Аралас экономикалы бірнеше лгілері бар.
1. Американды лгі – нарыты капиталистік лгі. Мнда жеке меншік басым, нарыты бсеке механизімі толы жмыс істейді. Ірі ксіпкерлер мен талапты жмыскерлерді орайды. «з кшіді зі кр».
2. Жапонды лгі – бл реттелетін корпоративтік капитализм лгісі. Мнда капиталды кбею (орлану) ммкіндігі мемлекетті белсенді реттеу ролі мен байланысып отырады.
3. Шведтік лгі - бл леуметтік лгі. Оан те жоары дегейдегі леуметтік кепілдік сипаты тн. Мнда ксіпкерлерді брін олдайды, бріне пайда табуа жадайлар жасайды. Ксіпкерлерден тскен салыты бюджетке жинап, оны салыты леуметтік жадайын ктеруге тегін білім алумен емделуге жмсайды. Шведтік социализм деп айтатын себебімізде осыдан.
4. ытайлы лгі – бір жаынан нары механизімімен экономиканы мемлекеттік емес секторыны, екінші жаынан жоспарлау негізіндегі мемлекеттік реттеу мен леуметтік кепілдікті йлесімділігі,ытай экономикасында социалистік лгіні алыптасанын крсетеді.
Экономикасы дамыан елдер осы уаыта дейін дстрлі экономика жйесі сатануда. Дстрлі экономика артта алан технологияа ол ебегіне жне лтты шаруашылыты р трлілігіне негізделген. Кейбір елде ауымды шаруашылы пен натуралды ндіріске негізделген натуралды ауымды жйе трі саталуда.
Экономикалы жйелерді йымдастыру лгілеріне жалпы сипаттама берсек:Меншік барлы оамды рылыса тн объективтік атынас болып аралып ашан болмасын ойшылар назарынан тыс алмаан. р трлі ркениетті кілдер меншікті табиаты туралы жне оам дамуындаы рлі туралы з пікірлерін ортаа салып ткен.
Меншікті р трлі формалары мен трлеріні мндік асиеттері экономикалы жйелерде байалады. Экономикалы жйе халыты шаруашылы практикасыны наты жадайында пайда болатын, оамны ерекше рылымын бейнелеп крсетеді. Бнда халыты шаруашылы дадысы, дстр- салты, рухани ал- жадайы, оны рметтеп баалайтын жйттары жне мірге, дниеге деген ерекшелік кзарастары амтылады.
Экономикалы жйені ерекше асиеттері болады, экономиканы реформалаанда солармен есептесу керек.
Бір жатан, экономикалы жйе сырты ортамен зат жне уат айырбастасып отыратын ашы жйе болады, лемдік тжірбие айырбасына кедергі жасамайды, зіні элементтерін жаартып отырады, т.б.
Екінші жатан, наты ркениетті мдени былысыны бір крінісі ретінде, экономикалы жйе, алдымен ркениетті осы типін дайы ндіруге масатталады. Сондытан ол атал, тйы жйе болып рекет етеді: бір экономикалы жйеде пайда болан лгіні, баса экономикалы жйелерде олданылу ммкіндігі тмен, шектелген болады. Табии шек оюшы тетіктер рлін осы оамны тратылыын жне оны зін- зі дайы ндіру абылетін сатауа ат салысатын, экономикалы жйені дет- рыптары атарады.
Брыны социалистік елдерді нарыа туі - адамзат оамы дамуындаы айталанбас нрсе. Оларды нарыты экономикаа туіні зіне тн ерекшелігі бар. Бл ту былысы дстрлі трде емес, жоспарлы экономикаа енетін аздаан мемлекеттерді зіне атысты ерекшелігімен сипатталады.
Нарыты экономикаа туді азастан республикасындаы басты міндеттері мыналар:
1. Мемлекеттік меншікті мемлекеттен алу мен жекешелендіру.
2. азастанды ксіпкерлерді леуметтік жігіні алыптасуы (ебекке абілетті трындарды жалпы саныны 10-15% амту).
3. Нарыты инфрарылымны алыптасуы, басты нрсе – тауар мен ор биржасы жне баса да ртрлі нарыты рылуы.
4. Бсекелестік пен ксіпкерлікті дамыту масатымен экономиканы монополиясыздандыру.
5. Бааны либерализациялау, сраныс пен сыныс негізінде нарыты сипаттаы бааа кшу.
6. Экономиканы аржылы тратануы.
7. тпелі кезеде трындарды леуметтік орау жйесін мыты амтамасыз ету.
азастан республикасыны нарыты экономикаа туіні ерекшеліктері:
Біріншіден, тпелі экономиканы ерекшелігі сонда азастан нарыты экономикаа туді ттасты шеберінде, егемендікте жне з мемлекеттілігінде жзеге асырды.
Екіншіден, нарыты экономикаа туде азастан алашы рет лемдік практикада кімшілік - міршілікпен ана емес, сондай-а оамды меншіктегі жоспарлы экономикалы жйеден, жеке жне аралас меншік трінде негізделген нарыа туді жзеге асырды. кімшілік-міршілік экономикадан нарыа туді халыаралы тжірибеде Жапония мен Отстік Кореядаы басаруды кімшілік-міршілік элементін олданандыы ажет болды. Біра та лемдік ркениетті бізді лтты ндылыымыз бен дстрімізге сай болатындай тенденциясына баыт сталды.
шіншіден, азастанны территориялы географиялы жадайы - ркениеттілікті батыс пен шыысты осатын ерекше орны болып табылып, тпелі кезедегі экономикаа айрыша сер етеді.
Тртіншіден, азастан республикасындаы экономиканы реформалау созылан экономикалы дадарыс жадайында туде болды.
Бесіншіден, нерксіптегі мемлекеттік сектор негізінен ірі кен-байыту, металлургиялы, химиялы жне химия – мнай ксіпорнынан трады. Ауыл шаруашылыында ірі ксіпорындар – кешарлар кп болды. Республикада 2059-а жетіп, барлы ауыл шаруашылыы ксіпорынны 75% рады. Осындай ерекшеліктер жекешелендіру сипатына сер етпей оймады.
Нарыты экономика кезінде макроэкономикалы процестерді мемлекетті реттеуі тікелей жне жанама тсіл арылы жргізіледі.
Халыаралы тжірибе крсеткендей, тікелей тсіл-мемлекеттік экономикалы бадарламаны жасау мен ткеру арылы жргізіліп ыса орта, за мерзімді міндеттерді шешуге атсалысады. Бдан баса да алыпты жне ттенше бадарламалар жасалуы.
Мысалы, соыстан со Отстік Кореядаы экономиканы орнынан трызуа абылданан ттенше бадарламаны, ал Жапонияда «Автомобиль жолын салудаы ттенше шаралар» заы ескерілді. Жапонияда мемлекетті 10-нан астам институттары нары дамуыны жоспары мен бадарламасын жасайды.
тпелі экономикада аша айналымы мемлекет баылауынан шыпауы керек. Бл жадай Жапония, Отстік Корея, Тайвань – тжірибесімен расталады. азастан республикасындаы жекешелендіру процесі Чехословакияда олданылан модельге састыпен жзеге асырылды.
азастан реформаны з бетінше 1993 жылы араша айында лтты валютаны кіргізуімен бірге жргізе бастады.
азастан республикасыны дадарыса арсы шаралар мен леуметтік – экономикалы реформаны тередету бадарламасында басым баыттары мына салалара арналан: энергетика, металлургия, халы ттынатын тауарлар, азы-тлік жне коммуникация (байланыс, темір жол транспорты) салалары. Осындай бастамаларды нтижесі: 1996 жылды аяында ндірісті лдырауы тотатылды. Энергетика, металлургия ксіпорындарды ктеру шін шетелдік инвесторларды тікелей инвестициясын тартты.
тпелі экономика жадайында мемлекеттік ксіпкерлік ерекше сипата ие болады. Мемлекетті зады тла ретінде жаа функциясы – ксіпкерлік абілетті игеру ажеттілігі.
Ксіпкерлік ызметті дамуыны экономикалы негізі мемлекеттік меншік болып табылады. азастан республикасында 2001 жылды басында мемлекеттік ксіпорындарды лесі оларды жалпы санында 23,5% рады.
Мемлекетті осындай лесі лтты экономиканы дамуы шін ажет ызметтер мен тауарлар шыарушы здеріні меншікті ксіпорындарыны болуына жне бір уаытта мемлекет бюджетін толтыру шін ажет ашалай аражат табуына ммкіндік берді.
Осыны е крделі мысалдары:
- азастанны ке ндіру, отын – энергетика мен металлургия кешендеріні аса ірі нерксіптік ндірістерін тлем тлей алмаушылытан орап, дл уаытында шетел капиталын тарта біледі;
- 1996 жылды басында азастан территориясы арылы тетін Еуразия темір жолы бойынша транзистік, жк жне контейнерлік тасымала атысты Европа пен Азияны жеті мемлекеттеріні арасында жаттара ол ойылуы бойынша мемлекетті ызметі крінді. азастан территориясы арылы трт трансконтинентальды темір жол магистральдары теді:
1. Трансазия (ытай-азастан-Тркия),
2. Еуразия (ытай-азастан-Ресей-Еуропа),
3. Ортазия мен Атау теіз порты арылы Батыс магистралы,
4. Еуропа – Скандинавия- Иран – Парсы шыанаы арасында жктерді тасымалдау уаытын ысартуын амтамасыз ететін «Солтстік – Отстік» жоба аралуда.
Осы келісімні маыздылыы: барлы магистральдар бойынша осымша жмыс орындарын руа, жоары табыспен амтамасыз етуге жол ашады.