Инвестиция ндірістік орларды аржыландыру кзі.

 

Тауар ндірісі пайда болып алыптасаннан бері, капитал мынадай тарихи формалар алан: сауда капиталы, сіморлы, нерксіптік. Капитал тсінігіне е толы, жан жаты зерттеуді жргізген К.Маркс. Капиталды ызмет етуіні наты формаларын зерттеумен атар, ол оны мнін, мазмнын зерттеген. К.Маркс капиталды зат деп оймай, ол оны озалыс деп тжырымдады. Капиталды капиталистер мен жалдамалы жмысшылар арасындаы ерекше белгілі тарихи оамды атынастар деп крсетті. Осымен атар капиталды затты трі болады крсетті – машина, шикізат, рал-жабдытар. Ксіпкерік сфераны андайда болмасын, ксіпкер капитал жмсап зіне тезірек пайда табуды масат етіп ояды. Ол немі пайда табуды кздейді. Бл шін ол ндірісті збей, жаластыра жргізуі керек, яни дайы ндіріс болуы керек.

Экономикалы теорияда капитала беретін екі негізгі анытама бар:

- капитал – деген рал – жабдытар жиынтыы,

- капитал деген аша сомасы.

Біра, капитал шаруашылыта пайда табу шін олданылады.

Экономикалы теорияны классиктері капиталды алашы орлануын, капитализмні алыптасуыны бастапы кезеі деп тжырымдайды.

дайы ндіріс нерксіптік капиталды пайдалану негізінде жреді. Осы процесте нерксіптік капиталды пайдалану негізінде жреді. дайы ндірістік процесті, осыан атысатын нерксіптік каиталды функционалды формаларыны згеруі баытынан араса. оны мынадай трге блуге болады:

А - Т … ... Т¹ - А¹

 

Бл мынадай зады сатылардан трады:

А- Т ...

 

ндіріс факторлары нарыында тауар формасын алан ндіріс факторларына аша капиталы жмсалады.

Сйтіп, осы аша капиталы ндіргіш капитала айналады. Бл капиталды функциясы - ондіріске жадайлар жасау:

... ...

 

ндіріс процесінде ндіргіш капитал тауарлы капитала айналады жне ол стеме (осымша) н ондіру функциясын атарады:

... Т¹ - А¹

Тауарлара сіген стеме н, оны нарыта ткізген со, ксіпкерді арамаына тседі. Бл сатыда тауар капиталы таы да жаадан аша капиталына айналады. Тауар капиталынь функциясы — стеме (осымша) нды ткізу, сату.

Капиталды бір формадан екінші формаа айналатын озалысын оны ауыспалы айналымы деп атайды. Формула крсетіп тр — капиталды ауыспалы айналымы пайда жасауды кздейді:

d=А' - А

 

Мнда: А—бастапы жмсалан капитал,

d—стеме н.

Авансталан капиталды барлыыны озалысын зілмей айталанып жріп отыратын жеке акт емес процесс деп араса, онда бл капиталды айналымы болады.

Капиталды айналымы мен оны ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымны райсысыны нтижесінде ксіпкерге ашалай формада авансталан капиталды тек бір блшегі айтып келеді; барлы капиталды н з иесіне зіні бастапы ашалай формасында толы айтып тскенде капитал толы айналым жасайды.

Капиталды р трлі элементтеріні айналымы бірдей жрмейді. Капиталды ны айналымдаы р илы функцияларына сйкес, капитал негізгі жне айналмалы болып болінеді.

Негізгі капитала ебек ралдарыны ны жатады, айналмалыа ебек заттарыны жне жумысшы кшіні тлем дары жатады. Капитадды осы блшектеріні айналымыны айырмашылытары, діргіш капиталды ныны р элементтеріні жасалынатын німге зіні нын алмастыруыны дістеріні р трлі болуымен байланысты болады.

Негізгі капитал - бл ндіріс процесіне ттас атынасатын, біра з нын німге бір-бірте ауыстырып, меншік иесіне ашалай формада бірте-бірте айтып оралатын капитал. Нсгізгі капитала барлы жабдытарды, машиналарды, ндірістік имараттарды, рылыстарды ны жатады. ІІІикізат, отын, материалдар айналмалы капитала жатады, бларды ны рбір ауыспалы айналым актісінен кейін айтып оралып отырады. Осыан жмысшы кшіні тлем ны да жатады.

Айналмалы капитал - ндіргіш капиталды бір блігі болып табылады; оны ны, оны ттыну процесінде толыынан німге ауысып, рбір ауыспалы айналым актісіні соында (жоарыда айтыландай) ашалай формада ттас айтады.

Негізгі капитал материалды (физикалы) жне моралды жаынан тозады.

Материалды тозу: негізгі капиталды элементтері физикалы трыдан ызмет етуге жарамсыз болып алуы. Оларды ттыну ны жоалады. Материалды тозу мынадай жадайларла орын алады:

- жмыс кезеінде капиталды ызмет ету процесінде;

- табиат кштеріні серімен жмыссыз алан кезенде.

Материалды тозуды екі жаы болады:

- техникалы-ндірістік - ттыну ныны жойылуы;

- нды - нны жаа німге кшуі.

Моралды тозу - бл негізгі капиталды, ебек ралдарыны ныны тмендеуіні нтижесінде, немесе, оларды німділігінен жоары німді ебек ралдарыны пайда болуына байланысты ныны баалылыыны жойылуы. Моралды тозуды екі трі болады:

1. ебек німділігіні суіне сйкес берілген ебек ралдары
арзандау, аз нмен дайы ндіріледі;

2. ны брыныдай машиналар ндіріледі, біра техникалы
жаынан жетілуі, німділігі, рентаблділігі жогары болады.

Аталан екі жадайдада негізгі капиталды ны жойылады тмендейді, йткені ебек ралдарьны баасы оларды пайдалылыымен есептелінеді (белгіленеді).

Осы жадай амортизациялы ор руа мжбр етеді. Осы орды аражаты жыл сайын жасалып отыратын, амортизациялы жарналардан ралады.

Амортизация орыны аржылары ескірген ебек рал-жабдытарды толы алмастыруа, жабдыты жндеуге, жетілдіруге сондай-а осымша машиналар, станоктар жне т.б. сатып алуа пайдаланылады. Демек. амортизация оры дірісті лайтуа пайдаланылады, орлануды косымша кзі ретінде ызмет етеді.

Капиталды ызмет ету мерзіміні сипаттамалары те манызды экономикалы крсеткіштерге жатады. йткені, баса ксіпкерлермен бсекелестік жадайда тыса тек уаыт немдегендер жетеді.

Баса ксіпкерлермен бсекеде уаыт тан алдымен жеіске жететін боландытан, капиталды ызмет ететін уаыт мерзімін сипаттайтын крсеткіштер е маызды экономикалы крсеткіштерге жатады. Мысалы, капиталды айналу шапшандыы, оны бір жыл ішіндсгі айналым саны арылы есептеледі:

п =

мнда П - айналым саны,

О - капитал айналымыны лшем бірлігі ( 1 жыл),

Т - берілген капиталды айнапым мерзімі (ай).

Капиталды айналымы, крсеткіш ретінде, сату клемі мен жмсалан капиталды ара сйкестігін сипаттайды, яни активтерді таза салымы андай дрежеге жеткенше ткізу (сату) жріп отыратынын крсетеді:

 

К1 =	Сатуды клемі
Салынан капитал.

Осы трлі крсеткіштерді жабайысына айналмалы капиталды айналуыны коэффициенті жатады, бул осы кезендегі айналмалы капиталдын орташа алысыны, осы кезенде ткізілген німні ныны (сатудан ашалай тсім) болінісіне те болады.

 

Rоб=	Айналмалы капиталды орташа алдыы
Сатылан німні ны

 

Мысалы, бір жылда сатылан німдерден ашалай тсімі - 2000 млн. теге болса, ал фирманы айналмалы капиталыны орташа алдыы — 400 млн. теге, онда айналмалы капиталды айналуыны коэффициенті:

 

R=	2000млн.теге	=5
400 млн. теге

 

Бл фирманы айналмалы капитала салымыны рбір тегесі бір жылда бес айналыс жасааны крсетеді.

Айналыс санын біле отырып, біз кнмен есептелген бір айналысты орташа затыыны крсеткішін есептей аламыз (От);

 

немесе бізді мысалда:

 

Айналысты крсеткіштері ксіпорынны аржылык жадайын баалаудаы маынасы те зор болады, йткені айналмалы радардын аша формасына айналу шапшандыы, ксіпорынны тлем абілетне тікелей сер етеді.

Айналмалы капитал мен ыса мерзімді міндеттемелер сомасыны сйкестігі, азіргі рекет ететін капитал мен ксіпкерді тлем абілетін байланыстырады.

азір рекет ететін капитал - бл айналмалы корды сомасыны ыса мерзімді арыз міндеттемелер сомасынан артыктыы:

 

К2 =	Айналмалы капитал
ыса мерзімді міндеттемелер

теу	=	ажетті капиталды салымдар
мерзімі	Жылды амортизация + жылды пайда

 

Негізгі жне айналмалы орлардын ызметтерін сипаттау шін оларды пайдалану тиімділігін крсететін крсеткіштер олданылады.

 

 

Бларды екі трі бар:

1)айтарым (ор айтарымы) крсеткіштері:

Ф0=	ндірілген нім клемі
негізгі ндірістік орлар клемі

 

2)Сыйымдылы (ор сыйымдылыгы) крсеткіштері:

 

Фо=	Негізгі ндірістік орлар клемі	1
Шыарылан німдер клемі	Фо

ор кайтарымы негізгі капитал дрежесіні тікелей клемі болып табылады. ор айтарымыны керісінше крсеткіші ор сыйымдылыы деп аталады.

ор айтарымыны крсеткіші негізгі капиталды бірлігіне
анша нім піыарылады дегсн срака жауап береді. Мысалы, егер
ндірілген німні клемі 927 мы теге, ал негізгі дірістік ор
ларды уаыт мерзіміндегі орташа клемі 600 мы теге болса, онда
ор айтарымы мынандай болады:

 

Фо=	27 мы теге	1,544
600 мы теге

 

Осы крсеткіштерді пайдалану салалы рылымдара, ндіріс сипатына жне т.б. байланысты болады.

андайда болмасын ксіпорын шін з капиталдарыны орланып отыруы те маызды.Капиталды орлану процесінде оны органикалы рылымы немесе капиталды н бойынша (С:V) рылымы згереді, яни ндіріс рал жабдыын (С) алуа жмсалатын капитал тезірек седі. Ал, жмыс кшін (V) сатып алуа жмсалатын капитал лесі азаяды, себебі, ксіпкер бсекелестік жадайда ксіпорынды техникалы жаратандыруа барынша мтылады. Капиталды техникалы рылымы згеруіні нтижесі-бл С мен V арасындаы згеру, яни ндіріс рал жабдыы саныны жмыскерлер санына атынасы.

Капиталды орлану процесі екі трде жзеге асады:

- Капиталды шоырлануы;

- Капиталды орталытануы.

Капиталды шоырлануы - бл осымша нны есебінен капитал млшеріні суі. Капиталды орталытануы - дегеніміз бірнеше жолымен ірілену процесін айтамыз. Осы процесте бар капиталды зі жойылады немесе басалара осылады.

Практикада орлану крделі аржыны (инвестиция) тартумен жзеге асады. Крделі аржы (инвестиция) –бл жаа рлыса, жабдытауа. жмыс жасап тран ксіпорындарды лайтумен техникалы айта жабдытауа , трын-й, мдени трмыс рлыса кеткен шыындар.

«Инвестиция» ксіпорына (фирма) пайда табу масатында за мерзімге салынан капитал млшерін крсетеді. Осы трыдан инвестициялау крделі аржыа араанда ке мана береді.

Инвестицияны айнар кзіне -нерксіп ксіпорындарыны кптеген пайдасы, ірі банктерді еркін ашалай оры, трындарды жинаан ашалары, мемлекетті ашалай оры, яни мемлекетті табыстарынан (салы, кеден салыы жне т.б.) оны барлы шыындарын алып тастау.

Инвестицияны суі лтты табысты лайуына,ндіріске осымша жмыс кшін тартуа ыпал етеді,яни жмыссыздыты жояды.

Инвестицияны тиімділігін анытау шін оларды алынан нтижемен салыстыру ажет. Крделі аржыны тікелей нтижесі болып негізгі орды іске су табылады. Ал, инвестицияны тпкі нітижесі лтты табысты лайуына болма.