Азастандаы меншікті мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру: кезедері, формалары, дістері мен мселелері.
Меншік – оамды рылысты негізі – оамды бастауларды негізіне жатады. Меншік экономикалы категория ретінде ндіріс рал – жабдытарын жне ндірілген німдерді иемденуге байланысты адамдар арасында туындайтын оамды атынастар.
Меншік атынастарын дрыс тсіну шін, оны иемдену атынастарымен салыстыру ажет. Иемдену – затты мегеріп алуды наты оамды дісі. Иемдену осы берілген меншікті жне оны наты трлеріні негізі, тамырлы белгісін райды. «Меншік» жне «иемдену» деген тсініктерді ажыратып, райсы жеке танып білу ажет: бларды жеке ымдар жне экономикалы атынастар жйесінде здеріні жеке орындары болады.
Иемдену – шаруашылы мірді жйесімен сйкестікте болады жне сонымен бірге дамиды. Алашы заманда адамдар кбінесе табиат сыйларын жинап, а мен балы аулап иемденген. Бара-бара екі типті шаруашылы алыптасады – иемденуші (табиатты дайын сыйларымен айналысатын) жне ндіруші шаруашылытар.
Иемденуді е бастапы кезеін, оамны масаттарымен жне оны ынталарымен байланысты болатын, ндіріс райды. Халыты р трлі леуметтік топтары шін ебек німдерін иемдену жне табыс алу, осы жйені жекелеген жйелері арылы, иемденуді наты формалары арылы, орындалады: ашылы, балы аулау, ндіріс, айырбас жне блу арылы. Ал, табысты зі нім, жалаы, зейнетаы, пайда т.б. трін алады.
Иемденуді дісі жне оны формалары болады. Иемдену дісіне, ндіріс дісіне жне айырбас пен блуді дамуында жріп отыратын згерістер траты сер етеді. Ал иемденуді формаларыны, иемдену дістерімен салыстыранда, згерістерге икемділігі тмен болады. Кейбір жадайда иемдену формалары, дамуы тмен сатыдаы ндіріс дісіні дрежесінде жасанды трде тотап алуы ммкін. Иемдену дісі меншікті наты трімен сйкес келуі ммкін. Осындайда меншікті объективтік задары мен иемдену задары рекет етеді. Санкт-Петербургты мемлекеттік экономика жне аржылар Университетіні алым-экономистеріні кзарастары бойынша, меншікті екі заы жне иемденуді екі заы болады. Блар жбымен, тыыз байланыста бола отырып рекет етеді. зіні ебегіні німіне меншік заы, меншікті бірінші заы болып табылады. Осыан сйкес келетін иемденуді заы : ебек – иемденуді тыш дісі. Бл меншікті жне оны баасын жасайды. Меншікті бірінші заыны негізінде натуралды жне жабайы тауар ндірісі рекет етеді. Бнда иемдену екі жаты жріп отырады: тікелей ебек арылы жне нарытаы з ебегіні німіні айырбасы арылы. Иемденуді осындай жадайында, жасалан німге меншік, иеленушіні тікелей ебегінен туады. Бл ебектік (ебек жасаан) меншік болып табылады. Осы замандаы нары шаруашылаыны пайда болуы жалдама ебек пен жне капиталды рекеттерімен байланысты болады. Ебектік жеке меншікті капиталистік жеке меншікке айналуы, меншікті бірінші заыны екіншісіне – бтен ебекті німіне меншік заына – кшуіні негізінде теді. Енді бан – екінші заа – иемденуді баса, екінші заы сйкес келеді: тауар айналымы – е бастапы иемдену дісі. Ірі оамды ндіріс осы задара негізделеді. Бндаы иемдену екі жаты жреді, біра ол баса формалар арылы – тауар айналымы жне табыстарды блу арылы жреді.
Меншікті екінші заы ебекті меншіктен шектелуіне негізделеді. Осы жадайда жасалан німге меншік мселесі алай шешілмек?
Экономикалы баыттан (гіме ебекке экономикалы кштеу туралы) бтен ебекті иемдену тек тауар мен аша аымдарыны айналыс сферасы арылы ммкін болады. Сраныс сыныстан арты болса, немесе, тауарлар мен ызметтерді баасы жасанды трде жоары белгіленсе, эквиваленттер еместер айырбасталуы ммкін. Осы жолмен сіморлы капиталы пайда болан. Айналым шыындары беталды жоарылатылса, алыпсатарлы жадайлар кпес капиталынан орын алады. Жалдама ебекті ндіріс сферасында олдану, осымша німді, тыш рет экономикалы задарды бзбай, осыларды негізінде, иемденуге ммкіндік берді.
Тауар айналымы задарында сйкес, німді жасаан жмыскерді тауар нарыында болуы міндет емес: нарыты субъектері тауарларды меншік иесі болады. Иемдену шарттары згереді. Алашы кезде німге иелік етуді негізін ебек жне ндіріс шарттарына зіндік меншік болуы райтын еді. Енді ндіріс шарттарыны иемденушісі болуды зі жеткілікті болады: шеттелген жмысшы кші капитала жататын рылыма айналып, жасалан нім соны (капиталды) туындысы ретінде аралатын болады.
Тауар ндірісіндегі айналым иемденуді жалыз формасы болмаса да, негізгісі болып табылады. Бл индивидуалды жне жалпы жеке меншік болуымен белгіленеді. Егер ндірісте жалпы, біріккен капитал пайдаланылан болса, онда айналым арылы иемденген осымша нім, капитала меншігі барларды арасында блінеді. ажетті нім, жалаы трінде жалдамалы жмыскерлерді арамаына тседі. Бдан рі табыстан екінші, шінші, т.т. блінуден теді.
Жалпы меншікті субъектері бір-бірімен иемденушілер болып атынаса тседі. Бл жадайда жеке иемденуді негізгі формасы блуге кшеді. Біра осы процеске меншікті формасы згешелік енгізеді. Егер бл жеке меншік болса, онда айналым арылы иемделініп ойан осымша нім блініске тседі. Блуді лшеміні ызметін капитал атарады: субъектіні жалп табыстаы лесі, оны индивидуалды капиталыны салымыны млшері мен белгіленеді.
оамды меншікті субъектеріні осы меншікке ытары те болады. Осы жадай табысты блу принціпін белгілейді. Бнда блуді лшемі ызметін ебек атарады. Блуді мына принципі жзеге асырылады: ебек адамдар міріні негізі, сондытан блу ебекке сйкес жргізілу керек. Бнда айналым арылы жзеге асырылатын иемдену, иемденуді екінші дрежелі, туынды формасы болып табылады.
Меншік ол зат емес, меншік – заттара байланысты адамдар арасындаы атынастар, яни меншік объектісін пайдаланудаы субъектіні ыы.
Меншік субъектісі меншік объектісі
| Адам,отбасы,леуметтік топтар, жым, халы, мемлекет, басару орындары. | Жер,имараттар, табии ресурстар, ндіріс рал-жабдытары, млік, аша, асыл заттар, апарат, жмыс кші, білім, баалы ааздар. |
Меншікті экономикалы маынасы келесі атынастармен сипатталады:
1. Иемдену – затты з игілігіне пайдалану.
2. Жатсындыру – меншік объектісін иеліктен шыару
3. Жекелендіру - р бір тауар ндіруші мамандыы бойынша белгілі бір тауар ндірісіне жекеленеді.
4. оамдастыру – ебекті оамды сипатыны дамуы.
5. ндірісті материалды жне жеке факторыны бірігу тсілі.
6. Табысты блу дістері.
Меншік, за жаынан алып араанда, мліктік атынастара жатады. ы нормалар мен актілерде материалды байлы р трлі субъектілер арасында алай иемделінетіні жне блінетіні аныталады. Экономикалы теорияда жеке меншік ыты мынадай трлерінде даму алады. (Оноре тізімі бойынша):
1. Иемдену ыы, яни игіліктерге міндеттелінген денелік (кш уаттылы) баылау ыы.
2. Пайдалану ыы, яни игілікті пайдалы асиетін зі шін олдану ыы.
3. Басару ыы, яни игіліктерді олдануды кім жне алай амтамасыз етуді шешу ыы.
4. Табыса деген ы, яни игіліктерді пайдалану нтижесіне ие болу ыы.
5. Егемендік ыы, яни игіліктерді жатсындыру, згерту, ттыну немесе жойып жіберу ыы.
6. ауіпсіздік ыы, яни игіліктерді сырты ортаны зияндылыынан орау ыы.
7. Игіліктерді мрагерлікке беру ыы
8. Игіліктерді иеленудегі мерзімсіздік ыы.
9. Сырты ортаа зияны келтіретін дістерді олдануа тыйым салау ыы.
10. ндіріп алуа жауапкершілік ыы, яни арыз шін игіліктерді ндіріп алу ыы
11.алды сипатты ы, яни бзылан ытарды алпына келтіруді амтамасыз ететін институттарды рекет ету ыы.
Адамзат оамыны даму тарихында меншікті р трлі типтері белгілі. Ерте дниені зінде жымды, жеке ебектік жне мемлекеттік меншік трлері алыптаса бастады. Оларды е бастылары: жеке жне мемлекеттік меншік болып саналады.
Мемлекеттік меншік зіні барынша дамуын кімшілік-міршілік экономикалы жйеде, брыны КСРО-да жзеге асырылып, оны лесі меншік тріні жалпы рылымында 88,6 % рады, нарыты экономикасы дамыан елдерде мемлекеттік меншікті лесі кп болмайды. Экономикада мемлекеттік меншікті басым болуы мемлекеттік монополияларды пайда болуына алып келеді.
Жеке меншікті дамуы XIX – асырды екінші жартысыны ортасына дейін жзеге асты. Жеке меншікті дамуы еркін бсекені дамуына, ксіпкерлерді тиімділігін ктеруге, трындарды ажеттіліктерін анааттандыруа итермелейді.
Ебек блінісіні даму дегейіне байланысты меншік р трлі иемдену формаларына блінеді:
1. Жеке иемдену формасы.
2. жымды иемдену формасы.
3. оамды иемдену формасы.
Нарыты экономикаа кшу меншік атынастарын згертугі талап етеді. Меншікті мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру нарыа кшу барысындаы те крделі, маызды мселе. Орталытандырылан мемлекеттік экономиканы аралас экономикаа кшіру мселесі мемлекеттік тікелей басарудан тылып, бсекені дамытуды арастырады.
Мемлекет иелігінен алу жне жекешелендіру – бл нарыа бет алан шаруашылы ралдарын дамуына ажет жадайларды амтамасыз етуді, тиімді жне жауапты меншік иелерін алыптастыруды, наты бсеке ортаны алыптастыруды амтамасыз етуге тиіс. Мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіруді формалары р илы.
азастан Республикасында мемлекеттік меншік объектілерін мемлекет иелігінен алу мен жекелендіруді тмендегідей трлері олданылады:
а) мемлекеттік ксіпорын млігін жала беру;
) жала берілген мемлеметтік ксіпорын млігін сатып алу;
б) мемлекеттік меншік объектілерін концессияа беру;
в) мемлекеттік ксіпорынды акционерлік оам немесе серіктестік ретінде ру;
г) ебек жымы мшелеріні мемлекеттік ксіпорын млігін сатып алуы;
д) мліктері мемлекеттік меншіккке жатпайтын мемлекеттік ксіпорын млігін зады тла жне жеке адамдара байаулар жне аукцион арылы сату.
1991 ж. бастап Р-ны Конституциясында жеке меншікке деген ы белгіленіп жне жекешелендіру мен мемлекет иелігінен алуды алашы шаралары олданыла бастады. Бл шараларды негізгі масаты: ол мемлекеттік меншікті баса формалара згеруі мен нарыты экономикаа кшуге жадайлар жасау болып табылады. Меншікті мемлекет иелігінен алу ксіпкерлікті дамуына, бсекені пайда болуына жадай жасап, жекеменшік иелері топтарыны алыптасуына баытталды.