б. Осы замандаы индустриалды нарыты экономика апарат ресурстарсыз болмайды, блар ылыми-техникалы революция кезеінде те маызды рл атарады.

азіргі кезде ндіріс факторлары ретінде апарат лкен рль атарады. Апарат бл сатау ндеу жне жеткізу объектісі болып табылатын мліметтер. Экономикалы трыдан аланда апарат бл экономикалы процеске атысушыларды баа, тауармен ызмет туралы толы мамылаттарды болуы. Экономикада апарат экономикалы процестерді талдап, дрыс болжамдар жасауа ммкіндік береді. Барлы экономикалы ресурстара бір ана асиет тн-ол шектелгендік. Адамдарды ажеттілігі шексіз, рі немі сіп отырады, ал ресурстар шектелген. Барлы ажеттіліктерді толытай анааттандыруа оамны ммкіндігі жо. Сондытан оам алдында тран проблема не ндіру керек, алай ндіру керек, андай клемде ндіру керек.

азіргі кезде экономикалы теорияда трт ндірістік факторларкрсетіледі: жер, ебек, капитал, ксіпкерлік абілет.

1.ндірістік факторлар ретінде жер екі жаынан аралады:

Ø жер беті ретінде

Ø экономикалы масатта пайдалануа ажетті табии игілік ретінде

Оны негізгі ерекшелігі оны кбейтуге жне тасымалдауа болмайды. Оларды пайдалану ммкіндіктері:

 

ндеу	азба трінде	Орналасан орын
- Ауыл шаруашылыы; - орман шаруашылыы.	- Жер асты байлытарын пайдалану, - энергетика ндірісі, - балы аулауда.	- трын й рлысы, - жол байланысы жйесі, - демалыс орындары, - ксіпорындар.

 

Егер ажетті миниралды жне органикалы тынайтыштарды сіресе жаа технологияны олдаса жерді нарлыы саталып ана оймайды одан сайын жасаруы ммкін. Адам саны артан сайын адам басына шаандаы жер клемі жылдан жыла ысаруда.

2. Капитал:

Ø ндіріс факторы ретінде жне аржы ретінде пайдалануа болады.

Ø ндіріс факторы ретінде капитал ндіріс ралдарын сипаттайды. Мнда за уаыт пайдаланылатын ндіріс ралдары (машина, ралдар) жер ыса мерзім пайдаланылатын ндіріс ралдары (шикізат, энергия уаты, жол байланыс ызметі).

Наты капитал пайда болу шін ндіріс ралдарын сатып алуа аржы ажет. Осы аржы аша капиталы болып табылады. ндіріс ралдарын сатып алуа капиталды жмсалуы аржыландыру, ал аша капиталын наты капитала айналдыру- инвестициялау деп аталады.

3. Ебекті де екі жаты тсіндіруге болады:

- адамны ойлау абілетімен имылдау абілеті.

- ндіріс процесінде пайдалануа болатын оамдаы барлы ебек ресурстары.

Ебек ызмет ретінде араанда оны басым ойлау абілетті ажеттілік немесе интелектуалды жне басым имылдау абілетін ажет ететін деп бледі. Білім дегейіне арай:

- кп дайындыты ажет ететін ебек,

- кп дайындыты ажет етпейтін ебек,

- ешандай дайындыты ажет етпейтін ебек деп блінеді.

Ебекті ндіріс факторы ретінде арастыранда жмыс кшін немесе адамны ебек етуге абілетін арастырады. Бл факторды елдегі ебекке абілеті бар жне жмыссыз халыты лесі арылы сипаттауа болады.Ебек ресурстарына жмысшы кші жатады, яни ебекке абілетті жастаы адамдар. Ебек ресурстарын сипаттауда адамдарды жастары, жынысы, квалификациясы, білім дрежесі,ебек мотивациясы те маызды рл атарады.

4.Соы жылдары кптеген елдерді экономистер ндіріс факторына ксіпкерлік аблетті де жатызды. Ксіпкерлік абілет- бл барлы ндірісі факторларын тиімді пайдалануа абілеті бар адам ресурстарыны ерекше трі. Оан мынадай асиеттер тн болуа тиіс.

1). ндіріс факторларын дрыс йлестіру мен келістіру шін оны білім дегейі жоары болуы керек.

2). Дрыс шешімдер абылдай білуі керек.

3). Жаамалдыа мтыла білуі керек.

4). Туекелшіл болуы тиіс.

азіргі оамды ндіріс рылымын материалды жне материалды емес ндіріс деп блуге болады. Адам оамыны даму негізі - материалды ндіріс болып табылады. Материалды ндіріс саласы мір сру, жмыс істеу шін ажетті игіліктерді ндіреді. Материалды емес ндіріске ерекше материалды емес (рухани ндылытар) игіліктер ндіру, ызмет крсету саласы жатады.

 

2 кесте.